İnsan papilloma virüsü

Sınıflandırma	D ICD-10: B[1]; ICD-9-CM: 078.1 079.4; MeSH: D030361; SNOMED CT: 240532009;
Dış kaynaklar	eMedicine: med/1037;

İnsan papilloma virüsü
İnsan papilloma virüsü
Uzmanlık	Enfeksiyon hastalıkları

İnsan papilloma virüsü
İnsan papilloma virüsü
Genel özellikler
Genom yapısı	Çift iplikli DNA
Sınıflandırma
	Baltimore sınıflandırması
Grup I	dsDNA virüsleri; (çift iplikli DNA virüsleri)
	UVTK sınıflandırması
Takım	Henüz atanmamış
Familya	Papillomaviridae
Alt familya	Alphapapillomavirus; Betapapillomavirus; Gammapapillomavirus; Mupapillomavirus; Nupapillomavirus
	g; t; d;

İnsan papilloma virüsü, insan papilloma virüs ya da human papillomavirus (HPV veya İPV) papillomavirus ailesine mensup, deri ve mukozal yüzeylerdeki bazal epitelyal tabaka hücrelerini enfekte eden bir DNA virüsüdür ve neden olduğu HPV enfeksiyonu, dünyada cinsel yolla bulaşan en yaygın hastalıktır.

1970'li yıllarla beraber HPV ve kanser ilişkisi üzerinde çalışmalar başlamış ve pozitif bulgularla beraber günümüzde önemli bir bilgi birikimi elde edilmiştir.^[1] Şimdiye dek 200'den fazla HPV tipi saptanmıştır.^{[kaynak belirtilmeli]} HPV enfeksiyonu vakaların büyük bir kısmında klinik belirti göstermez ve virüs iki yıl içinde bağışıklık sistemi tarafından tamamen temizlenir. Klinik semptom gösteren HPV tipleri ise yüksek ve düşük riskli lezyonların oluşumunda rol oynar. Özellikle HPV 6 ve 11 genotiplerinin yol açtığı genital siğiller düşük riskli lezyonlardır. Yüksek riskli olanlar ise kanser öncesi ve kanser olgularında görülmektedir.


HPV tipi	İlişkili olduğu lezyonlar
6, 11, 42, 44, 51, 53, 83	Genital siğil
6, 11, 16, 18, 26, 30, 31, 33, 34, 35, 39...	Kanser öncesi lezyonlar
16, 18, 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 54...	Rahim ağzı ve diğer anogenital kanserler

HPV; serviks, penis, vulva, vajina, anüs, ağız, orofarinks ve diğer mukozal bölgeleri tutarak, bu bölgelerde kansere neden olabilmektedir.^[2] Özellikle serviks kanseri olgularının neredeyse tümünde (%99,7) HPV DNA izole edilmektedir.^[3]

HPV enfeksiyonu her yaşta görülebilmektedir. Bununla beraber genç sağlıklı çocuklarda da görüldüğü çeşitli çalışmalarda kanıtlanmıştır.^[2] HPV'nin ortalama görülme yaşı 52 olup 35-39 ve 60-64 yaşlarında olmak üzere iki ayrı dönemde tavan yapar.^[1] HPV virüsü bütün dünyada yaygın olarak bulunmaktadır. Sosyokültürel ve ekonomik düzeyinden bağımsız olarak her kadın risk altındadır. Kadınların %70-80'i yaşamları boyunca en az bir kez HPV ile enfekte olduğu gösterilmiştir.^[4]

