Yatak, üzerinde uyumak, dinlenmek veya rahatlamak için kullanılan mobilya.^[1][2]

Yataklar genelde bir döşek ve şilteden oluşur. Yatağın baş tarafında bir yatak başı bulunabilir. Yatağın üzerinde başı desteklemesi için bir yastık, üzerine yatılan bir çarşaf ve yatan kişinin üzerine örtmesi için bir yorgan ya da battaniye bulunabilir. Bu örtülere, temizliğini kolaylaştırmak ve estetik açılardan nevresim geçirilebilir.

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarih öncesi dönemde[değiştir | kaynağı değiştir]

Ağustos 2020'de bilim adamları, en az 200.000 yıl öncesine ait en eski çim yataklarının keşfedildiğini açıkladılar. Bu bilg, yatakların bilinen tarihini çok daha eskiye götürmüştür. Buldukları yatakların altında bazı katmanlar bulmuşlardır. Yatakları kullanmanın amacının, böcekleri ve kiri uyku esnasında kendilerinden uzak tutmak gibi sebepler olduğu düşünülmektedir. Tarih öncesi yataklarda böceklerin yaklaşmasını önleyen özelliklere sahip bitkiler, kül tabakaları, yanmış çim gibi katmanlar kullanılmıştır.^[3][4][5]

Antik Çağ'da[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk yataklar saman yığınlarından veya başka doğal malzemelerden (örneğin bir yığın palmiye yaprağı, hayvan derileri veya kurutulmuş eğreltiotu) gibi malzemelerden yapılmıştı.^[6] Yapısal olarak en önemli gelişmelerden bazıları, cereyan, kir ve zararlılardan kaçınmak için onları yerden kaldırmak amaçlı portatiflik katılmış olmasıydı. Yirmi üç ila beş milyon yıl öncesine kadar süren Miyosen döneminde, insanların ortaya çıkmasından önce, şempanzeler yatmak amaçlı tahtadan yastıklar kullandıkları yataklar yapmışlardır.^[7]

Sahra Altı Afrika'da[değiştir | kaynağı değiştir]

Güney Afrika'daki Sibudu Mağarası'nda M.Ö. 3600 yıllarına tarihlenen yatak örtüleri bulunmuştur. Yatak takımı, Cryptocarya woodii yapraklarıyla kaplı saz ve diğer monokotiledonlardan oluşur.^[8]

Avrupa'da[değiştir | kaynağı değiştir]

Korunmuş bir Kuzey İskoç köyünde bulunan, taştan yapılmış ve muhtemelen üstleri rahat dolgularla doldurulmuş yükseltilmiş kutulardan oluşan yataklar, MÖ 3200 ile MÖ 2200 arasına tarihlenmiştir.^[9]

Antik Yunan destanı olan Odysseia'da, baş kahramanı Odysseus'un yatağı anlatılmaktadır. Şiirde kendisi ve eşi Penelope için yatağı, orada yetişen devasa bir zeytin ağacı gövdesinden hazırladığı anlatılır. Şiirin yazarı Homer, yatağın ahşap işçiliğinin altın, gümüş ve fildişi ile kaplandığından da bahsedilmektedir.^[10]

Antik Roma şilteleri ise sazlık, saman veya yünle doldurulmuştu. Cumhuriyetin sonlarına doğru geleneklerin lüks gerektirdiği dönemde tüyler kullanılmaya başlanmıştır. Başa ve bazen de arkaya küçük yastıklar yerleştirilmiştir. Karyolalar ise ancak basamakla çıkılabilecek kadar yüksektir. Genellikle iki kişilik ve arkalarında bir tahta veya korkuluk ile baş kısmında yükseltilmiş kısım bulunmaktaydı. Yatak örtüleri bazen çok pahalı şekilde, genellikle mor işlemeli, altın figürlü ve zengin örtüler ön tarafı tamamen kapatarak yere kadar uzanırdı. Karyolalar genellikle gümüş kakmalı bronzdandı. Elagabalus'un karyolası som gümüştendir. Pompeii'deki bazı evlerin duvarlarında muhtemelen perdelerle veya sürgülü bölmelerle kapatılmış yatak nişleri bulunmuştur. Eski Romalıların dinlenmek için çeşitli yatakları vardı. Bunlar;

