Zihya

Zihya
Адзыгъуэй, Адыгэй
Zihya Адзыгъуэй, Адыгэй
y. 1. yüzyıl-y. 15. yüzyılın sonu
	Bayrak
Yaygın dil(ler)	Çerkesçe, Ubıhça
Resmî din	Çerkes Paganizmi; Hristiyanlık;
Hükûmet	Prenslik
• y. 100ler
• y. 100ler	Stachemfak
• y. 400ler	Dawiy
• y. 500ler	Bakhsan
• y. 700ler	Lawristan
• y. 800ler	Weçe
• y. 900ler	Hapaç
• y. 900ler—1022	Rededey
• y. 1200ler—1237	Tuqar
• 1237—1239	Tuqbaş
• y. 1330lar	Verzacht
• y. 1300lerin sonu	Berezok
• 1427—1458	İnal Nexw
• 1458—?	Temruq
• ?—y. 1470ler	Belzebuk
• y. 1470ler—?	Petrezok
Tarihçe
• Kuruluşu
• Kuruluşu	y. 1. yüzyıl
• Dağılışı	y. 15. yüzyılın sonu
Öncüller	Ardıllar
	Zygii
	Meotlar
Çerkesya

Zihya (Ortaçağ Çerkesçesi: Адзыгъуэй; Batı Çerkesçesi: Адыгэй; Yunanca: Ζιχία) veya Zuğustan (Osmanlıca: ظوغوستان), Orta Çağ'da Çerkesya için kullanılan isim.^[1] Bu ülkenin halkına ise Zihler denmiştir. 15. yüzyıldan sonra haritalarda Zihya'nın yerine Çerkesya geçti.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Kronoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Hristiyan geleneğine göre, Hristiyanlık MS 55 yılında Havari Andreas'ın seyahatleri ve vaazlarıyla Zihya'ya geldi.^[2]^[3] Havari Andreas'ın ziyaretiyle ilgili Hıristiyan geleneğine göre, Abasgia (Abhazya) ile Kimmerya Boğazı (Kerç Boğazı) arasında yer alıyordu.^[4]

2. yüzyıl Antik Yunan tarihçisi Flavius Arrianus, Zihlerden bahseder ve Zih kralının Stahemfak olduğunu belirtir.^[5] 6. yüzyıl Bizans tarihçisi Prokopius, geçmişte Zihya halkının Roma İmparatoru tarafından atanan bir kralı olduğunu, ancak bağımsız hale geldiklerini kaydeder.^[4]^[6] Rum Ortodoks Patrikhanesi'nin Notitiae Episcopatuum belgelerinde 7. yüzyıldan itibaren otosefal bir Zihya başpiskoposluğu kaydedilmektedir.^[4]

9. yüzyılda Ebu İshak ve Muhammed Kindi isimli iki Arap dâî, Zihya'ya gelerek İslam'ı yaymaya çalıştı. Bunun sonucunda çok az da olsa bir grup Çerkes Müslüman oldu.^[3]^[7] 10. yüzyıl Bizans imparatoru VII. Konstantin Porphyrogennetos'a göre Zihya, Tmutarakan'ın güneyindeydi ve Nikopsis adında bir şehri vardı.^[8] Bu dönemde Bizans'ın Zihya ile ilişkileri Cherson sakinleri tarafından yürütülüyordu.^[4]

12. yüzyılda Bizans İmparatoru I. Manuil "Zihya, Hazarya ve Gotya imparatoru" unvanını kullanmıştır ancak bu iddianın gerçeğe ne kadar uyduğu belirsizdir.^[4] 12. yüzyılda Kafkasya'da ilk Katolik misyonerler ortaya çıktı. Katolik haçlılar tarafından Konstantinopolis'in Fethi ile Katolik inancının yayılması hızlandı. Katolik dinini Zih prensi Ferzakht benimsedi. Papa, 1333'te ona çabalarından dolayı teşekkür eden bir mektup gönderdi.^[1]^[3] Katolik Kilisesi'nin misyonerlik faaliyeti sonucunda İtalyan kaynaklarında "Frenkkardaşi" olarak geçen bir Katolik Çerkes grubu ortaya çıktı.^[9] Daha sonra Papa'nın emriyle Çerkesya'ya gönderilen Katolik misyonerler Müslüman oldu. Bu Misyonerler Çerkesya'da "Karden" olarak biliniyordu. Bu kelimenin Kardinal kelimesinden geldiği düşünülmektedir. 13. yüzyılda Zihya, Macar ve İtalyan gezginler tarafından ziyaret edilmiştir. Bu gezginler Matrica'yı (Tmutarakan) Zihya içinde bulmuşlardır.^[4]

Moğol istilası[değiştir | kaynağı değiştir]

