Pekmez
Ülke(ler)	Türkiye

Pekmez üzüm, kuşburnu, incir, keçiboynuzu (harnup) veya dut gibi tatlı meyvelerin ya da şeker pancarı, ardıç meyvesi gibi şekere dönüşebilecek tarım ürünlerinin ezilerek kaynatılması ile üretilen, yoğun ve tatlı bir şuruptur.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Pekmez etimolojik olarak Oğuz Türkçesi kökenlidir ve geçmişte “bekmes” olarak anılırdı. Kelimenin en eski yazılı anlatımı Kâşgarlı Mahmud tarafından 1073 Dîvânu Lugâti't-Türk sözlüğünde kayıtlıdır.^[1][2]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Meyve pekmezi defrutum, klasik döneme kadar gider.^[3]

Bizans döneminde, Trapezus bölgesinde (bugünkü Trabzon) ipekböcekleri için dut ağaçları yetişirilirdi. Yerli Ermeniler dutları, Farsça “petmez” veya “pekmez” denilen tatlı bir şurup yapmak için kullanırlardı.

Yunanlar ise siraios (σιραίος) adlı üzüm şurubu yaparlardı.

Üretimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Pekmezlik üzümler, çiğneme, havan ve pres gibi çeşitli şekillerde sıkılır ve üzümlerin suları elde edilir. Ekşi olan bu şıra 50-60 derecede 10-15 dakika kaynatılıp içine pekmez toprağı eklenir. Beyaz renkli olan bu toprak üzümler daha ezilmeden işleme dahil edilmelidir. Bu işleme kestirme adı verilir. Toprak katma işlemiyle şıranın durulması, çökelti oluşturması ve üzümden gelen ekşiliğin alınması sağlanır. Toprak katılmayan pekmez ekşi ve bulanık görünümlü olur. Tarım ve Orman Bakanlığı 100 kg üzüm şırasına 1–5 kg pekmez toprağı katılmasını öngörmektedir. Pekmez kaynatılırken oluşan köpüklerin alınması berrak görünümlü pekmez elde etmeyi sağlar. Bu şekilde daha lezzetli bir pekmez elde edilmiş olur. Kestirilen şıra dinlendirme kaplarında en az 45-55 saat bekletilir. Bu dinlenme sırasında kabın dibine eklenen toprak ve üzüm şırasının içindeki belli parçacıkların oluşturduğu tortu çöker. Şıranın üstte kalan berrak kısmı tortudan ayrılır, tortu atılır. Ayrılan berrak şıra kaynatma kazanlarına aktarılır.

Pekmeze koyu rengini ve kıvamını veren işlem kaynatmadır. Kaynatma işlemi sırasında kestirilen şıranın içindeki şekerler karamelize olup kararır. Suyun kaynama süresince azalmasıyla karışım koyu bir kıvam alır. Pekmez kaynatılırken şıra bir seferde kaynatılarak pekmez haline gelmelidir. Şıra kaynatıldığında kaptaki eksilme yeni şıra ile doldurulmamalıdır. Bu pekmezin kalitesini bozar. Karışımın göz göz kaynaması ve pekmez kokusu yayması pekmezin kıvama geldiğinin göstergesidir. Kaynatma üstü açık geniş kaplarda yapıldığı gibi, vakumlu ortamda daha düşük ısılarda açık renkli pekmez üretilebilir.

Yapımı anlatılan bu ürün türüne "tatlı cıvık pekmez" denir. "Günbalı" denen pekmez türü şıranın geniş kaplarda, güneş altında suyunun uçurulmasıyla elde edilir.

"Katı pekmez" tatlı cıvık pekmeze maya katılarak, hava emdirilip ağartılmış pekmezdir. Tarım ve Orman Bakanlığı 25 kg pekmez için 5 yumurta akı, 500 g pudra şekeri ve 500 g eski pekmezden oluşan bir maya önermiştir. Maya eklenip sürekli karıştırılan pekmez bir gün bekletilir, ertesi gün tekrar iyice karıştırılır ve paketlenir.

