Kimlik, misafirperverlik ve sosyal etkileşim simgesi olarak çay kültürü
UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirası
Türk çayı genellikle "ince belli" cam bardak ve özel tabağıyla servis edilir.
Ülke	Türkiye, Azerbaycan
Kaynak	01685
Bölge	Avrupa ve Kuzey Amerika
Tescil geçmişi
Tescil	2022 (17. oturum)

Türk çayı, Türklere özgü bir çay pişirme ve sunma yöntemidir.

Türkiye'de bir çeşit siyah çay üretilmekte olup, Doğu Karadeniz kıyılarında yetişir. Bu çay türüne de halk arasında Türk çayı adı verilir. Toz kavrulmuş siyah çay ile demlenir ve "ince belli" olarak bilinen kendine has küçük bardaklarla servis edilir. Bu usulde, çay, iki parçadan oluşan bir çaydanlık ya da semaver kullanılarak yapılır.

Demleme şekli ve servisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk çayı, genellikle açık alev üzerine yerleştirilmiş çaydanlıkta pişirilir. Büyük kaba (çaydanlık) su, diğer kaba ise çay konulur. Demlik çaydanlığın üzerinde bulunduğundan alttaki suyun ısısı ile ısınır. Su kaynayınca çay tozunun üzerine dökülerek güçlü bir çay elde edilir. Eğer su fazla konulursa açık bir çay, az konulursa koyu kıvamlı bir çay elde edilir. Demlik çaydanlığın üzerinde bulunduğundan alttaki suyun ısısı ile ısınmıştır. Aromada kaliteyi artırmak için kimilerine göre demliğin içine baştan çayı ile bir miktar su koymalıdır. Demliğe çay ile kaynamış su eklendikten sonra çaydanlıktaki eksilen su soğuk su ile tamamlanarak demlenme sürdürülür. Demlenme ne kadar uzun olursa dem o kadar koyulaşır ve tadı acımaya başlar. Türk usulü çayda kafein miktarı fazla demleme nedeniyle diğer çay demleme usullerine göre fazladır ve çayın tadı da acıdır.^[1]

Çay, Türkiye'de doğu toplumlarındaki gibi bir tören havasında servis edilmez, gündelik hayat içinde basit bir süreçtir. Servis sırasında çay bardağı adı verilen küçük cam bardaklara önce dem, sonra su konulur ve şekeri en son ilave edilir. Dem oranı, servis sırasında kişinin isteğine göre ayarlanır. Türk çay servisinde dilimlenmiş limon da servise eklenir.

Çayın servisi ile ilgili yöresel farklılar mevcuttur. Örneğin Tokat bölgesinde çay bardağının üzerinde “dudak payı” adı verilen bir boşluk bırakılır. Erzurum çevresinde demlikten, yaprakları süzülmeden doldurulur, genellikle açık renkli ve kaşıksız olarak sunulur ve çay içerken ufak şeker parçaları ağız içinde tutulup eritilir. Bu yönteme, kıtlama denilir.

Çayın kimlik ve misafirperverliğin sembolü olma kültürü 2022 yılında Türkiye ve Azerbaycan için UNESCO somut olmayan kültürel miraslar listesine alınmııştır.

Türkiye'de çay üretimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye dünyada çay bitkisinin yetiştiği ve ekonomik olarak çay üretiminin gerçekleştirildiği yaklaşık 30 ülkeden birisidir;^[2] 2021 yılı itibarıyla 60 ülkeye çay ihraç etmektedir.^[3]

Türkiye’de çay tarımı, Doğu Karadeniz Bölgesinde Gürcistan sınırından başlayarak Ordu ilinin Fatsa ilçesine kadar olan kuşakta yapılır. Rize, tek başına Türkiye çay üretiminin % 85’ini karşılar; çay yetiştirilen diğer iller Ordu, Giresun, Trabzon ve Artvin'dir.^[2] Çay tarımının 12 ay boyunca yapılabildiği Tropikal ve ekvatoral bölgelerden farklı olarak Türkiye'de yılın sadece 6 ayı çay üretimi gerçekleştirilir (Her yıl Mayıs ayında başlayan hasat dönemi Ekim veya Kasım ayında tamamlanır).^[4]