1220'de Cengiz Han, komutanları Subutay ve Jebe'yi "11 ülke ve halka" gitmeleri emrini verdi. Bunların içinde "Kıbçaut" (Kıpçak Türkleri), "Orosut" (Kiev Knezliği), "Serkesut" (Çerkesya), "Asut" (Alanya Krallığı), "Sessut" (Çeçenistan) vardı.^[10] Ve böylece Moğol birliklerinin Kafkasya'da ilk ortaya çıkışı, 1220 ile 1222 yılları arasında keşif birliklerinin gelişiydi.^[11]^[12] 1222'de Hankala Muharebesi (1222) gerçekleşti.^[13]^[14]^[15]^[16] İlk başta Kuzey Kafkasya çoğunlukla işgal edildi, neredeyse tüm önemli yerleşim alanları yok edildi. Ancak daha sonra direniş dağlara çekildi ve Moğol istilacılara karşı bir karşı saldırı planlayarak kendilerini yeniden örgütlediler;^[17] bir gerilla savaşı yürüttüler.^[18]^[19]

Bilinen hükümdarlar[değiştir | kaynağı değiştir]


İsim	Çerkesçe isim	Saltanat dönemi
Stachemfak^[20]	?	y. 2. yüzyıl
Daw^[21]^[22]	Дау	y. 5. yüzyıl
Bakhsan^[21]^[22]	Бахъсан	y. 6. yüzyıl
Lawristan^[23]^[24]^[25]	Лауристэн	y. 8. yüzyıl
Weçe	УэкIэ	y. 9. yüzyıl
Hapaç^[26]	ХьэпэкI	y. 10. yüzyıl
Rededey^[27]^[28]^[29]	Рэдэдэй	y. 10. yüzyıl—1022
Tuqar^[30]^[31]^[32]	Тукъар	y. 1200ler—1237
Tuqbaş^[33]	Тукъбащ	1237—1239
Verzacht^[34]	Фэрзахт	y. 1330lar
Berezok^[24]^[35]	Бэрэзыкъу	y. 1300lerin sonu
İnal^[36]^[37]	Хъурыфэлъей икъуэ Инал Нэху	1427—1458
Parabioko^[24]	?	y. 15. yüzyıl
Kadibeld^[24]	?	y. 1457
Belzebuk^[24]^[35]	Пэрсэбыкъу/Бэлзэбыкъу	?—y. 1470ler
Petrezok^[38]^[39]	Пэтэрзэкъо/Пэтэрэзыкъу	y. 1470ler—?