Besin değeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Pekmezin besin değerleri, yapıldığı meyveye göre değişkenlik göstermekle birlikte, yüksek şeker, dolayısıyla karbonhidrat içeriği dolayısıyla iyi bir enerji kaynağıdır (1,276kJ / 305 kcal). B1, B2 vitaminleri ve çeşitli mineral maddeler içerir. İçermiş olduğu %80'e yakın karbonhidratın tümünün glikoz ve fruktoz halinde olması sindirim sisteminde parçalanmaya gerek kalmadan kolayca kana geçmesini sağlar.^{[kaynak belirtilmeli]}

Ayrıca, mineralleri yoğun olarak içermektedir. Pekmez özellikle günlük kalsiyum, potasyum ve magnezyum gereksiniminin büyük bir kısmını karşılamaktadır. Mineral miktarının fazla ve emilim oranlarının yüksek olması nedeniyle hamile ve emziklilerin, veremli hastaların, iyileşme dönemindeki kişilerin beslenmesinde yer alması önerilmektedir. Pekmezin çok iyi kaynak olduğu besin öğelerinden biri de kromdur. Araştırmalar pekmezin thiamin, riboflavin açısından baldan daha zengin olduğunu ortaya koymaktadır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Çeşitleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Üzüm pekmezi[değiştir | kaynağı değiştir]

Üzümden elde edilen pekmez türüdür. Enerji vermesi, iştah açması belirgin özelliklerindendir. Gebelikte bebek gelişimi ve anne adayları için çok faydalıdır. Ayrıca mide, bağırsak ve böbrekler üzerine olumlu etkileri vardır. Damar sertliğine iyi gelir ve kan dolaşımını kolaylaştırır.

Yapılışı[değiştir | kaynağı değiştir]

Üzüm pekmezi olgunlaşan üzümlerden yapılır. Beyaz, siyah fark etmez fakat siyah üzüm pekmezi çok aranan bir pekmez dir.toplanan üzümler sıkılmak için betondan yapılan veya içi oyulan taş salk(üzüm sıkma yeri)denilen yerde de torbalara koyularak ayakta çizme ile sıkılıp veya basınçlı sıkma makinaları ile sıkılıp şırası (suyu) çıkarılır. Çıkarılan şıra süzüldükten sonra kazanlara koyularak kaynatılır. İyice kaynatılan şıra süzülüp dinlenmesi için geniş kaplara konulur ve üzeri güneş alacak şekilde örtülerek güneşte birkaç gün bekletilir ve olgunlaşan pekmez süzülerek kaplara konur ve yenilecek duruma getirilir.

Dut pekmezi[değiştir | kaynağı değiştir]

Duttan elde edilen pekmez türüdür. Özellikle mide hastalıkları, ülsere iyi gelir. Astım ve bronşit hastalıklarında, soğuğa karşı vücut direncinin arttırılmasında kullanılır. Sporcular için enerji deposudur. Bebeklerin ve çocukların zeka ve bedensel gelişimine yardımcı olur. Gargara halinde ağız ve boğaz hastalıklarında da etkilidir. Çocuklarda sıklıkla rastlanan pamukçukta da tedavi edici olarak kullanılır.

Yapılışı[değiştir | kaynağı değiştir]

Olgunlaşan dutlar dört kişi tarafından köşelerinden tutulan hasavan (bez) üzerine ağaçtan silkelenerek (Ağaçtan Dökülerek) kazanlara konur. Kazana dutları kapatacak kadar su konur ve çekirdeklerinden ayrılıncaya kadar kaynatılr. Kaynayan pekmez süzülüp dinlendirilikten sonra tekrar kazana konup birkaç kaynar gelinceye kadar kaynatılır ve geniş tabanlı kaplara konulur ve birkaç gün güneşte bırakılır. Güneşlendirmenin ardından tekrar süzülerek saklanacağı kaplara alınır.

