Bu madde önerilmeyen biçimde kaynaklandırılmıştır. Gösterilen kaynaklar kaynak gösterme şablonları kullanılarak dipnot belirtme biçemine uygun olarak düzenlenmelidir. (Haziran 2020) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin)

Çay (bitki)
Korunma durumu
Durumu belirsiz (IUCN 3.1)
Biyolojik sınıflandırma
lem: Plantae Şube: Spermatophyta Sınıf: Magnoliopsida Klad: Eudicots Takım: Ericales Familya: Theaceae Cins: Camellia Tür: C. sinensis
İkili adlandırma
Camellia sinensis (L.) Kuntze, Um die Erde: 500 (1881).
Dağılımı

Çay (Camellia sinensis), çaygiller (Theaceae) familyasından nemli iklimlerde yetişen, yaprak ve tomurcukları içecek maddesi üretmekte kullanılan bir tarım bitkisi. Yeşil çay, siyah çay, fermente çay, beyaz çay, sarı çay, bitki çayı ve oolong farklı oksidasyon seviyelerinden geçirilerek üretilir. Diğer yandan Kukicha çayı (sürgün çayı) yapraklardan ziyade sürgün ve gövdeden elde edilir. Çay bitkisinin bilimsel ismi Camellia sinensistir.

Anavatanı Güney ve Güneydoğu Asya olmasına karşın dünya üzerinde tropik ve subtropikal bölgelerde de yetiştirilmektedir. Tarım amaçlı yetiştirilenler 2 m'nin altında küçük ağaç görünümünde her dem yeşil bitkilerdir. Serbest bırakıldığında 9 m boyunda bir ağaç formunu kazanır. Kuvvetli ana köke sahiptir.

Morfolojik özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Sürgün[değiştir | kaynağı değiştir]

Genç dallar grimsi-sarı tüysüzken ilerleyen dönemde morumsu-kızıl renkte beyaz sık tüylü olur. Uç tomurcukları gümüşi-gri ipek tüylüdür.

Yaprak[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaprak sapı 4–7 mm sık tüylü, yaprak ayası eliptik, dikdörtgensi-eliptik ya da yalnızca dikdörtgensi 5-14 × 2-7.5 cm boyutlarında kayışımsıdır. Yaprakların alt yüzü soluk yeşil tüysüz veya tüylü, üst yüzeyi koyu yeşil parlak ve tüysüzdür. Yapraklarda orta damarın her iki yanı kabarık, 7-9 kadar ikincil damarlıdır. Yaprak tabanı geniş kama şeklindedir. Yaprak kenarı testere dişli ya da ince testere dişli; yaprak ucu körelmiş sivri uçlu, inci sivri uçlu ya da küttür.

Çiçek[değiştir | kaynağı değiştir]

2.5-3.5 cm çapındaki çiçekler gövde koltuğunda tekli ya da üçü kümelenmiş halde bulunur. Çiçek sapı 5–10 mm uzunluğunda, geriye doğru eğilmiş, tüylü veya tüysüz, ucu kalınlaşmıştır. 2 brahtecik 2 mm uzunluğunda yumurta biçiminde geçicidir. 5 çanak yapraklar geniş yumurtamsı yarı dairemsi, 3–5 mm uzunluğunda, dış yanı tüysüz veya beyaz tüylü, iç tarafı beyaz ipek tüylü, kenarıda kirpiklidir. Taç yapraklar 6-8 kadar beyaz renklidir. Dışdaki 1-3'ü taç yaprak benzeridir. İçdeki taç yapraklar ters yumurta ile geniş ters yumurta, 1.5-2 × 1.2–2 cm boyutunda, tabanları birleşmiş vaziyette olup ucu yuvarlaktır. Çok sayıdaki erkek organ 0.8-1.3 cm uzunluğunda tüysüzdür. Yumurtalık 3 gözlü, küre biçiminde sık beyaz tüylü, keçemsi veya çok az tüylüdür. Boyuncuk 1 cm tüysüz veya tabanı tüylü, tepe kısmı 3 lopludur.

Meyve[değiştir | kaynağı değiştir]

Kapsül yassı, 2 yuvarlaklı ya da nadiren küremsi, 1-1.5 × 1.5–3 cm boyutlarında, 2 gözlü olup her bir gözde birer tohum yer alır. Meyve 1 mm kalınlığındadır. Kahverengi tohumlar yarı küremsi olup 1-1.4 cm çapındadır.