• Lectus cubularis, normal uyku için kullanılan oda yatağı.
• Lectus genialis, evlilik yatağı, çok süslüydü ve kapının karşısındaki atriyuma yerleştirilmişti.
• Lectus discubitorius veya üzerinde yemek yedikleri masa yatağı (sol taraflarına yatarak yemek yerlerdi) genellikle bir yatakta üç kişi bulunurdu ve ortadaki yer en değerli konumdu.
• Lectus lucubratorius, çalışmak için ve ölülerin odun yığınına taşındığı lectus funebris veya emmortualis.^[11][12]

Yunanlılar ve Romalılar da yemeklerini yatakta yemekteydiler. Bir tarafa yaslanarak yakındaki bir masadan yiyecek almak için uzanmaktaydılar.^[13]

Yakın Doğu'da[değiştir | kaynağı değiştir]

Mısırlıların, basamaklarla çıkılan, minderli veya yastıklı, etrafına asılacak perdeleri olan yüksek karyolaları vardı.^[14] Firavunlar ve kraliçeler gibi Mısır toplumunun seçkinlerinin ahşaptan, bazen de yaldızlı olan yataklara sahipti. Çoğunlukla taştan, ahşaptan veya metalden yapılmış, yarı silindir şeklinde bir kafalık da bulunurdu.^[15] Eski Asurlular, Medler ve Persler de benzer türde yataklara sahipti ve mobilyalarını sıklıkla metal, sedef ve fildişi kakma veya apliklerle süslemekteydiler.

Bitişikteki resimde bir koltuk başlığı görülmektedir. Bunun gibi koltuk başlıkları uyku esnasında kafayı desteklemek için kullanılıyordu. Ayrıca mumyanın kafasını desteklemek amacıyla tabutlarda da kullanılmışlardır. Bu baş desteği muhtemelen mezar için özel olarak yapılmıştır, çünkü destek sütununda kurban duası yazılıdır, ancak dua sahibinin ölümünden sonra eklenmiş olabilir.^[16]

Orta Çağ'da[değiştir | kaynağı değiştir]

Orta Çağ Avrupalıları, derilerle kaplı yapraklardan oluşan yatakların üzerinde ya da yaprak ve yosunla dolu bir tür sığ sandık içinde yerde yatıyorlardı. Duvara dayalı bankın üzerine tüy, yün veya kılla doldurulmuş şilteler ve örtü olarak kullanılmış deriler yerleştirilmişti. Perdeler tavana veya duvardan çıkan demir bir kola asılmaktaydı.^[17] Genellikle yatakta çıplak uzanmış, minderlerin üzerine gerilmiş büyük keten çarşaflara sarılmış olarak resmedilmişlerdir.

14. yüzyılda ahşap işçiliği eski yüyıllara göre daha az öneme sahipti ve değeri düşmüştü. Bunun yerine genellikle tamamen zengin malzemelerden yapılmış perdelerle kaplandı. İpek, kadife ve hatta altın kumaşlar sıklıkla kullanılmıştır. 14. yüzyılın başlarına ait envanterler, kürkle kaplı ve zengin işlemeli bu perdelerin ayrıntılarını vermektedir. Dört direkli karyola (aynı zamanda test yatağı olarak da bilinir) ilk bu dönemde orataya çıkmıştır. Yatak tavandan asılı veya duvarlara sabitlenmiş şekildedir. Bu form daha sonra bir oda içinde bir odaya dönüştü ve çift perdeyle kapatıldı. Yatak ile duvar arasındaki boşluğa ruelle deniyordu ve burada çok yakın arkadaşlar kabul ediliyordu. 14. yüzyıl aynı zamanda kuş tüyü yatakların oldukça değerli eşyalar haline geldiği dönemdi.^[18] Aristokratik konutlardaki yataklar kapalı perdelerle ayırt edilebiliyordu. Bu yataklarda içi tüylerle dolu şilteler ve yastıklar olurdu. Çarşaflar ketenden, battaniyeler ise yünden yapılmıştır. Yataklara takılan raylar elbise asmak veya mum tutmak için kullanılacaktı. Daha az varlıklı evlerde yatak üç kalas ve kurutulmuş funda veya eğrelti otundan döşek yapılır, tek çarşaf ve eski bir battaniyeyle uyurlardı.^[19]