Başta servikal kanser ve öncü lezyonlar olmak üzere, diğer genital kanserler (vulva, vajina, penis, anüs), orofaringeal kanserler, genital siğiller, laringeal papillomatozis ve muhtemelen bazı deri kanserinde de etiyolojide rol oynamaktadır.^[4] Virüsün erkekte ve kadında kanser oluşumuna (penis, vulva, vajina, serviks, anüs, rektum) yol açan türleri arasında 16 ve 18 numaralı genotipleri serviks, vulva, vajina ve penis derisi kanserleri yönünden en fazla potansiyeli olan türlerdir.^[5] Özellikle serviks kanseri olgularının neredeyse tümünde (%99,7) HPV DNA izole edilmektedir.^[3] Halk arasında rahim ağzı kanseri olarak bilinen serviks kanseri; dünya üzerinde her 2 dakikada bir kadının ölümüne neden olan ve değişik ülkelerde yapılan çalışmalarda kadınlarda meme kanserinden sonra en sık görülen ikinci kanserdir.^[4] Bu da HPV enfeksiyonunun önemini göstermektedir.

HPV enfeksiyonunun mevcut tedavisi yoktur ancak önleyici HPV aşısı, insanları hayat boyu bu enfeksiyondan koruyabilmektedir. Toplumda HPV'nin onkojenik türlerinin yaygınlığına bağlı olarak aşının HPV enfeksiyonlarını %65-76 oranında önlediği kanıtlanmıştır.^[5] Hedeflediği tiplere bağlı oluşan hastalıkları önlemede hem tip 6, 11, 16 ve 18 suşlarını içeren quadrivalan hem de tip 16 ve 18 suşlarını içeren bivalan aşının koruyuculuğu %90’ın üzerindedir.^[6] HPV ile ilişkili kanserleri önlemek için profilaktik HPV aşısı ve HPV pozitif hastalarda kanser taraması büyük önem arz etmektedir.

Hastalıklardan korunma konusunda birincil korunma yaklaşımlarının daha başarılı ve daha doğru olduğu kabul edilmektedir. Enfeksiyona yakalanmayı önlemeyi amaçlayan birincil korunma yaklaşımlarına aşılama örnek verilebilir. Bu nedenle HPV aşısının geliştirilmesi çok önemlidir.

Morfoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Papillomavirus ailesinden olan HPV ikozhedral yapıda, zarfsız, 55 nm boyunda 72 kapsomerli bir virüstür. 100’den fazla tipi olan HPV’nin yaklaşık 40 tipinin mukozal, 60 tipinin ise kutanöz enfeksiyon yaptığı bilinmektedir. Mukozal enfeksiyon yapanlardan yüksek onkojenik potansiyele sahip olan 16 ve 18 suşlarının genital kansere yol açma oranı %70 iken, düşük onkojenik potansiyele sahip 6 ve 11’in genital siğile yol açma oranı %90 olarak bilinmektedir.

Virüs genomunun onkojenik mekanizmadan sorumlu tutulan genleri E6 ve E7 olarak bilinmektedir. E6 geni p53'ü yıkarak, E7 ise Rb genini inaktive ederek servikal karsinogenezin gelişmesine neden olmaktadır. HPV enfeksiyonunun persistan olma riski yaşla beraber artmaktadır^{[kaynak belirtilmeli]}.

Sıklık ve yaygınlık[değiştir | kaynağı değiştir]

Servikal kansere neden olduğu bilinen HPV tip 16'nın genom organizasyonu (E1-E7 ilk genler, L1-L2 sonraki genler: kapsid).

HPV enfeksiyonu son derece yaygın bir enfeksiyondur. Amerika Birleşik Devletleri'nde her yıl yaklaşık 6.2 milyon yeni HPV enfeksiyonu ortaya çıktığı bilinmektedir. Amerika Birleşik Devletleri Hastalık Kontrol Merkezi (CDC) verilerine göre dünyada seksüel aktif kadın ve erkeklerin yaşam boyu HPV ile enfekte olma olasılığı en az %50 olarak bildirilmiştir, bununla beraber 50 yaşına varmış kadınların bu enfeksiyonu geçirmiş olma olasılığı en az %80'dir.^[3]^[6]^[7]