Üretim[değiştir | kaynağı değiştir]

Geleneksel olarak çayın iki varyasyonu yetiştirilir: Camellia sinensis türünün sinensis variyasyonu (çalı şeklinde, küçük yapraklı, soğuğa dayanıklı, dağlık bölgelerde büyür) sadece Çin'de ve Hindistanın Darjiling ilinde yetiştirilir. Camellia sinensis türünün 1830'da Assam'da bulunan variyasyonu assamica (sinensisden daha hızlı büyür, daha büyük yapraklı) örneğin Hindistan'ın diğer bölgelerinde ve Sri Lanka'da yetiştirilir. Ancak bu iki variyasyon dünyada gitgide hibritler tarafından ikinci plana itilir.

Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) Ocak 2010 verilerine göre dünya çay üretimi:^[1]

Ülke	2006	2007	2008	2009
Çin	1.047.345	1.183.002	1.257.384
Hindistan	928.000	949.220	805.180	979.000
Kenya	310.580	369.600	345.800
Sri Lanka	310.800	305.220	318.470
Türkiye	201.866	206.160	198.046
Vietnam	151.000	164.000	174.900
Endonezya	146.858	150.224	150.851
Japonya	91.800	94.100	94.100
Arjantin	72.129	76.000	76.000
İran	59.180	60.000	60.000
Bangladeş	58.000	58.500	59.000
Malavi	45.009	46.000	46.000
Uganda	34.334	44.923	42.808
Diğer Ülkeler	189.551	193.782	205.211
Toplam	3.646.452	3.887.308	-

2005 yılında dünyanın en büyük 10 çay üreticisi
(veriler ton ile)

Ülke	Üretim	İhracat	Üretimin ihracat payı
Çin	953.803	291.210	30,53 %
Hindistan	830.750	159.150	19,16 %
Kenya	328.500	313.200	95,34 %
Sri Lanka	317.200	177.320	55,90 %
Türkiye	217.520	5.860	2,69 %
Endonezya	171.410	102.300	59,68 %
Vietnam	132.525	51.100	38,56 %
Japonya	100.000	1.150	1,15 %
Arjantin	67.871	67.700	99,75 %
İran	59.180	12.760	21,56 %
Dünya toplamı	3.541.547
Kaynak: Gıda ve Tarım Örgütü (FAO)[1]

Çay subtropik ve tropik iklimde, özellikle dağlık bölgelerde yetiştirilir. Büyük bir farkla en fazla çay Asya'da, daha düşük oranda Afrika, Amerika, Avustralya ve hatta Avrupa'da (Türkiye'de,Güney Batı Rusya ve Azorlar’da) yetiştirilir. En önemli çay üreten ülkeler Çin, Hindistan, Kenya, Sri Lanka ve Türkiye'dir ve bu ülkeler toplam dünya çay üretiminin dörtte üçünü karşılar. Japonya'da sadece yeşil çay üretilir. Japonya'da çay sırf makine ile toplanıyor olsa da en yüksek kaliteye sahiptir.

En çok çay tüketen (ithal eden) ülkeler ise Büyük Britanya, Rusya, Pakistan, ABD ve Arap ülkeleridir.

Çay çeşidine adını vermiş, tanınmış çay üretim yöreleri:

• Darjiling – çayların kraliçesi olduğu söylenir; Hindistanın kuzeydoğusunda Himalaya'nın güney eteklerinde, 2000 m yükseklikte yetişir - çayı açık renk, güzel kokulu olur ve nazik bir lezzeti vardır.
• Ceylon – Sri Lanka – Çoğu çay karışımlarına ilave edilen standart bir çay - bakır kırmızısı renkli
• Assam – Kuzey Hindistan, Brahmaputra dağları – koyu renk, sert bir lezzeti olur
• Japonya – en kaliteli yeşil çay Sencha buradan gelir. Serin bir iklimde yetişmesiyle ayrı bir lezzete sahiptir. Koyu yeşil renk olan Gyokuro çayıda Japonyadan gelir; bu çay birkaç hafta gölgede veya yarıgölgede yetiştirilir. Bu çay dünyanın en pahalı çaylarındandır. Daha da pahalı olan bir Japon çayı Maçadır. Bu toz olarak satılan çayı Japonlar geleneksel çay rituelinde kullanırlar.
• Tayvan – Yüksek kaliteli Oolong çayı, hafif oksidasyonlaştırılmış Pouchong çayı^[2] ve Kaplan çayı ve Crocodile Lapsang Souchong gibi çok tüssülenmiş çay türleri buradan gelir.
• Yunnan – Çin – çiçek kokulu, doğal. Yarı oksidasyonlu, yeşil veya siyah çay olarak satılır. Yunnan'ın diğer meşhur bir çayı ise Pu Erh Çayı'dır, bu çay sonradan oksidasyonlanır ve Pide veya kuş yuvası şeklinde satılır. Bu çay yıllandıkça kıymetlenir. 80 yaşında olanı elde etmek mümkündür.
• Bengal – Bangladeş – lezzetli, büyük yapraklı, kahvaltılık çay
• Rize – Türkiye - siyah çay, rahatlatıcı, hafif, çok kaliteli, günlük ve sık içime uygun

Yeşil Çay, Üretimi zor ve pahalı çok sayıda tıbbi faydası olduğu söylenen Beyaz Çay üretimi de vardır. İçimlik ve Tıbbi maksatlı Çay çiçeği ve çay tomurcuğu üretimi de yapılmaktadır.

• Trabzon - Türkiye - hafif içimli, rahatlatıcı, kaliteli, yarı oksidasyonu siyah çay. Ayrıca son yıllarda az miktarda Yeşil ve Beyaz Çay ürettimi de başlamıştır.
• Hangzhou – Çin – sadece yeşil olarak, çiçek kokulu, doğal
• Afrika – Mozambik, Kenya, Zimbabve, Kamerun, basit kaliteli, genelde diğer çay türleri ile, karışımların içinde kaybolup giderler. Sadece Kenya'dan elle toplanan kaliteli bir çay üretilir ki bunun hafif limonlu gibi tadı Ceylon çayına benzer.
• Cava – Endonezya – açık renk, meyve tadı
• Sumatra – Endonezya – Bütün yıl üretilir. İyi bir günlük çaydır.
• Gürcistan – iyi bir günlük çay
• Brezilya – Japon yönetimi altında çay üretimi

Ekilmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Çay bitkisi tohum ve çelikle üretilir. Tohumla üretimde tohumlar ılık suda 24 saat bekletilip hemen ekilir. Köklenme oranı düşük olmasına karşın kış döneminde alınan odunsu çeliklerle bitkisel hormon kullanarak yeni bitkiler üretmek mümkündür.

Hasat[değiştir | kaynağı değiştir]

Çay tüm büyüme esnasında her 6 ila 14 günde bir toplanır:

• first flush ilkbahar'da Martdan Nisana kadar toplanan genç filizli çayın ferah bir tadı olur.
• in between Nısan'dan Mayısın ortasına kadar toplanan çay'da daha az taze filiz bulunur. Tadı Second Flush çayına benzer;
• second flush Yaz'da Mayısdan Hazirana kadar toplanan çay daha koyu demli olur. Bundan sonra yağmur çayları toplanır. Bu düşük kaliteli çay, sırf çay karışımlarını fazlalaştırmak ve dengede tutmak için kullanılır.
• autumnal Sonbahar'da Ekim ve Kasım aylarında toplanan çay. Düşük kaliteli bir çay olsa da, daha az güneş görmesinden dolayı o kadar koyu demli değildir.

Bu gösterilen sınıflandırma sadece Hindistan'ın Darjiling yöresi için geçerlidir. "first flush" gibi adlandırmalar da sırf Kuzey Hindistan'da kullanılır. Başka yörelerde farklı iklimler gerekçesiyle bazen daha uzun veya daha kısa bir hasat dönemi olur.

Genel olarak çayın hasat zamanı tadını etkilemektedir. Bundan dolayı çay üretimi büyük tecrübe gerektirmektedir. En kaliteli çaylarda sadece iki yapraktan oluşan filizler toplanır.

Ekolojik özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Organik maddece zengin, drenajı iyi, asidik ve yağışın bol olduğu ortamlarda iyi gelişme gösterir. Kök tüyleri çok incedir bu yüzden kuraklığa hoş görülü değildir. Çay yetişmesine etki yapan en önemli etken iklim ve topraktır. Yıllık sıcaklık ortalamasının 14 santigrat derecenin altına düşmemesi, toplam yıllık yağışın, 2000 mm’den az olmaması ve aylara göre dağılımının düzenli olması, bağıl nem oranının ise en az %70 olması, çay bitkisinin normal gelişimi için gerekli olan koşullardır. Çay bitkisi kumdan kile değin değişen yapı­daki asit tepkimeli topraklarda yetişebilmektedir.^[3]

Tıbbi kullanımı[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaprakları geleneksel Çin tıpı ve diğer sağlık sistemlerinde astım tedavisi, göğüs anjini, periferik damar hastalığı ve koroner arter hastalığında kullanılır. Yeşil çay yapraklarının ve özünün bakterilerin neden olduğu kötü nefes kokularına etkili olduğunu göstermiştir. Çay antioksidan etki gösterir.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• http://www.plantoftheweek.org
• http://www.efloras.org13 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.