Modern Tarih'te[değiştir | kaynağı değiştir]

"Muhteşem yatakların yüzyılı" olarak anılan 17. yüzyılda, Fransa'da daha kapalı yatakların yerini, İngiltere'de çok daha uzun süre dayanmasına rağmen, yalnızca başında tester ve perdelerin bulunduğu à la düşes tarzı aldı. XIV. Louis'in muazzam sayıda görkemli yatağı vardı ve saraylarının envanterlerinde bu sayının 413 kadar olduğu belirtilmekteydi.^[20] Bazılarının gümüş veya altın zemin üzerine incilerle zenginleştirilmiş işlemeleri ve figürleri vardı. Versay'daki büyük yatağın üzerinde "Venüs'ün Zaferi" işlenmiş kırmızı kadife perdeler vardı. O kadar çok altın kullanıldı ki kadife neredeyse hiç görünmüyordu.

18. yüzyılda kuş tüyü dolgulu ürünler ilk kez Almanya'da örtü olarak kullanıldı. Almanya, yatak modası ve yatak odasına ilişkin ilginç görgü kuralları açısından çoğunlukla Fransa'yı takip etti. Yataklar düşes tarzıydı ama Fransa'da hem isim hem de şekil olarak büyük çeşitlilik vardı. Fransa kralının parlamentoda bulunduğu sırada üzerine yaslandığı, prenslerin oturduğu, büyük memurların ayakta ve daha alt rütbeli memurların diz çöktüğü "adalet yatağı" geleneğinin, kraliyetin gücünü, kralların tahtından daha fazla ifade ettiği kabul ediliyordu.^[21]

Demir yataklar 18. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Reklamlarda, metal karyolaların ahşap karyolaları istila eden böceklerden arınmış olduğu irdelenmiştir. Başka yerlerde de sürgülü veya katlanır panjurlu kapalı yatak vardı ve yatakların genellikle oldukça basit olduğu İngiltere'de, dört direkli yatak 19. yüzyılın ortalarına kadar sıradan vatandaşlar tarafından kullanılmıştır.^[22]

Yatak Türleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Yataklar birçok amaç ve ihtiyaca karşılık olarak çeşitli şekillerde olabilirler.

• Ayarlanabilir yatak, çeşitli pozisyonlara ayarlanabilen bir yataktır. Hastane yataklarının çoğu ayarlanabilir olduğundan, hastanın vücudunun farklı kısımlarını tıbbi nedenlerden dolayı yükseltebilmesi sağlanır. Bazı kişilerin özel evlerinde ayarlanabilir yatakları vardır. Bazı ayarlanabilir yataklar çiftler için tasarlanmıştır; iki ayrı şilte ve ayar mekanizması kullanıyorlar. Bu, bir partnerin uyumak için düz bir şekilde uzanmasına, diğerinin ise televizyon izlemek veya kitap okumak için başını ve omuzlarını kaldırmasına izin verir. Çift ayarlanabilir yataklar aynı zamanda farklı tıbbi koşullara sahip ortakların kendilerine en uygun yatak konumunu seçmelerine de olanak tanır.
• Hava yatağı, bazen elektrikli bir hava pompasına bağlanan ve değişken sertlik kontrollerine sahip, havayla şişirilmiş bir yatak kullanır. Hava yatağının portatif versiyonu da sarılıp paketlenebilir özellikte olmaktadır. Böylece seyahat veya geçici misafir kullanımı için uygun olmaktadır.
• Beşik, özellikle yeni doğan bebekler için tasarlanmış bir yataktır.
• Baza, iki sürgülü panel veya panjurla ön tarafa açılan, çatısı, yanları ve uçları ahşap olan büyük bir kutu şeklinde bir yataktır; İskoçya'daki kır evlerinde sıklıkla kullanılır: bazen bir kutuya katlanacak şekilde düzenlenmiş bir yatağa da uygulanır.
• Pirinç yatak, pirinçten yapılmış bir çerçevesi vardır. Pirinç kaplı yatak, zamanla soyulan ve demir açığa çıkan, ince pirinç kaplamalı daha ucuz bir demir yataktır.
• Ranza, üst üste iki veya daha fazla yataktan oluşur. Ranzalar askeri kışlalarda ve bazı kayak localarında yetişkinler için kullanılmaktadır. Yaz kamplarında çocuklar ve gençler için ranzalar kullanılmaktadır. Bazı ucuz hosteller misafirler için ranzalar sağlamaktadır. Özel evlerde çocuklar için ranzalar kullanılmaktadır.
• Çatı katı yatağı, alt ranzanın olmaması dışında ranzaya benzer. Bu, altta depolama, diğer mobilyalar, masa vb. için yer bırakır.
• Kaptan yatağı,^[23] ("kaptan yatağı", "sandık yatağı" veya "kabin yatağı" olarak da bilinir), altında çekmeceler ve saklama bölmeleri bulunan bir platform yatağıdır.
• Kamp yatağı, (ayrıca "portatif yatak" olarak da bilinir) ordular ve kampçılar tarafından kullanılan basit, geçici, taşınabilir bir yataktır. Ayrıca afetler, sel ya da diğer krizler sırasında mültecilere ve diğer evsizlere uyku yüzeyi sağlamak için de kullanılmaktadır.
• Gölgelikli yatak, ("cibinlikli yatak" olarak bilinir) dört direkli yatağa benzer, ancak direkler genellikle daha yükseğe uzanır ve bezle süslenmiş veya örtülmüştür, bazen yatağı tamamen kaplar. Örnekler arasında lit à la polonez ve lit a la turque yer alır.
• Perdeli yatak, perdeli lüks bir yataktır.
• Divan, gündüzleri koltuk, geceleri ise yatak olarak kullanılan bir kanepedir. Genellikle geceleri yatak olarak kullanılan açılır bir tekerlekli sandalye bulunur. Çekyat'ın daha eski bir versiyonudur.
• Futon, ahşap bir çerçeve üzerinde şilte kullanan geleneksel bir Japon yatağı tarzıdır. Futonlar ayrıca oturmak için yarıya kadar katlanabilen daha büyük Batı tarzında da mevcuttur. Futonlar geleneksel olarak pamuktan yapılıyordu, ancak 2000'li yıllarda birçok futon sentetik köpük içeriyor.
• Dört direkli yatak, her köşesinde bir test cihazını destekleyen dört direk bulunan bir yataktır.
• Hamak, gemilerde ve bazı evlerde kullanılan, asılı bir kumaş veya ağ parçasıdır.
• Gizlenebilir yatak, Apartman sakinlerinin ihtiyaçlarına yanıt olarak Sarah E. Goode tarafından icat edilen gizlenebilir yatak, kullanılmadığı zamanlarda katlanarak raf veya çalışma masası gibi başka bir mobilya parçasına dönüşür.
• Hastane yatağı, geleneksel olarak bir hastanede veya bakımevinde, ancak giderek özel konut gibi diğer ortamlarda iyileşmeyi kolaylaştırmak için özel olarak tasarlanmıştır. Hastane yatakları tipik olarak ayarlanabilir, böylece baş veya ayaklar kaldırılabilir veya alçaltılabilir. Modern hastane yatakları genellikle orta düzeyde yer değiştirmeye yardımcı olacak tekerleklere sahiptir, ancak bunlar daha büyüktür ve genellikle bir arabadan (ABD: sedye) daha kalıcı olarak yerleştirilir. "Hastane yatağı" aynı zamanda her türlü yatan hasta tıbbi tesisinin kapasitesi için ortak bir ölçü birimi olarak da kullanılır. Bu kullanımda terim genellikle "yatak" olarak kısaltmak da aynı derecede yaygındır (örneğin, 550 yataklı hastane ...).
• Bebek yatağı, (aynı zamanda "beşik" veya "karyola") özellikle bebekler ve küçük çocuklar için küçük bir yataktır.
• Demir yatak, 1850'lerde geliştirilen, demir ve çelikten yapılmış bir yatak türüdür.
• Kang sobası, yatağın platformu olarak kullanılan bir Çin seramik oda ısıtıcısıdır.
• Charpai, ahşap bir çerçeveyle çevrelenmiş bağlı halatlardan yapılmış geleneksel bir Pencap yatağıdır.