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b Колли Л. Кафа в период владения ею банком св. Георгия (1454—1475) // Известия Таврической Ученой Архивной комиссии. № 47. Симферополь, 1912. С. 86
^ Antiquitates christianæ, or, The history of the life and death of the holy Jesus as also the lives acts and martyrdoms of his Apostles: in two parts, by Taylor, Jeremy, 1613–1667. p. 101.
^ ^a ^b ^c Özsaray, Mustafa (20 Şubat 2012). Çerkeslerin İslamlaşması. İz Yayıncılık. ISBN 9789753558716.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Alexander Kazhdan, (Ed.) (1991). "Zichia". The Oxford Dictionary of Byzantium (İngilizce). Oxford ve New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-504652-8.
^ Франгуланди А. Греки-понтийцы: дорога длиной в 2,5 тысячи лет. — Сухум, 1991. — Разд. 5. — Гл. 5.
^ Wars, VIII.4.2
^ Gökçe, Cemal (31 Ağustos 2001). Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu'nun Kafkasya Siyaseti. İstanbul Kitabevi. s. 21.
^ Pritsak 1991, ss. 2226–2227.
^ В результате миссионерской деятельности католической церкви в XII−XV веках и смешанных браков жителей генуэзских колоний черноморского побережья с местными жителями возникла этноконфессиональная группа черкесов «френккардаши», которая получила название от католических монахов-францисканцев, занимавшихся миссионерской деятельностью в Зихии.
^ Amin Anguni: Государственность Народа Нохчий page 13
^ Козин 1941, s. 188-189.
^ Ангуни 2013, s. 13-14.
^ Ангуни 2013.
^ Хизриев.
^ de Hartog 2004.
^ Gabriel 2006.
^ Jaimoukha, Amjad. The Chechens. Pages 34-5
^ Anchalabze, George. The Vainakhs. Page 24
^ "Война черкесов и монголов » Адыги .RU - Новости Адыгеи, история, культура и традиции адыгов (черкесов)". Адыги .RU - Новости Адыгеи, история, культура и традиции адыгов (черкесов) (Rusça). 4 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2023.
^ Arrian (89–146) mentions a king of Zichia (West Circassia) named Stachemfak (Şablon:Lang-ady)
^ ^a ^b Тхьэхущынэ, Ланэщ (12 Aralık 2022). "ТХЫДЭМ УХАГЪЭПЛЪЭЖ" (Kabardeyce). 2 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2023.
^ ^a ^b "Адыгэ (къэбэрдей) дзэпщхэр | Электронная газета "Адыгэ псалъэ"". www.apkbr.ru. 2 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2023.
^ İsmail Hakkı Berkok (1958). Tarihte Kafkasya. İstanbul Matbaası. 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Natho, Kadir (3 Aralık 2009). Circassian History. ISBN 144152388X. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2023.
^ Nogmov, Shora (1866). Bergé, Adolph (Ed.). Die sagen und lieder des tscherkessen-volks (Almanca) (O. Wigand bas.). Erişim tarihi: 2 Temmuz 2023.
^ Zenkovsky, Sergei A. Medieval Russia’s Cronicles, 58-59
^ The Laurentian Codex provides the following information: "In 1022, Prince Mstislav the Brave, who at the time was the prince of Tmutarakan, started a military operation against the Alans. During the operation, he encountered the Kassogian army commanded by Rededya. To avoid unnecessary bloodshed, Mstislav and Rededya, who possessed an extraordinary physical force, decided to have a personal fight, with the condition that the winner would be considered the winner of the battle. The fight lasted some hours and, eventually, Rededya was knocked to the ground and stabbed with a knife."
^ "Pdf scans of the original text". 4 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2023.
^ from The Complete Collection of Russian Manuscripts 15 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
^ Historian Rashid-ad-Din in the Persian Chronicles, wrote that the Circassian king Tuqar was killed in battle against the Mongols
^ Рашид ад-Дин. Сборник летописей. М.-Л., 1952. Т. 2. С. 39
^ L.I. Lavrov. “Kuzey Kafkasya’da Moğol İstilası”
^ "ФАЗЛАЛЛАХ РАШИД-АД-ДИН->СБОРНИК ЛЕТОПИСЕЙ->ПУБЛИКАЦИЯ 1941 Г.->ТЕКСТ". 6 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2023.
^ In his letter to the king of Zichia, Verzacht/Ferzakht, Pope John XXII thanks the Governor of Circassians for his assistance in implementing the Christian faith among the Circassians. Verzacht's power and status was so high that his example was followed by the rest of the Circassian princes, who took the Roman Catholic faith.
^ ^a ^b Samir, Hotko (1 Haziran 2021). "Cenevizliler Çerkesya'da (1266-1475) (1. Bölüm)". Jineps Gazetesi. 10 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023.
^ "PRENSLERİN PRENSİ İNAL NEKHU (PŞILERİN PŞISI İNAL NEKHU)". KAĞAZEJ Jıraslen. 2013. 29 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "The Legendary Circassian Prince Inal, by Vitaliy Shtybin". Vitaliy Shtybin. Abkhaz World. 17 Mayıs 2020. 24 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2020.
^ A contract was signed between the ruler of Circassia and the ruler of Caffa, naming another ruler of Zichia: "Petrezok , the paramount lord of Zichia". Under the contract, Zichia would supply large quantities of grain to Caffa.
^ Kressel R. Ph. The Administration of Caffa under the Uffizio di San Giorgio. University of Wisconsin, 1966. P. 396

[CIR2-1] Колли Л. Кафа в период владения ею банком св. Георгия (1454—1475) // Известия Таврической Ученой Архивной комиссии. № 47. Симферополь, 1912. С. 86

[autogenerated952-2] Antiquitates christianæ, or, The history of the life and death of the holy Jesus as also the lives acts and martyrdoms of his Apostles: in two parts, by Taylor, Jeremy, 1613–1667. p. 101.

[:52-3] Özsaray, Mustafa (20 Şubat 2012). Çerkeslerin İslamlaşması. İz Yayıncılık. ISBN 9789753558716.

[:0-4] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Alexander Kazhdan, (Ed.) (1991). "Zichia". The Oxford Dictionary of Byzantium (İngilizce). Oxford ve New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-504652-8.

[5] Франгуланди А. Греки-понтийцы: дорога длиной в 2,5 тысячи лет. — Сухум, 1991. — Разд. 5. — Гл. 5.

[6] Wars, VIII.4.2

[7] Gökçe, Cemal (31 Ağustos 2001). Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu'nun Kafkasya Siyaseti. İstanbul Kitabevi. s. 21.

[FOOTNOTEPritsak19912226–2227-8] Pritsak 1991, ss. 2226–2227.

[9] В результате миссионерской деятельности католической церкви в XII−XV веках и смешанных браков жителей генуэзских колоний черноморского побережья с местными жителями возникла этноконфессиональная группа черкесов «френккардаши», которая получила название от католических монахов-францисканцев, занимавшихся миссионерской деятельностью в Зихии.