Türkiye'de çay yetiştirmek için 20. yüzyıl başından itibaren bazı girişimler olmuşsa da ülkede çay üretiminin geçmişi, 1940'lı yıllarda dayanır. Çay yetiştirmeye yönelik bilinen ilk girişim Osmanlı İmparatorluğu döneminde, Sultan II. Abdülhamid'in saltanatı sırasında Uzak Doğu'dan getirilen çay fidanları ve tohumların Bursa’da ekilmesi ile gerçekleşmiş; ancak ekolojik koşulların uygun olmaması sebebiyle bu girişim sonuçsuz kalmıştı.^[5] 1918’de Halkalı Yüksek Ziraat Okulu hocalarından botanikçi Ali Rıza Erten, I. Dünya Savaşı’nın ardından da Ziraat Genel Müdürü Zihni Derin, Doğu Karadeniz’de çay yetiştirme konusunda incelemeler yaptı. Zihni Derin’in Rize’deki çalışmaları sonucu 1923’te ilk çay fidanlığı kuruldu. Ertesi yıl yine Zihni Derin’in çabası ile "Rize ili ve Borçka ilçesinde Fındık, Portakal, Mandalina, Limon ve Çay Yetiştirilmesine Dair 407 Sayılı Kanun" kabul edildi. Ne var ki olumsuz ekonomik koşullar nedeniyle bu girişim devam etmedi. Yarım kalan girişim, 1930'lu yılların ikinci yarısında bölgeye gönderilen Ankara Ziraat Fakültesi'nden bir heyetin çalışmaları ile canlandı. Heyette bulunan Raşit Hatipoğlu, "Türkiye’de Çay İktisadiyatı’ adlı bir kitap yazmış; bu çalışmaların ardından Türkiye’de ilk yaş çay yaprağı hasadı ve büyük çaplı kuru çay üretimi 1938 yılında başlamıştır. Rize’de ilk çay fabrikası İngiltere'ye 1940 yılında sipariş edilen, ancak II. Dünya Savaşı'ndan sonra gönderilebilen çay makineleri ile 1947 yılında açıldı.^[5] Türkiye'deki kuru çay üretimi 1965 yılında iç tüketimi karşılar hale geldi ve çay ithalatı durdu. Bu tarihten sonra çay ihracatı yapılmaya başladı.

2004 yılında Türkiye 205.500 tonluk (dünyanın toplam çay üretiminin %6,4) çay üretimi ile dünya üzerindeki en büyük çay pazarlarından biri olmuştur.^[6] Ayrıca, 2004'te Türkiye kişi başına 2,5 kg'lık çay tüketimi ile dünya birincisi olmuş, onu kişi başına 2,1 kg ile İngiltere izlemiştir.^[7]

Dünya Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) 2018 yılı verilerine göre dünyadaki çay tarım alanlarının %2'si Türkiye'dedir ve Türkiye 2018 yılı dünya çay üretiminde %4 paya sahiptir.^[4] 2019 yılında 1,45 milyon ton çay üreten Türkiye, 3968 ton ihracat ile dünya çay ihracatı sıralamasında 31. sırada yer almıştır.^[4]

Türk çayı araç ve gereçleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Çay bardağı[değiştir | kaynağı değiştir]

Camdan üretilmiş ince belli çay bardağı Türkiye'deki çay kültürünün bir parçasıdır.^[8] Türkiye'de ideal çay bardağı olarak camdan ince belli bardaklar kullanılmakta olduğu 2007 yılında Şişecam'ın yaptığı bir araştırmada ortaya konmuştur.^[8] Geleneksel çay bardağı kulpsuz ve küçüktür, dar bir ağzı vardır. Bardak, çayın soğumadan bitirilebileceği bir hacimdedir ve bardağın içindeki çay havayla geniş bir yüzeyde temas etmez. İnce belli formu, çayın soğumasını yavaşlatır ve bardağın kolayca kavranmasını sağlar.^[9] Bardağın şeffaf olması ve ince camdan üretilmesi sayesinde rengini görmek, dem ve çay oranını ayarlamak mümkün olur.^[1]

İnce bellinin ilk kez kimin, ne zaman tasarladığı belirsizdir; ancak Osmanlı Devleti'nin Batılılaşma döneminde, 19. yüzyılın son çeyreğinde ortaya çıkmıştır.^[8] Form olarak Osmanlı'nın geleneksel sofrasında kullanılan maşrapa formuyla benzerlikler gösterir. Maşrapa formunun kulpsuz, tablasız olarak cam üretimine uygun hale getirildiği düşünülür. Bir başka görüşe göre Osmanlı toplumunda saleplik ya da şerbetlik olarak kullanılan Bohemya üretimi kristal bardak formu ödünç alınmış olabilir.^[8]

Türkiye'de geleneksel ince belli çay bardakları dışında modeller de ortaya çıkmıştır. Türkiye'deki çay bardakları kabaca "ince belli", "lale biçimli" ve "Ajda" olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Ajda modelinin hacmi geleneksel ince belli ince camlı bardaktan fazladır ve tabanı daha kalındır.^[1]

Çay pişirme gereçleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzde, pratikliği nedeniyle Türkiye'de çay demlemede sıklıkla çaydanlık kullanılır. Çaydanlık; çay hazırlamada, pişirmede kullanılan iki parçalı ve genellikle metalden yapılma, -bazen demliği porselen olan - bir çay pişirme gerecidir. Çay demlenirken çaydanlıkta kaynayan su, demliği sıcak tutar. Geleneksel Türk çaydanlığı, üst üste konan, alt kısmı daha büyük olacak iki parçadan oluşur. Gövdede dar ağızlı ibrik kısmı vardır. Türk çaydanlığından esinlenerek elektrikli çaydanlıklar da üretilmiştir.

Rusya başta olmak üzere, İran ve Azerbaycan’da yoğun bir şekilde kullanılan semaver, Türkiye'de de Erzurum, Van, Amasya ve Samsun'un Vezirköprü ilçesinde üretilir ve bazı yörelerde çay demlemede kullanılır. Küçük ev aleti olarak üretilen elektrikli endüstriyel semaverler de piyasada bulunur.^[1]

Çay servisinin yoğun olduğu çay ocağı, kahvehane, işyeri ve ticarethanelerde çay kazanları kullanılır. Kazanın altında sıcak su için musluk bulunur; üst kısma demlik konur. Kazanlar genellikle bakır, teneke ve paslanmaz çeliktendir; kazanın içindeki suyun ısıtılması için günümüzde daha çok likit gaz ve elektrik kullanılır.^[1]

Çay süzgeci[değiştir | kaynağı değiştir]

Çay süzgeci, demlikten dökülen çay tanelerini süzmeye yarayan bir gereçtir ve çay bardağının üzerine oturacak biçimde tasarlanır.

Çay askısı[değiştir | kaynağı değiştir]

Çay askısı, çok miktarda çayı taşımaya yarayan bir tepsidir ve genellikle çay ocaklarında kullanılır. Taşıma sırasında oluşan salınım etkisi, yukarıdan tek noktalı tutuş sayesinde emiri ve çay bardakları böylece oluşan merkezcil kuvvet sayesinde tepsinin tabanına tutunma eğilimi gösterir. Askı ile çay dağıtan personel, "askıcı" olarak adlandırılır. Askcıının hüneri askıyı tutacak ekseninde tam tur çevirip çayları dökmemesi ile ölçülür.^[1]

Galeri[değiştir | kaynağı değiştir]

• 
  Alüminyum çaydanlık
• 
  Semaver
• 
  İnce belli bardakta Türk çayı
• 
  Çay ocağında servise hazırlanan çay askısı

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Türk çayı ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Turkish Tea Culture - Katharine Branning 2 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Türk çay kültürü ile ilgili bir video)