İran Hunları terimi bazen dördüncü ve yedinci yüzyıllar arasında Afganistan'da ve komşu bölgelerde yaşayan ve kuzeybatı Hindistan'a kadar genişleyen bir grup farklı kabile için kullanılır. Kabaca Hunalara karşılık gelirler. Ayrıca Sasani İmparatorluğunun kuzeydoğu sınırlarını tehdit ettiler ve Şahların onlara karşı eksik belgelenmiş birçok kampanya yürütmesine neden oldular.

Terim 1960'larda Robert Göbl^[1] tarafından ortaya atılmıştır ve madeni paraların incelemesine dayanmaktadır. Gobl tarafından icat dönem "İran Hunları" terimi bazen, özellikle Alman Akademik alanında, araştırma olarak kabul edildi ve Ak Hunların ve Kidarite Krallığının neden bazen isimlerde ve yazıtlarda İran dili kullandığını ve^[2] yönettikleri nüfusun bir kısmının neden İrani olduğunu açıklar.^[3] Kökenleri tartışmalıdır.^[4] Göbl dört grubu tanımlarken, son araştırmalar Xionitleri beşinci bir grup olarak tanımlar. Son araştırmalarda, yeni gelenlerin tek bir toplumdan oluşan bir dalga mı yoksa farklı gruplardan oluşan birden fazla dalga mı olduğu hakkında tartışmalar vardır.^[5]

"İran Hunları" terimi, Encyclopædia Iranica dışındaki İngilizce kaynaklarında genel olarak kullanılmamaktadır.^[6] Terimdeki "Hun" kısmı geniş bir anlamda kullanılır ve yine tabirdeki ''İran'' kısmına rağmen bu insanlar İranlı olmayabilir. İslam'ın yayılması ve Çinde MS 700 yıllarında Tang altında kaynakçaların yeniden ortaya çıkmasına kadar, Orta Asya tarihinin kaynakları zayıftır.

Kaynaklar ve adlarla ilgili sorunlar[değiştir | kaynağı değiştir]

İran Hunları, Hunlarla, yani Attilla'nın halkı ile karıştırılmamalıdır. Kaynaklar çok zayıftır. Geç antik çağlardan, Çin'den ve Hindistan'dan kalan bazı kaynaklarda Huna olarak adlandırılırlar. Bilgilerimizin çoğu, bulunan sikkeler üzerindeki çalışmalardan meydana gelir. Bu madeni paralar kronoloji ve yorumlamada birçok problem ortaya çıkarmaktadır. Dahası, İran Hunlarına ait paralar her zaman belirli bir hükûmete bağlanamaz.

Dördüncü yüzyılda çeşitli Orta Asya kabileleri Sasani İmparatorluğu'na saldırmaya başladı. Kaynaklar bazen saldıran bu insanlara 'Hunlar' derler, ancak kökenleri belirsizdir. Güney Rus bozkırlarında 375 civarında ortaya çıkan ve Roma İmparatorluğu'na saldıran Hunlarla alakasız olmaları muhtemeldir. Bu iki halk açıkça ayrılmalıdır. 'İskit' tabiri gibi, 'Hun' tabiri de eski tarihçiler tarafından az tanınan çeşitli bozkır kabilelerini tanımlamak için gelişigüzel bir şekilde kullanılmıştır.^[4] Modern araştırmalar gösteriyor ki, 'Hun' terimi şöhreti nedeniyle çeşitli karma gruplar için sıklıkla kullanılmıştır ve her zaman somut bir etnik grubun adı olarak anlaşılamaz.

Hunsular[değiştir | kaynağı değiştir]

Hunsular, Robert Göbl'in sınıflamasına dahil edilmediler çünkü onlara ait hiç para bulunamadı. Daha yakın tarihli araştırmalarla, Hunsuların de Göbl'in bahsettiği İran Hunları kavramıyla bağlantılı olduğu anlaşıldı.

MS 350'de^[7] Hunsular adlı bir grup Sasani İmparatorluğu'na saldırmaya başladı. Baktriya'yı fethettiler, ancak II.Şapur sonunda onları yendi. Daha sonra Perslerle ittifak kurdular, Roma-Pers Savaşları'nın bir parçası oldular ve Kral Grumbates altında Amida Kuşatması'na (359) katıldılar. Diğerlerinin yanı sıra Ammianus Marcellinus'da yazılı kaynaklar arasındadır. Orta Farsça "Xyon" terimi hem 'Hunsu' hem de 'Hun' ile ilişkili görünmektedir, ancak bu durum bu ada sahip tüm grupların birbiriyle ilişkili veya etnik olarak homojen olduğu anlamına gelmez. Hunsular dışında İran Hunları arasında, belirli İran unsurlarını, özellikle de Bakteriya dilini, görebiliriz.

Kidarlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Gobl'un listesindeki ilk grup Kidaritlerdi. Bunlar dördüncü yüzyılın sonlarına doğru Kuşan İmparatorluğunun yıkılmasıyla bağlantılı olan gruptu. Son zamanlarda yapılan araştırmalar Kidaritlerin Hunsuların bir klanı olduğunu ya da bir şekilde onlardan türetildiğini, böylece iki grubun kesin olarak ayırt edilemeyeceğini gösterdi.^[10] Her iki grubun da Perslerin ciddi muhalifleri olduğu açık. Priscus, Sasanilerin 'Kidarit Hunları' ile savaştığını söyledi. Bu savaş muhtemelen Bahram V (420-438) ve kesinlikle II. Yezdicerd (438-457) döneminde oldu.^[11] Perslerin Kidaritlere haraç verdikleri biliniyor.

Alkhonlar[değiştir | kaynağı değiştir]

İkinci dalga 400 civarında Kabil bölgesinde kurulmuş olan Alkhonlardı (Alchon, Alxon, Alkhan, Walxon). Onların tarihi neredeyse tamamen madeni paralardan yeniden yapılandırılması sonucu ortaya çıktı. Madeni paraları, muhtemelen Kabil'deki darphaneyi ele geçirdikleri için Sasani modellerine dayanarak bastılar. Baktriya dilinden bir kelime olan ve ''Alkhon'' kelimesinden türetilen "Alxanno" kelimesi, "Alkhon" madeni paralara damgalanmıştır. Bu kelimenin bir kabile ismi mi, bir yönetici ismi mi, yoksa bir kraliyet unvanı mı olduğu açık değildir.^[12]

Nezak Hunları[değiştir | kaynağı değiştir]

Göbl'un üçüncü grubu Kabil'in etrafına yerleşen Nezak Hunlarıydı. İlk bilginler onlara 'Napki' dediler. Kesin kronoloji belirsizdir. İlk yazılı kayırlar yedinci yüzyılın başlarında ortaya çıkmıştır. Bazıları bunların temellerini altıncı yüzyılın sonlarında Ak Hunların yıkılmasından sonrasına yerleştirir. Madeni paraları beşinci yüzyılın sonlarındaki bir devletin kuruluşuna işaret eder.^[13] Bu erken tarihi kabul edersek, Ak Hunların baskısı altındaydılar, ancak daha sonraki tarihlemelerde anlaşıldı ki ile Ak Hunların çöküşünden kazanç elde ettiler.^[14]

Madeni paraları Sasani modellerine benzer, ancak madeni paraların üstündeki ayırt edici boğa başı figürleri ayırt edilebilmelerini sağlar.

Onların Gandhara'ya kadar genişledikleri ve orada da madeni para bastıkları kesindir. Yedinci yüzyılın başlarındaki Çin kaynakları, başkentlerinin Kapisa olduğunu kanıtlıyor.

Ak Hunlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Dördüncü ve en önemli grup beşinci yüzyılın ortalarına doğru gelen Ak Hun dalgasıydı. Gobl tarafından ''Hephthalites'' olarak adlandırıldılar Diğer gruplarda olduğu gibi kesin bir kronoloji oluşturmak zordur. El-Tabari gibi daha sonraki Pers-Arap kaynaklarından, beşinci yüzyılın ilk yarısında zaten Perslerin muhalifleri oldukları anlaşılıyor, ancak kaynaklar belirsiz “Türk” terimini kullanıyor. Doğudaki olaylar hakkında çok az bilgiye sahip olan Greko-Romen yazarların az sayıdaki raporu, farklı gruplar arasındaki ayrımı çok yapmıştır. Büyük ihtimalle Ak Hunlar daha sonra gelen diğer İran Hunlarına referans oldular ve diğerlerinin Hun olarak tanımlanmasına neden oldular. Procopius tarafından "Beyaz Hunlar" olarak adlandırıldılar. Madeni paraları mevcut Pers modellere dayanmaktadır.

Beşinci yüzyılın sonuna doğru doğu Toharistan'dan (Baktriya) yayıldılar ve birkaç komşu alanı kontrol altına aldılar. Hindistan'a değil, Mâverâünnehir'e doğru genişlediler. Hint kaynaklarında Hun olarak tanımlananlar muhtemelen Alkhon'lardır (yukarıya bakınız). Altıncı yüzyılın başlarında Baktriya ve Soğdiana'da önemli bir alanı kontrol ettiler.

Kaynaklar ve notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Robert Göbl: Baktrien und Indien'deki Dokumente zur Geschichte der iranischen Hunnen. 4 Bände. Harrassowitz, Wiesbaden 1967.
• Christoph Baumer, Orta Asya Tarihi, cilt 2
• UNESCO, Orta Asya'da Medeniyetler Tarihi, Cilt III, sayfa 118-194 Kidaritler ve Heptalitler
• Diğer kaynaklar ve notlar : Iranische Hunnen
• notlar: