Çimmesyanlar
(Ts’msyan)

Davul çalan Çimmesyan (Ed Bryant) Wuppertal, 1999
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Kanada (Britanya Kolumbiyası)	8.600[1]
ABD (Alaska)	1.500[1]
Diller
Çimmesyan dilleri, İngilizce
Din
Hristiyanlık, Şamanizm
^ a b "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2013.

Çimmesyanlar^[1] ya da Çimşiyanlar, Tsimşiyanlar veya Çimmesyan halkları (Kıyı Çimmesyancası Ts’msyan; Tlingitçe Ts’ootsxán; İngilizce Tsimshian people, Tsimshian peoples, Tsimshianic peoples, Tsimpsean, Tsimshean, Tsimseyans, Tsimsheeans, Tsimpshean, Tsimpshian, T'simpshean, Shimshyans, Simseans, Simpsian, Chimmesyan, Chimseyans, Chymshean, Chimpsain), Kanada'nın Britanya Kolombiyası eyaletinde ve Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinde yaşayan anasoylu, şamanist ve Hristiyan Alaska ve Kanada Kızılderilileridir. Pasifik Kuzeybatısı Kızılderilileri kültür grubuna dahildirler. Sanatları hem Alaska yerli sanatı hem de Pasifik Kuzeybatısı sanatı içinde değerlendirilir. Çimmesyan dilleri Penuti dilleri ailesinde sınıflandırılır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 1.500 kişilik nüfustan 30 kadarı, Kanada'daki 8.600 kişilik nüfustan ise 1.400 kadarı anadillerini konuşabiliyor.^[2]

Çimmesyanlar üzerine ilk yazılı kayıt 1787 yılında Colnett'in jurnalinde bulunmaktadır.^[3] 1862 çiçek hastalığı salgınında nüfusları oldukça azalmıştır.

Çimmesyan adı en geniş anlamda Çimmesyan dillerini konuşan halklar için kullanılır.^[3] Bazıları bu adı Kıyı (ve Güney) Çimmesyanları ile sınırlar ve İç Çimmesyanları olan Gitksanlar ile Nisgağaları dahil etmez.^[4]

Boyları[değiştir | kaynağı değiştir]

1. Kıyı Çimmesyan halkları (İng. Maritime Tsimshianic, Lower Tsimshian)
   • Kıyı Çimmesyanları (İng. Coast Tsimshian, Tsimshian proper, Northern Tsimshian, Sm’algyax̣, Sm’algax)
     • Kitselas (Kitsalas, Gits'ilaasü)
     • Kitsumkalum
   • Güney Çimmesyanları (İng. Southern Tsimshian, Sgüüx̣s)
     • Gitga’ata (Gitga'ata, Gitga'at, Gitk'a'ata)
     • Gidestsu (Kitasoo)
2. İç Çimmesyan halkları (İng. Nass–Gitksan, Interior Tsimshianic, Inland Tsimshianic)
   • Nisgağalar (İng. Nisga’a, Nisqa’a, Nisg̱a’a, Nishga, Nisgha, Niska, Nishka, Nass)
     • Aşağı Nisgağalar (İng. Nishga of the lower Nass)
       • Gitkateen
       • Gitgigenik
     • Yukarı Nisgağalar (İng. Nishga of the upper Nass)
       • Gitwunksithk
       • Gitlakdamiks
   • Gitksanlar (İng. Gitksan, Gitxsan, Gitksanimx̣, Gitxsanimaax, Giatikshan, Gityskyan, Giklsan)

Kanada Çimmesyanları[değiştir | kaynağı değiştir]

Çimmesyanlar Kanada'da Tsimshian First Nations adıyla birlik oluşturan dört kabile hükûmeti olarak yapılanır ve federal olarak tanınırlar:

Alaska Çimmesyanları[değiştir | kaynağı değiştir]

Kanada'daki Britanya Kolumbiyası'ndaki Metlakatla (Old Metlakatla) yerleşiminden Alaska'daki Annette Adası'ndaki Metlakatla (New Metlakatla) yerleşimine taşınan Alaska Çimmesyanları, Alaska'da Kızılderili rezervasyonu'nda kalan tek Alaska yerlileri grubudur. Annette Adası ve yakın çevresindeki adacıklar komple bir rezervasyondur ve Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) gereği Alaska'da kapanmayan tek rezervasyondur.^[5]

Rus Amerikası döneminde ABD'nin Ruslarla birlikte idare ettiği Alaska'yı 1867 yılında Rus İmparatorluğundan satın almasından bu yana 100 yıldır çözülemeyen yerlilerinin (Alaska Eskimoları ve Alaska Kızılderililerinin) toprak taleplerini çözmek üzere ABD Kongresinde 18 Aralık 1971 tarihinde başkan Richard Nixon tarafından imzalanarak yürülüğe giren ve ABD tarihinin en büyük toprak talebini karşılayan yasa olan Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) gereği kurulan Alaska Yerli Bölge Şirketlerinden Tinglit-Haida Central Council hükûmetinin ortak işletmesindeki Sealaska Corporation yerli bölge şirketine bağlı olan Çimmesyanlara ait bir köy şirketi yoktur. Çimmesyanlar, Kanada'dan göç ettirildikleri için ANCSA yasasının Alaska yerlilerine tanıdığı hakların çoğundan yararlanamazlar.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Yerli sözlü tarih, eserler, tarihi fotoğraflar ve arkeolojik kazılar sonucu elde edilen bilgilere göre Çimmesyanlar 5.000 yıldır Pasifik Kuzeybatısı Kıyılarında yaşamaktadırlar. 1910 yılında Prince Rupert bölgesindeki ilk arkeolojik testleri Harlan I. Smith yapmıştır.^[6]

Avrupalılarla ilk temas 1787 yılında Güney Çimmesyanlarının köyü olan Kitkatla'da kürk ticareti keşif gezisinde kaptan Charles Duncan ve James Colnett ile olmuştur.^[3]

Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]

Duff (1964)'un tahminlerine göre 1835 yılındaki bütün Çimmesyanların toplam nüfusu 8.500 olup, bunun 1.200 kadarı Güney Çimmesyanı, 3.000 kadarı Kıyı Çimmesyanı, 1.700 kadarı Nisgağa ve 2.600 kadarı da Gitksandır. 1885 yılında Britanya Kolumbiyası'ndaki toplam nüfusları 4.500 kişidir. 1887 yılında 817 Çimmesyan Alaska'daki New Metlakatla'ya göç ettirilmiştir. 1895 yılında Britanya Kolumbiyası'ndaki nüfusları 3.550 olarak kaydedilmiştir. 1900 yılında 465 kadarı Alaska'ya göç ettirilmiştir. 1963 yılında Britanya Kolumbiyası'ndaki nüfusları 6.475 olarak erilir. 1980 yılındaki nüfusları 9.494 olup, bunun 3.149 kadarı Gitksan, 2.893 kadarı Nisgağa ve 3.452 kadarı da ayırt edilmeksizin Kıyı ve Güney çimmesyanıdır.^[3]

Alaska Yerli Dil Merkezine göre Çimmesyanların günümüzdeki nüfusu ve anadillerini konuşabilen kişi sayısı:^[2]

Dil ve Eğitim[değiştir | kaynağı değiştir]

1. Kıyı Çimmesyan dilleri (İng. Maritime Tsimshianic, Lower Tsimshian)
   • Kıyı Çimmesyancası (İng. Coast Tsimshian, Tsimshian proper, Northern Tsimshian, Sm’algyax̣, Sm’algax)
   • Güney Çimmesyancası (İng. Southern Tsimshian, Sgüüx̣s)
2. İç Çimmesyan dilleri (İng. Nass–Gitksan, Interior Tsimshianic, Inland Tsimshianic)
   • Nisgağaca (İng. Nisga’a, Nisqa’a, Nisg̱a’a, Nishga, Nisgha, Niska, Nass, Nishka)
   • Gitksanca (İng. Gitksan, Gitxsan, Gitksanimx̣)

Güney Çimmesyancası 1970 lerde tükenmiştir ve her iki Kıyı Çimmesyan dili arasında karşılıklı anlaşma olmaz iken, İç Çimmesyan dilleri arasında karşılıklı anlaşma olur.^[3]

Edebiyat[değiştir | kaynağı değiştir]

Çimmesyan edebiyatının ilk örnekleri sözlüdür ve malesk (hayat deneyimi hikâyeleri) ile adaawx (efsaneler) olarak ikiye ayrılmaktadır. Adaawx mitolojik ya da doğaüstü karakterler ile hayvanların ve insanların ruhlarıyla dolu efsane ve masallardır. Malesk denilen hikâyelerde diğeri gibi doğaüstü karakterler bulunmaz ve eğlenceli ya da kişinin hayatta kalma mücadelesi gibi gerçek yaşanmış öyküleri içerir.

Aile[değiştir | kaynağı değiştir]

Akrabalık sistemi İrokua akrabalığı tipindedir.^[3] Boylu mazı ağacından yapılan uzun evlerde kalabalık bütün aile kalır. Evlilik töreni bir dizi uzun törenlerden oluşur. Doğum sırası ve sonrasında hem erkek hem de kadınların bazı gıdaları yemeleri tabudur. Diğer bütün Pasifik Kıyısı halkları gibi çimmesyanlar da potlaç (yaawk) törenleri düzenlerler.

Toprakları[değiştir | kaynağı değiştir]

Güney Çimmesyanları: Tarihi olarak üç köyleri vardır: Kitasoo, Kitkiata, Kitlakatla. Britanya Kolumbiyası'nda Klemtu'daki Kitasoo'da 1980 lerden beri Heiltsuklarla (Haihais, Xaixais) birlikte yaşarlar. Kitkiata 1860 lar ve 1880 ler arasında terkedilmiş, misyoner William Duncan tarafından Metlakatla misyonuna taşınmışlardır. Kızılderililer ve antropologlarca Kitlakatla köyü en muhafazakâr Çimmesyan köyü olarak kabul edilir.^[3]

Kıyı Çimmesyanları: Tarihi olarak Aşağı Skeena Nehri'nin aşağısındaki kanyonlarda on grup olarak yapılanırlardı: Gitwilgyots, Gitzaklalth, Gitsees, Ginakangeek, Ginadoiks, Gitandau, Gispakloats, Gilutsau, Gitlan, Gitwilkseba. Bir kısmı misyoner William Duncan tarafından Metlakatla misyonuna taşınmış, sonra Alaska'daki New Metlakatla'ya götürülmüşlerdir.^[3]

Gitksanlar: Tarihi köyleri: Kitwanga, Kitwancool, Kitsegukla, Kitanmaks (Hazelton), Kispiox, Kisgegas, Kuldo.^[3]

Komşuluk[değiştir | kaynağı değiştir]

Nisgağalar kuzeyde Tahltanlar, batıda Tlingitler, doğuda Gitksanlar ve güneyde Kıyı Çimmesyanlarıyla; Gitksanlar kuzeyde Tahltanlar, batıda Nisgağalar, doğuda Sekaniler, güneyde Vetsuvetenler ve Kıyı Çimmesyanlarıyla; Kıyı Çimmesyanları kuzeyde Nisgağa ve Gitksanlar, batıda deniz ötesi Haydalar, doğuda Vetsuvetenler ile Haislalar, güneyde ise Güney Çimsiyanlarıyla; Güney Çimmesyanları kuzeyde Kıyı Çimmesyanları, batıda deniz ötesi Haydalar, doğuda Haislalar ve güneyde Heiltsuklarla komşudur.^[4]

Avcılık ve toplayıcılık[değiştir | kaynağı değiştir]

Avcı ve toplayıcı olan diğer Pasifik Kuzeybatısı Kızılderilileri gibi Çimmesyanların da geleneksel geçim kaynağı Pasifik sombalığı avcılığıdır. Kış sonunda nehirlerin buzunun kırıldığı zamanda (kabaca şubat-nisan ayları) ana iş Nass Nehri'nde Thaleichthys pacificus (mumbalığı) yakalamaktır. Mumbalığ Çimmesyan ekonomisinin bel kemiğidir veya kurutularak ileride yenmek üzere saklanır ya da yağı çıkarılır. İyot bakımından oldukça zengin olan bu yağ asırlarca Çimmesyanların tekelinde kalmıştır.

Tsuga heterophylla, Sitka ladini, Pinus contorta gibi ağaçların soymukları (kambiyum) yenmek üzere toplanır.

Haziran başlarında martı yumurtaları ile istiridyeler toplanır.

Düzenli avlanan avlar arasında katır geyiği, Kanada geyiği, fok, denizaslanı (Eumetopias jubatus ile Zalophus californianus), deniz samuru, ak dağ keçisi, Amerika yaban koyunu, ayı, oklu kirpi (Erethizon dorsatum), rakun, marmot, rengeyiği, sığın, puma, tavşan, Kanada vaşağı gibi memeliler ile kartal, kuğu, kaz, ördek gibi kuşlar sayılabilir.^[3]

Din[değiştir | kaynağı değiştir]

Şamanizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Çimmesyan şamanizminde ana öge We-gyet ya da Txamsem olarak adlandırılan kuzgun ruhudur ve bunun bir de Logobola adlı erkek kardeşi bulunur. Logobola taze ve temiz su eksikliğinden sorumludur ve sis çıktığında Txamsem kaybolur. Erdem ve vücudun saflaştırılması ya temizlik ya da açlık yoluyla yapılır.

Sanat[değiştir | kaynağı değiştir]

Sanatları hem Alaska yerli sanatı hem de Pasifik Kuzeybatısı sanatı içinde değerlendirilir. Diğer kıyı halkları gibi Çimmesyanlar da boylu mazı ağacının kabuğunu ana malzeme olarak kullanır ve bununla araç gereç, giyim, çatı kaplama, zırh, yapı malzemesi ve kano yapılır. Hatta Tlingitlerden aldıkları ve Çilkat dokuması denen tekstil ürünlerinde de bu kabukları kullanarak kendilerine adapte etmişlerdir.^[7] Totem direği en görkemli sanat ürünleri arasında yer alır.