HPV enfeksiyonu her yaşta görülebilmektedir ve çeşitli araştırmalarda genç sağlıklı çocuklarda da görüldüğü kanıtlanmıştır.^[2] HPV’nin ortalama görülme yaşı 52 olup 35-39 ve 60-64 yaşlarında olmak üzere iki ayrı dönemde pik yapmaktadır.^[1] HPV virusu bütün dünyada yaygın olarak bulunmaktadır. Sosyokültürel ve ekonomik düzeyinden bağımsız olarak her kadın risk altındadır. Kadınların %70-80'i yaşamları boyunca en az bir kez HPV ile enfekte olur. Kondom ve bariyer önlemleri riski azalır, ancak tam olarak koruyucu değildir. Daha çok genç yetişkinlerde görülen bu hastalığın cinsel yaşam tarzında ortaya çıkan değişikliklere bağlı olarak son yıllarda arttığı görülmektedir.^[4]

HPV enfeksiyonu %14,8 oranında hiç cinsel ilişkiye girmemiş kadınlarda da görülebilir. Çocuklarda gerçekleşebilecek HPV transmisyonunun nedenleri arasında otoinokülasyon, kontamine objeler ve yüzeylerden indirekt olarak bulaşma, seksüel kötüye kullanım, vajinal doğum, süt verme, intrauterin hayatta asendan enfeksiyonlar, transplasental geçiş, semen yer almaktadır^{[kaynak belirtilmeli]}

HPV tipleri ve çeşitli hastalıklarla ilişkisi[değiştir | kaynağı değiştir]

1970'li yıllarla beraber HPV üzerinde çalışmalar başlamış ve pozitif bulgularla beraber günümüzde önemli bir bilgi birikimi elde edilmiştir.^[1] Başta servikal kanser ve öncü lezyonlar olmak üzere, diğer genital kanserler (vulva, vajina, penis, anüs), orofaringeal kanserler, genital siğiller, laringeal papillomatozis ve muhtemelen bazı deri kanserinde de etiyolojide rol oynamaktadır.^[4] Virüsün erkekte ve kadında kanser oluşumuna (penis, vulva, vajina iç yüzü, serviks, anüs, rektum) yol açan 40 türü vardır ve bunlar arasında 16 ve 18 numaralı genotipleri serviks, vulva, vajina ve penis derisi kanserleri yönünden en fazla potansiyeli olan türleridir.^[5]

Genital siğiller[değiştir | kaynağı değiştir]

Genellikle HPV 6 ve 11'in neden olduğu genital siğiller pembe renkli ve deriden kabarık mukozal lezyonlardır. Genital siğiller genellikle semptom göstermezler ancak boyutuna ve vücuttaki konumuna bağlı olarak ağrılı veya kaşıntılı olabilirler. Genital siğiller genellikle genital mukozada düz, papüler veya pedinküllü lezyonlardır. Kadınlarda genital içinde, erkeklerde sünnetsiz penisin sünnet derisinin altında ve sünnetli penisin gövdesinde yaygın olarak görülür. Genital siğiller aynı zamanda anogenital epitelde (örneğin serviks, vajina, üretra, perineum, perianal deri ve skrotum) birden fazla yerde meydana gelebilir.

HPV ilişkili mukozal kanserler[değiştir | kaynağı değiştir]

Papillomavirüs α cinsine ait HPV enfeksiyonu, hemen hemen tüm skuamöz intraepitelyal lezyonlar, serviks ve anüs kanserleri ile ilişkilendirilmiştir. Bu kanserlerle ilişkili en yaygın 14 onkojenik HPV tipinden HPV 16, en yaygın ve en yüksek riskli olandır.^[8] α HPV genotipleri serviks kanseri başta olmak üzere anal, orofarengeal, vulvar, vajinal ve penil kansere neden olmaktadır.^[9]

HPV ve serviks kanseri ilişkisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Rahim ağzı kanseri olarak da bilinen serviks kanseri; dünya üzerinde her 2 dakikada bir kadının ölümüne neden olan ve değişik ülkelerde yapılan çalışmalarda kadınlarda meme kanserinden sonra en sık görülen ikinci kanserdir.^[4] Gelişmiş ülkelerde kadın kanserlerinin %3,6'sını, gelişmemiş ülkelerde kadın kanserlerinin %15'ini oluşturan serviks kanseri, dünya çapında kadınlar arasında en sık görülen dördüncü malignitedir.^[10] Her yıl yaklaşık 600.000 kadına bu teşhis konmaktadır. Ölüm sayılarının yaklaşık olgu sayılarının yarısına eşit olduğu kabul edilmektedir.^[4] Tüm bu veriler serviks kanserinin önemini göstermektedir.

Epidemiyolojik çalışmalar serviks kanseri için majör risk faktörünün HPV enfeksiyonu olduğunu göstermektedir. HPV tip 16 ve 18, yüksek dereceli serviks kanserlerin yaklaşık %50’sinden sorumludur. Bunlara yüksek riskli HPV adı verilir. Serviks kanseri olgularının neredeyse tümünde (%99,7) HPV DNA izole edilir.^[3] HPV'ye bağlı olarak virüs tipi, kalıcılığı, viral yük ifadesi ve onkojenik ifade risk faktörlerindendir. Bununla beraber serviksteki HPV enfeksiyonlarının çoğu asemptomatiktir ve saptanan enfeksiyonlarının %90'dan fazlası 2 yıl içeresinde kendiliğinden yok olabilmektedir.^[2] Dolayısıyla serviks kanseri sıklığında azalma HPV enfeksiyonlarının tanınması, önlenmesi ve tedavi edilmesi yoluyla mümkün olabilir.^[3]

HPV'den bağımsız olarak ise sigara, doğum kontrol hapları, çok eşlilik, çok doğum, cinsel aktivitenin erken yaşta başlaması, HIV ve/veya diğer cinsel yolla bulaşan hastalıklar ile enfekte olma gibi risk faktörleri bulunmaktadır.^[11]

HPV ilişkili deri kanserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

HPV non-melanom deri kanselerinde (NMDK) görülmüştür. β papilloma virüsler, genellikle çok düşük viral yüklere sahip olmalarına rağmen NMDK'lerde tespit edilmiştir. Farklı çalışmalar, bağışıklığı yeterli hastalardan alınan NMDK'lerin % 30-50'sinde HPV DNA'sını bildirirken, bağışıklığı baskılanmış hastalardan alınan lezyonlarda bu rakam genellikle diğer viral olmayan enfeksiyonlarda da görüldüğü gibi %90'a kadar çıkmaktadır.^[12]

HPV aşısı[değiştir | kaynağı değiştir]

Rekombinant olarak ifade edilen virüs benzeri partiküllere dayalı profilaktik HPV aşıları geliştirilmiştir. Klinik çalışmalarda, bu aşılar, adolesanlarda, erkeklerde ve yaşlı kadınlarda hedeflenen HPV genotiplerinin neden olduğu hastalık ve enfeksiyonlara karşı yüksek düzeyde etkinlik göstermiştir.^[13]^[14]

HPV aşısının adölesan dönemde uygulanması en yüksek immün yanıtı oluşturmaktadır. Özellikle 15 yaşından sonra aşıya verilen immün yanıt azalmaktadır. Bu yüzden erken dönemde aşılama hayati öneme sahiptir. Özellikle quadrivalan HPV aşısının 12-13 yaşlarındaki kız çocuklara yapılması amaçlanmaktadır.^[15] HPV aşıları en erken 9 yaşında başlanabilir ve 13-26 yaşları arasında yapılması gerekir.^[16] Amerikan İlaç Gıda Dairesi (FDA) ve Avrupa Komisyonu tip 6, tip 11, tip 16 ve tip 18 içeren insan papillomavirus aşısını servikal kanserlerin, yüksek dereceli servikal displazinin, prekanseröz servikal lezyonun, prekanseröz vulvar displastik lezyonların ve yaygın genital siğillerin (kondiloma akuminata) önlenmesi için onaylamıştır. Bu aşı 9-14 yaşlarında 2 doz olarak uygulanmaktadır. 14 yaş sonrası ise 3 dozluk aşı programı uygulanmaktadır Profilaktik HPV aşılarının rutin servikal tarama ile birlikte HPV ile ilişkili morbidite ve mortalite üzerinde çarpıcı etkileri olacağı öngörülmektedir.^[16]

İlk geliştirilen bivalan HPV aşısı Cervarix tüm malign lezyonların %70’i ile ilişkili HPV 16 ve 18’i hedeflemekteydi ve yalnızca kadınlara uygulanabiliyordu. Sonrasında geliştirilen quadrivalan Gardasil ise 16 ve 18’e ek olarak genital siğillerden sorumlu tip 6 ve 11’i hedeflemektedir. En son çıkan 9 değerlikli aşı Gardasil 9’a HPV 6, 11, 16 ve 18'in yanında eklenen 31, 33, 45, 52, 58 suşları ile tüm malign lezyonlarla ilişkili HPV enfeksiyonlarının %82’si hedeflenmiştir.^[17] Gardasil aşıları erkeklere de uygulanabilir ve kadınların yanında erkeklerin de aşılanması enfeksiyonun yayılmasının önüne geçmek için önemlidir.

Ergenlik dönemindeki kızlar için HPV aşılama programları, bunları sunan ülkelerde HPV enfeksiyonlarının, prekanseröz servikal lezyonların ve anogenital siğillerin sayısında anlamlı bir düşüş sağlamıştır.^[18] Servikal kanser başta olmak üzere birçok kanseri önleme potansiyeli olan bu aşının dünya çapında uygulanması için Dünya Sağlık Örgütü 2018 yılında çağrı yapmıştır. Güncel olarak Amerika ve Avrupa ülkeleri başta olmak üzere 100'ün üstünde ülkenin ulusal aşı programında HPV aşısı bulunmaktadır.^[19]


Aşı	Koruma (HPV tipleri)	Cinsiyet ve yaş aralığı
Cervarix (bivalan)	HPV 16, 18	Kadınlar, 9-25 yaş
Gardasil (quadrivalan)	HPV 6, 11, 16, 18	Erkekler ve kadınlar, 9-26 yaş
Gardasil 9 (dokuz valanlı)	HPV 6, 11, 16, 18, 31, 33, 45, 52, 58	Erkekler ve kadınlar, 9-26 yaş

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b ^c ^d Güner H, Taşkıran Ç. Epidemiology of cervical cancer and the role of human papilloma virus. Türk Jinekoloji ve Obstetrik Derneği Dergisi 2007; 4(1):11-19.
^ ^a ^b ^c ^d Cutts FT, Franceschi S, Goldie S, Castellsague X, de Sanjose S, Garnett G, Edmunds WJ, Claeys P, Goldenthal KL, Harper DM, Markowitz L. Human papillomavirus and HPV vaccines: a review. Bulletin of the world health organization 2007; 85:719-726.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Akhan SE. Ülkemizde servikal kanser epidemiyolojisi ve HPV serotipleri. ankem derg 2007; 21(ek 2):96-98.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Ceyhan M. İnsan papilloma virusu (HPV) aşısı uygulamasında ülkemizde mevcut problemler. ANKEM Derg 2007; 21(Ek 2):102-104.
^ ^a ^b ^c Bilir N. Serviks kanseri kontrolü çalışmaları ve HPV aşısı. Halk sağlığı uzmanları derneği teknik raporları no: 03 / 2007.
^ ^a ^b Ault KA. Epidemiology and natural history of human papillomavirus infections in the female genital tract. Hindawi publishing corporation İnfections disease in obstetrics and gynecology 2006; article id 40470:1-5.
^ Centers for Disease control and prevention. Genital HPV infection-CDC fact sheet. Centers for disease control and prevention. 2004.
^ "UpToDate". www.uptodate.com. 7 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2021.
^ "UpToDate". www.uptodate.com. 30 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2021.
^ Siegel, Rebecca L.; Miller, Kimberly D.; Jemal, Ahmedin (2020). "Cancer statistics, 2020". CA: A Cancer Journal for Clinicians (İngilizce). 70 (1): 7-30. doi:10.3322/caac.21590. ISSN 0007-9235.
^ Chelimo, Carol; Wouldes, Trecia A.; Cameron, Linda D.; Elwood, J. Mark (2013). "Risk factors for and prevention of human papillomaviruses (HPV), genital warts and cervical cancer". Journal of Infection (İngilizce). 66 (3): 207-217. doi:10.1016/j.jinf.2012.10.024. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
^ Vinzón, Sabrina E.; Rösl, Frank (2015). "HPV vaccination for prevention of skin cancer". Human Vaccines & Immunotherapeutics. 11 (2): 353-357. doi:10.4161/21645515.2014.983858. ISSN 2164-554X. PMC 4514433 $2. PMID 25692212. 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
^ Lei, Jiayao; Ploner, Alexander; Lehtinen, Matti; Sparén, Pär; Dillner, Joakim; Elfström, K. Miriam (7 Temmuz 2020). "Impact of HPV vaccination on cervical screening performance: a population-based cohort study". British Journal of Cancer (İngilizce). 123 (1): 155-160. doi:10.1038/s41416-020-0850-6. ISSN 0007-0920.
^ St. Laurent, Jessica; Luckett, Rebecca; Feldman, Sarah (2018). "HPV vaccination and the effects on rates of HPV-related cancers". Current Problems in Cancer (İngilizce). 42 (5): 493-506. doi:10.1016/j.currproblcancer.2018.06.004.
^ Skinner SR, Garland SN, Stanley MA, Pitts M, Quinn MA. Human papillomavirus vaccination fort he prevention of cervical neoplasia: is it appropriate to vaccinate women older than 26? MJA 2008; 188 (4):238-242.
^ ^a ^b Salman N. İnsan papilloma virus aşısı. ANKEM Derg 2007;21(Ek 2):99-101.
^ Castle, P. E.; Maza, M. (2 Ekim 2015). "Prophylactic HPV vaccination: past, present, and future". Epidemiology & Infection (İngilizce). 144 (3): 449-468. doi:10.1017/S0950268815002198. ISSN 0950-2688. 5 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
^ Drolet, Mélanie; Bénard, Élodie; Pérez, Norma; Brisson, Marc; Ali, Hammad; Boily, Marie-Claude; Baldo, Vincenzo; Brassard, Paul; Brotherton, Julia M L; Callander, Denton; Checchi, Marta (26 Haziran 2019). "Population-level impact and herd effects following the introduction of human papillomavirus vaccination programmes: updated systematic review and meta-analysis". The Lancet (İngilizce). 394 (10197): 497-509. doi:10.1016/S0140-6736(19)30298-3. 7 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
^ "Major milestone reached as 100 countries have introduced HPV vaccine into national schedule". www.who.int (İngilizce). 25 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2021.

[Güner-1] Güner H, Taşkıran Ç. Epidemiology of cervical cancer and the role of human papilloma virus. Türk Jinekoloji ve Obstetrik Derneği Dergisi 2007; 4(1):11-19.

[Cutts-2] Cutts FT, Franceschi S, Goldie S, Castellsague X, de Sanjose S, Garnett G, Edmunds WJ, Claeys P, Goldenthal KL, Harper DM, Markowitz L. Human papillomavirus and HPV vaccines: a review. Bulletin of the world health organization 2007; 85:719-726.

[Akhan-3] Akhan SE. Ülkemizde servikal kanser epidemiyolojisi ve HPV serotipleri. ankem derg 2007; 21(ek 2):96-98.

[Ceyhan-4] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Ceyhan M. İnsan papilloma virusu (HPV) aşısı uygulamasında ülkemizde mevcut problemler. ANKEM Derg 2007; 21(Ek 2):102-104.

