Evrensel temel gelir

Temel gelir veya vatandaşlık geliri, bir devletin tüm vatandaşlarına düzenli diğer gelirlerinden ya da servetlerinden bağımsız olarak toplumun bir bireyi olmaları nedeniyle düzenli bir gelir sağlamasını öneren sosyal güvenlik kuramıdır.^[1]

Temel gelirin bir politika aracı olarak kullanılması önerisi 1986’da kurulan Avrupa Temel Gelir Ağı (Basic Income European Network) projesi ile başlamıştır. Tartışmalar tüm dünyada ilgi çekince, Avrupa ile sınırlı kalınmamış ve Küresel Temel Gelir Ağı (Basic Income Earth Network) projesine dönüştürülmüştür. 1986-2004 yılları arasında Avrupa kentlerinde iki yılda bir düzenlenen kongreler, 2006’da Güney Afrika’da, 2010'da ise Brezilya'nın Sao Paulo kentinde düzenlenmiştir.

Finlandiya'da aylık 800 euro olarak uygulamaya geçirilmesi tartışılmaktadır.^[2]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Kavramın kökeni Thomas More'un Ütopya'sına (1516) kadar dayanır. Ancak fikrin asıl fikir babası olarak Juan Luis Vives (1492-1540) sayılmalıdır. Vives, 1526'da bilimsel bir andaçya yazdığı 'Yoksullara Yardım' yazısında belediye sınırları içinde yaşayan herkese beli bir asgari yaşam güvencesi sağlama önerisinde bulunmuştur.^[3] Vives'ye göre yoksul insanlara, eğer çalışmaya isteklilerse yardım yapılmalıdır. Yoksulların bir uğraşının olması olması onları kötü düşüncelerden ve eylemlerden uzaklaştırır. Yoksullar açlıktan ölmemeli; ancak tembellik etmemeleri için bazı işlerle uğraştırılmalıdırlar. Zenginler ise doğanın onlara bahşettiği hediyeleri, ihtiyaç içinde bulunanlara vermedikleri sürece sadece birer hırsızdır, sadece kendileri için yaratılmamış olan birşeyi gaspetmektedir. Vives'in düşünceleri 1587–98 arasında İngiltere'de uygulanan "Yoksulluk Yasası"na ilham kaynağı olmuştur.^[3]

Fransız devrimi ile yoksulluğun azaltılması düşüncesi yeniden öne çıktı. Marqui de Concordet(1743-1794) bunun için "temel bağış" adı verdiği bir fikir attı. Daha sonra Thomas Paine'in (1737-1809) geliştirdiği bu düşünceye göre yeryüzü insanoğlunun ortak malıdır ve verimli toprakları olan her mal sahibinin topluma ödemesi gereken bir kira borcu vardır. Bu doğal mirasın 21 yaşına giren her insana ödenmesi gerekir. Ütopik sosyalistlerden Charles Fourier (1772-1837) avlanma, balık tutma, hayvan otlatma vb. temel hakların uygarlık tarafından tecavüze uğratıldığını ve, insanların doğal kaynaklara doğrudan ulaşımının engellenmesi karşılığında bir "geçim ödeneği" sağlanması gerektiğini savunur. Yine ütopik sosyalistlerden Joseph Charlier Fourier'in "geçim ödeneği"ne devletin çok fazla müdahale edebileceği gerekçesiyle karşı çıkmış, yerine tüm gayrimenkullerin kira bedeki hesaplanarak bir "bölgesel kar payı" hesaplanmasını ve bunun her vatandaşa ödenmesini önermiştir.^[3] John Stuart Mill ise "Principles of Economy" adlı eserinde Fourier'in önerisinin büyük bir ileri görüş olduğunu; ancak bu geçim ödeneğinin sağlanması için özel mülkiyetin ortadan kalmasının gerekmediğini, hatta mirasın bile sürebileceğini söyler. Buna göre önce üretim,n toplamından toplumun her bir üyesine belli bir geçim ödeneği dağıtılır. Kalan fazla ise emek, kapital ve yetenek arasında önceden belirlenmiş oranlara göre dağıtılabilir.^[4]