Simalar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Don G. Wesley, Hereditary Chief, Gisputwada, Gitwilgyots.
• Jeff Morris Speaker Pro Tem and Representative Washington State House of Representatives
• Charles Dudoward, Hereditary Chief of Ginaxangiik, artist, painter, merchant
• Betty Sampson, Gitando, artist, weaver, painter
• Frederick Alexcee, artist
• William Beynon, Gitlaan and ethnographer
• Rev. William Soloman White, Gitlaan
• George William Jeffrey activist
• Heber Clifton, hereditary chief of the Gitga'ata and community leader
• Marcia Crosby, art historian
• Alfred Dudoward, hereditary chief of the Gitando, and leader of the Port Simpson Methodist Movement. co-founder of the Native Brotherhood
• Pauline Dudoward, Gitnadoix, Teacher, and language teacher, pioneered the resurgence of the language and culture in the 1970s. Wife of head chief of the Lax Kw'alaams.
• Verna Helin, Ginaxangiik boyundan öğretmen, 1970 lerde Çimmesyan dil ve kültürünün yeniden canlandırılmasından öncülük etmiştir ve Lax Kw'alaams reisinin karısıdır.
• Benjamin Haldane, Metlakatla köyünden öncü fotoğrafçı
• Bill Helin, sanatçı
• Calvin Helin, Ginaxangiik boyundan avukat, iş adamı ve yazar
• William Jeffrey, Gitwilgyoats boyundan irsi reis, aktivist, oymacı
• Paul Legaic, Gispaxlo'ots boyundan irsi reis, tüccar ve New Metlakatla'nın ilk polis şefi.
• "Old" Legaic, Gispaxlo'ots boyundan irsi reis, Paul Legaic'in amcası/dayısı.
• Joshua Tsibasaa, Kitkatla reisi
• Rev. Edward Marsden, rahip
• Charles Menzies (antropolog)
• Odille Morison, çevirmen ve sanat koleksiyoncusu
• Rev. William Henry Pierce, misyoner ve anı yazarı
• Peter Simpson, Yerli hakları aktivisti
• Henry W. Tate, Gispakloats boyundan sözlü tarihçi, kabile başkanı
• Roy Henry Vickers, sanatçı
• Willy White, Gitwilgyoats, Gitwilgyoats boyundan Çilkat dokuması ve sanatçı
• Arthur Wellington Clah, çevirmen ve Rahip Duncan'a sm`algyax dilini öğreten ilk kişi
• Walter Wright, Gits'ilaasü (Kitselas) boyunun irsi reisi ve sözlü tarihçi
• Shannon Thunderbird, şarkıcı, söz yazarı, konuşmacı, yazar, sanat eğitimcisi
• Edward E. Bryant, sanatçı
• Eric G. Cook, Gispwudwada boyunun irsi reisi
• Ira C. Booth, Metlakatla, Alaska, Çimmesyan tarihçisi
• Russell Gamble Sr., Kitkatla'dan toplum lideri

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Bibliyografya[değiştir | kaynağı değiştir]

• Barbeau, Marius (1950) Totem Poles. 2 vols. (Anthropology Series 30, National Museum of Canada Bulletin 119.) Ottawa: National Museum of Canada.
• Boas, Franz, "Tsimshian Mythology", in Thirty-First Annual Report of the Bureau of American Ethnology to the Secretary of the Smithsonian Institution, 1909–1910, pp. 29–1037. Washington: Government Printing Office, 1916.
• Garfield, Viola, "Tsimshian Clan and Society", University of Washington Publications in Anthropology, vol. 7, no. 3 (1939), pp. 167–340.
• Garfield, Viola E., and Paul S. Wingert, The Tsimshian Indians and Their Arts, Seattle: Washington, University of Washington Press, 1951, 1966.
• Halpin, Marjorie M., and Margaret Seguin, "Tsimshian Peoples: Southern Tsimshian, Coast Tsimshian, Nishga, and Gitksan", In: Handbook of North American Indians, Volume 7: Northwest Coast, edited by Wayne Suttles. Washington, DC: Smithsonian Institution, 1990, pp. 267–284.
• McDonald, James A. (2003) People of the Robin: The Tsimshian of Kitsumkalum, CCI Press.
• Miller, Jay, Tsimshian Culture: A Light through the Ages, Lincoln, NE: University of Nebraska Press, 1997.
• Miller, Jay, and Carol Eastman, eds., The Tsimshian and Their Neighbors of the North Pacific Coast, Seattle, WA: University of Washington Press, 1984.
• Neylan, Susan, The Heavens Are Changing: Nineteenth-Century Protestant Missions and Tsimshian Christianity, Montreal: McGill-Queen’s University Press, 2003.
• Seguin, Margaret, Interpretive Contexts for Traditional and Current Coast Tsimshian Feasts. Ottawa, ON: National Museums of Canada, 1985.
• Seguin, Marget, ed., The Tsimshian: Images of the Past, Views for the Present. Vancouver, BC: UBC Press, 1984.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Çimmesyanlar ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• The Canadian Museum of Civilization - Tsimshian Prehistory