[Bilir-5] Bilir N. Serviks kanseri kontrolü çalışmaları ve HPV aşısı. Halk sağlığı uzmanları derneği teknik raporları no: 03 / 2007.

[Ault-6] Ault KA. Epidemiology and natural history of human papillomavirus infections in the female genital tract. Hindawi publishing corporation İnfections disease in obstetrics and gynecology 2006; article id 40470:1-5.

[CDC-7] Centers for Disease control and prevention. Genital HPV infection-CDC fact sheet. Centers for disease control and prevention. 2004.

[8] "UpToDate". www.uptodate.com. 7 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2021.

[9] "UpToDate". www.uptodate.com. 30 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2021.

[10] Siegel, Rebecca L.; Miller, Kimberly D.; Jemal, Ahmedin (2020). "Cancer statistics, 2020". CA: A Cancer Journal for Clinicians (İngilizce). 70 (1): 7-30. doi:10.3322/caac.21590. ISSN 0007-9235.

[11] Chelimo, Carol; Wouldes, Trecia A.; Cameron, Linda D.; Elwood, J. Mark (2013). "Risk factors for and prevention of human papillomaviruses (HPV), genital warts and cervical cancer". Journal of Infection (İngilizce). 66 (3): 207-217. doi:10.1016/j.jinf.2012.10.024. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.

[12] Vinzón, Sabrina E.; Rösl, Frank (2015). "HPV vaccination for prevention of skin cancer". Human Vaccines & Immunotherapeutics. 11 (2): 353-357. doi:10.4161/21645515.2014.983858. ISSN 2164-554X. PMC 4514433 $2. PMID 25692212. 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.

[13] Lei, Jiayao; Ploner, Alexander; Lehtinen, Matti; Sparén, Pär; Dillner, Joakim; Elfström, K. Miriam (7 Temmuz 2020). "Impact of HPV vaccination on cervical screening performance: a population-based cohort study". British Journal of Cancer (İngilizce). 123 (1): 155-160. doi:10.1038/s41416-020-0850-6. ISSN 0007-0920.

[14] St. Laurent, Jessica; Luckett, Rebecca; Feldman, Sarah (2018). "HPV vaccination and the effects on rates of HPV-related cancers". Current Problems in Cancer (İngilizce). 42 (5): 493-506. doi:10.1016/j.currproblcancer.2018.06.004.

[Skinner-15] Skinner SR, Garland SN, Stanley MA, Pitts M, Quinn MA. Human papillomavirus vaccination fort he prevention of cervical neoplasia: is it appropriate to vaccinate women older than 26? MJA 2008; 188 (4):238-242.

[Salman-16] Salman N. İnsan papilloma virus aşısı. ANKEM Derg 2007;21(Ek 2):99-101.

[17] Castle, P. E.; Maza, M. (2 Ekim 2015). "Prophylactic HPV vaccination: past, present, and future". Epidemiology & Infection (İngilizce). 144 (3): 449-468. doi:10.1017/S0950268815002198. ISSN 0950-2688. 5 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.

[18] Drolet, Mélanie; Bénard, Élodie; Pérez, Norma; Brisson, Marc; Ali, Hammad; Boily, Marie-Claude; Baldo, Vincenzo; Brassard, Paul; Brotherton, Julia M L; Callander, Denton; Checchi, Marta (26 Haziran 2019). "Population-level impact and herd effects following the introduction of human papillomavirus vaccination programmes: updated systematic review and meta-analysis". The Lancet (İngilizce). 394 (10197): 497-509. doi:10.1016/S0140-6736(19)30298-3. 7 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.

[19] "Major milestone reached as 100 countries have introduced HPV vaccine into national schedule". www.who.int (İngilizce). 25 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2021.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

İnsan papillomavirüs nedir?, İnsan papillomavirüs anlamı nedir?, İnsan papillomavirüs ne demektir?