20. yüzyıl bu düşüncelerin en çok tartışıldığı yüzyıl oldu. Bertrand Russell anarşizm ve sosyalizmin birleştirilmesi konusunda kafa yordu, anarşizmin özgürlüğü, sosyalizmin üretimi öne çıkardığını, bunların birleştirilebileceğini ve çalışsın çalışmasın herkese belli bir asgari gelir ödenebileceğini, eğitim süresi bittikten sonra kimsenin çalışmaya zorlanmaması ve tercihinde özgür olması gerektiğini savundu.^[4]

Vatandaşlık gelirinin bir başka biçimi Milton Friedman'ın 1962'de "Capitalism and Freedom" adlı kitabında ortaya atmış olduğu Negatif Gelir Vergisi'dir. Bu öneri ABD'de Earned Income Tax Credit, İngiltere'de Working tax credit adı altında tartışılmaktadır. Negatif Gelir Vergisi de düşük gelir sahiplerine vergi muhafiyeti ve yüksek gelir sahiplerine daha yüksek vergilendirme sistemi yardımıyla bir nakdi gelir desteği sağlamak için geliştirilmiştir.Milton Friedman, Robert Lampman, Robert Theobald ve James Tobin gibi iktisatçıların savunduğu tez, 1974 yılında OECD tarafından üye ülkelere önerildi ve ABD ile İngiltere'de pilot proje olarak uygulandı. Ancak projeye destek 80'li yıllarda azaldı.^[5]

Kavramın Çerçevesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kavram bugüne kadar farklı açılardan ifade edilmiştir. Hem yoksullukla mücadele çerçevesinde bir kavram olarak, hem de işsiziliğe çözüm olarak önerilmektedir. Diğer yandan ise vergilerle ve kesintilerle finanse edilen İşsizlik Sigortası, Sosyal Yardım, Çocuk parası vb. ile ilgili tüm sosyal yardım kuruluşlarını ortadan kaldırmak düşünülmektedir.

Deneyimler[değiştir | kaynağı değiştir]

Alaska[değiştir | kaynağı değiştir]

Alaska'da 1976'dan bu yana uygulanan Alaska Permanent Fund (Alaska daimi fonu) tam anlamıyla bir temel gelir uygulaması olmamakla birlikte bu tartışma çerçevesinde ele alınmaktadır.^[6]^[7] Dönemin Alaska hükûmeti petrol gelirlerini hızlı şekilde harcadığı için suçlamalara maruz kaldı ve 1976'da yapılan halkoylaması ile petrol gelirlerinin belli bir kısmının oluşturulan fona aktarılması ve halka dağıtılması kararlaştırıldı. Fon ilk ödemesini 1982 yılında kişi başına 1000 dolar olarak yaptı.^[8] Bugüne kadar petrol gelirlerinin yüzde 25'i fona aktarıldı ve her yıl 800 dolar ile 2000 dolar arasında değişen miktarlarda ödeme yapıldı. Fondan halen 650 bin ile 700 bin arasında insan yararlanmaktadır.^[6]

Brezilya[değiştir | kaynağı değiştir]

Brezilya 2004 yılında anayasasına Temel Gelir'i koyan ilk ülke oldu.^[9] Böylelikle en az beş yıldan beri ülkede yaşayan herkes, çalışıp çalışmadığından, bir serveti olup olmadığından bağımsız olarak barınma, yiyecek ve sağlık gibi temel ihtiyaçlarını karşılayabilmek için devlet güvencesine alındı. Kanunun aşama aşama herkesi kapsayacağı belirtiliyordu. Bugüne kadar sadece en yoksulları kapsamına alan Bolsa Familia hayata geçirilebildi. Bu uygulama da henüz bazı şartlar taşır. Gerçi orta vadede Bolsa Familia uygulaması halkın yüzde 25'ine ulaşmış olsa da, hâlâ çok sayıda yoksul bilgi ve destekten yoksun durumdadır.^[10]