• Yas yatağı, (" sağdaki resim"), ölen kişinin, bir balmumu büstünün veya rütbe sembollerinin bulunduğu resmi bir sayvanlı yataktır.
• Murphy yatağı veya duvar yatağı, yerden tasarruf etmek için bir duvara veya dolaba katlanabilen bir yataktır.
• Osmanlı yatağı (İngiltere'de), depolama alanının yatak tabanının altına yerleştirildiği ve menteşeli yatak çerçevesinin yay veya hidrolik mekanizma yardımıyla kaldırılmasıyla erişilen bir baza türüdür.
• Palet, ince ve hafif bir yataktır.
• Platform yatağı, bağımsız olarak veya odanın yapısının bir parçası olan, sağlam, düz, yükseltilmiş bir yüzey üzerinde duran bir şiltedir.
• Katlanır yatak, daha kolay saklanması ve taşınması için çerçevesi ikiye katlanan ve yuvarlanan bir yataktır. Bu, beklenenden daha fazla kişinin aynı odada uyumasının gerekebileceği, ücretsiz veya gecelik nominal ücret karşılığında oteller de dahil olmak üzere farklı ortamlarda kullanılır. Otellerde ek yatak olarak da kullanılan bir yatak türüdür.
• Halatlı yatak, ("Charpai" çeşidi denilebilir), saman veya kuş tüyü dolgulu tek kişilik yatağı destekleyebilen, içinde çapraz halatların bulunduğu ahşap bir çerçeveye sahiptir.
• Çıtalı yatak, baza için ahşap çıtalara sahip düz paket bir yataktır.
• Çekyat, ("açılır" veya "çekilir yatak"), kanepenin içinde saklanan katlanabilir bir yataktır. Çekyatlara ayrıca "üstü açılır" ve "gizli" yatak da denilmektedir.
• Yürümeye başlayan çocuk yatağı, küçük çocuklar için küçük bir yataktır.
• Yavrulu yatak, genellikle gün boyunca başka bir yatağın altında saklanan bir yataktır. Yüzyıllardır kullanılan bir çeşittir. Modern çağda bunlara bazen "yatak yatağı" veya "tekerlekli yatak" da denilmektedir.
• Titreşimli yatak, (Magic Fingers yatağı olarak da bilinir), tipik olarak eski bir motelde (yaklaşık 1960'lar-1980'lerin başı) bulunan, jetonla çalışan bir yeniliktir. Cüzi bir ücret karşılığında yatak bir süre titreşir. Alternatif olarak merkezden kaçık bir motor kullanılarak titreşen modern bir yatak da kullanılabilir. Değişen zaman ve genlik ayarları için elektronik tarafından kontrol edilir ve sırt ağrılarını hafifletmek için masaj yatağı olarak veya erotik bir yardım olarak kullanılır.
• Su yatağı, suyla dolu esnek bir plastik yataktır. Plastik kabın çevresinde güçlü bir çerçeveye ihtiyacı vardır.
• Arabalı Yatak, genellikle çocuk odasında bulunan, araba şeklinde plastik, ahşap gibi karyolalardan oluşan yataktır.

Ayrıca Bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Türkiye'deki yatak üreticileri listesi
• At kılı yatak

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Vikisözlük'te yatak ile ilgili tanım bulabilirsiniz.