[10] Amin Anguni: Государственность Народа Нохчий page 13

[FOOTNOTEКозин1941188-189-11] Козин 1941, s. 188-189.

[FOOTNOTEАнгуни201313-14-12] Ангуни 2013, s. 13-14.

[FOOTNOTEАнгуни2013-13] Ангуни 2013.

[FOOTNOTEХизриев-14] Хизриев.

[FOOTNOTEde_Hartog2004-15] Hartog 2004.

[FOOTNOTEGabriel2006-16] Gabriel 2006.

[JaimoukhaInvade1-17] Jaimoukha, Amjad. The Chechens. Pages 34-5

[AnchabInvade1-18] Anchalabze, George. The Vainakhs. Page 24

[:2-19] "Война черкесов и монголов » Адыги .RU - Новости Адыгеи, история, культура и традиции адыгов (черкесов)". Адыги .RU - Новости Адыгеи, история, культура и традиции адыгов (черкесов) (Rusça). 4 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2023.

[20] Arrian (89–146) mentions a king of Zichia (West Circassia) named Stachemfak (Şablon:Lang-ady)

[:3-21] Тхьэхущынэ, Ланэщ (12 Aralık 2022). "ТХЫДЭМ УХАГЪЭПЛЪЭЖ" (Kabardeyce). 2 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2023.

[:4-22] "Адыгэ (къэбэрдей) дзэпщхэр | Электронная газета "Адыгэ псалъэ"". www.apkbr.ru. 2 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2023.

[:02-23] İsmail Hakkı Berkok (1958). Tarihte Kafkasya. İstanbul Matbaası. 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2023.

[:6-24] Natho, Kadir (3 Aralık 2009). Circassian History. ISBN 144152388X. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2023.

[25] Nogmov, Shora (1866). Bergé, Adolph (Ed.). Die sagen und lieder des tscherkessen-volks (Almanca) (O. Wigand bas.). Erişim tarihi: 2 Temmuz 2023.

[26] Zenkovsky, Sergei A. Medieval Russia’s Cronicles, 58-59

[27] The Laurentian Codex provides the following information: "In 1022, Prince Mstislav the Brave, who at the time was the prince of Tmutarakan, started a military operation against the Alans. During the operation, he encountered the Kassogian army commanded by Rededya. To avoid unnecessary bloodshed, Mstislav and Rededya, who possessed an extraordinary physical force, decided to have a personal fight, with the condition that the winner would be considered the winner of the battle. The fight lasted some hours and, eventually, Rededya was knocked to the ground and stabbed with a knife."

[28] "Pdf scans of the original text". 4 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2023.

[29] rom The Complete Collection of Russian Manuscripts 15 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)

[30] Historian Rashid-ad-Din in the Persian Chronicles, wrote that the Circassian king Tuqar was killed in battle against the Mongols

[31] Рашид ад-Дин. Сборник летописей. М.-Л., 1952. Т. 2. С. 39

[32] L.I. Lavrov. “Kuzey Kafkasya’da Moğol İstilası”

[33] "ФАЗЛАЛЛАХ РАШИД-АД-ДИН->СБОРНИК ЛЕТОПИСЕЙ->ПУБЛИКАЦИЯ 1941 Г.->ТЕКСТ". 6 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2023.

[34] In his letter to the king of Zichia, Verzacht/Ferzakht, Pope John XXII thanks the Governor of Circassians for his assistance in implementing the Christian faith among the Circassians. Verzacht's power and status was so high that his example was followed by the rest of the Circassian princes, who took the Roman Catholic faith.

[:1-35] Samir, Hotko (1 Haziran 2021). "Cenevizliler Çerkesya'da (1266-1475) (1. Bölüm)". Jineps Gazetesi. 10 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023.

[:05-36] "PRENSLERİN PRENSİ İNAL NEKHU (PŞILERİN PŞISI İNAL NEKHU)". KAĞAZEJ Jıraslen. 2013. 29 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[:44-37] "The Legendary Circassian Prince Inal, by Vitaliy Shtybin". Vitaliy Shtybin. Abkhaz World. 17 Mayıs 2020. 24 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2020.

[38] A contract was signed between the ruler of Circassia and the ruler of Caffa, naming another ruler of Zichia: "Petrezok , the paramount lord of Zichia". Under the contract, Zichia would supply large quantities of grain to Caffa.

[39] Kressel R. Ph. The Administration of Caffa under the Uffizio di San Giorgio. University of Wisconsin, 1966. P. 396

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

Zihya nedir?, Zihya anlamı nedir?, Zihya ne demektir?