Okuma Listesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir Temel Hak Olarak Vatandaşlık Gelirine Doğru, Prof. Dr. Ayşe Buğra ve Prof. Dr. Çağlar Keyder'in Derlemesi, İletişim Yayınları, 2012, ISBN 9789750505164.
Temel Gelir, Guy Standing, Çeviren:Ceren Demirdöğdü, Can Yayınları, 2020, ISBN 9786058043343

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Eyüp BEDİR (Ocak 2012). "Yoksullukla Mücadelede Yeni Bir Tartışma Alanı: Vatandaşlık Geliri" (PDF). Sosyal Güvenlik Dergisi • 2012/1. s. 25. Erişim tarihi: 26 Ocak 2016. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Zehra ÖZER (8 Aralık 2015). "Her Finlandiyalı için temel gelir 800 Avro: Bu nasıl uygulanabilir?". bruxelleskorner.com. 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2016.
^ ^a ^b ^c Sosyal Devletin Yeniden Yapılandırılmasında Bir Araç Olarak Asgari Gelir Düşüncesi: Teorik Yaklaşımlar 12 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Doç. Dr. Nuray Gökçek Karaca, Anadolu Ün., 09.06.2016 tarihinde erişildi.
^ ^a ^b History of basic income 16 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Basic Income European Network resmi sitesi, Vatandaşlık geliri uluslararası
^ Yoksullukla Mücadele ve Negatif Gelir Vergisi Önerisi 6 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Coşkun Can Aktan ve İstiklal Yaşar Vural, 09.06.2016 tarihinde erişildi.
^ ^a ^b By the numbers: Alaska Permanent Fund Dividend 6 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Alaska Dispatch News, 10.06.2016'da ulaşıldı.
^ In Alaska bekommt im Oktober jeder Einwohner 2072 Dollar geschenkt 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ze.tt, 10.06.2016 tarihinde erişildi.
^ Landmarks in Permanent Fund History 18 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., APEC resmi sitesi, 10.06.2016 tarihinde erişildi.
^ Almosen für alle 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., http://lateinamerika-nachrichten.de 4 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 10.06.2016 tarihinde erişildi.
^ Sie gingen hin und fingen an 5 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., publik.verdi.de, 10.06.2016 tarihinde erişildi.

[SGKmakale-1] Eyüp BEDİR (Ocak 2012). "Yoksullukla Mücadelede Yeni Bir Tartışma Alanı: Vatandaşlık Geliri" (PDF). Sosyal Güvenlik Dergisi • 2012/1. s. 25. Erişim tarihi: 26 Ocak 2016. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[bruxelles-2] Zehra ÖZER (8 Aralık 2015). "Her Finlandiyalı için temel gelir 800 Avro: Bu nasıl uygulanabilir?". bruxelleskorner.com. 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2016.

[:0-3] Sosyal Devletin Yeniden Yapılandırılmasında Bir Araç Olarak Asgari Gelir Düşüncesi: Teorik Yaklaşımlar 12 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Doç. Dr. Nuray Gökçek Karaca, Anadolu Ün., 09.06.2016 tarihinde erişildi.

[:1-4] History of basic income 16 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Basic Income European Network resmi sitesi, Vatandaşlık geliri uluslararası

[5] Yoksullukla Mücadele ve Negatif Gelir Vergisi Önerisi 6 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Coşkun Can Aktan ve İstiklal Yaşar Vural, 09.06.2016 tarihinde erişildi.

[:2-6] By the numbers: Alaska Permanent Fund Dividend 6 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Alaska Dispatch News, 10.06.2016'da ulaşıldı.

[7] In Alaska bekommt im Oktober jeder Einwohner 2072 Dollar geschenkt 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ze.tt, 10.06.2016 tarihinde erişildi.

[8] Landmarks in Permanent Fund History 18 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., APEC resmi sitesi, 10.06.2016 tarihinde erişildi.

[9] Almosen für alle 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., http://lateinamerika-nachrichten.de 4 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 10.06.2016 tarihinde erişildi.

[10] Sie gingen hin und fingen an 5 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., publik.verdi.de, 10.06.2016 tarihinde erişildi.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

Temel gelir nedir?, Temel gelir anlamı nedir?, Temel gelir ne demektir?