Harnup(Keçiboynuzu) pekmezi[değiştir | kaynağı değiştir]

Keçiboynuzundan elde edilen pekmez türüdür. Ege ve Akdeniz yöresine has bir pekmez türüdür. En faydalı pekmez türlerinden biridir. Doğal ve katkısız olanını tüketmek gerekir.Glikoz katkılı olanlar fayda yerine zarar vermektedir.

Nefes darlığına karşı oldukça etkilidir (alerjik nefes darlığı bulunan hastalara keçi boynuzu pekmezi önerilir). Kolestrolün düşürülmesinde, tansiyonun dengelenmesinde yardımcıdır. Kalbe faydalıdır, kalp çarpıntısını önler. Cinsel gücü ve sperm sayısını artırır. Vücudu güçlendirip, yeniler. Ayrıca dişleri ve kemikleri güçlendirici etikisi de vardır. Bağırsakları hareketlendirir. İyi beslenmesi gereken çocuklar ve gebeler için oldukça faydalı bir besin kaynağıdır. Yüksek oranda içerdiği mineraller (potasyum, kalsiyum, fosfor, magnezyum, demir, bakır, çinko vb.) ve vitaminler sayesinde tansiyon, karaciğer ve akciğer üzerine ve daha başka birçok dokuda çok yararlı etkileri bulunmaktadır. Kalsiyum, sodyum ve potasyum içeriği yüksektir. Bu sayede kandaki zehirli maddeleri temizler. Yüksek ham selüloz etkisi ile bağırsak rahatsızlıklarına karşı ve sindirim sistemi üzerine etkilidir. Bağırsak kurdu, tenya, solucan gibi bağırsak parazitlerini temizler. İçerdiği A, B, B2, B3, D vb. vitaminler dolayısıyla doğal güç ve besin kaynağıdır.

Andız (ardıç) pekmezi[değiştir | kaynağı değiştir]

Andız ağacının meyvelerinden elde edilen pekmez türüdür. Andız kozalaklarından elde edilen "andız özü"yle pekmez yapılır.Harnup pekmezi gibi buda Mersin ve çevresinde sık yapılan bir pekmez türüdür. Bronşit, öksürük, sarılık, kaşıntı, egzama, mide bulantısı, akciğer, karaciğere faydalı bir pekmezdir. Bütün pekmez cinslerinde olduğu gibi kan yapıcıdır ve enerji verir.Tadı değişiktir. biraz acımsıdır.

Pancar Pekmezi[değiştir | kaynağı değiştir]

Şeker pancarı köklerinden elde edilen pekmez türüdür. Özellikle Kırklareli ilinin Poyralı köyünde ve Amasya'da iyi bilinen bu pekmez çeşidi soyulmuş ve kıyılmış taze beyaz şeker pancarının kaynatılması sonucu elde edilir. 7-8 saat kaynama sonucunda soğuduğunda macun kıvamını alan bu pekmez rumeli kültüründe önemli bir yere sahiptir.

Zayıflık ve halsizlikten yakınan kişiler için mükemmel bir şifa kaynağı. Kemik erimesinin, öksürüğün, iştahsızlığın organik ilacı. 30-40 dakikada kana karışması nedeniyle en hızlı ve doğal enerji dopinglerinden biri. Anemiden kas yorgunluğuna kadar pek çok sağlık sorununa karşı vücudun direncini arttıran ve çözüm sunan bir besin maddesidir. Yüksek tansiyonu düşürür. Vücut performansını arttırıcı, kuvvet verici ve besleyicidir. Hazmı kolaylaştırır, mide ve bağırsak rahatsızlıklarına iyi gelir. Karaciğer ve böbrekleri çalıştırır. Cilt hastalıklarına karşı şifa sunar. İçeriğindeki yüksek Tiamin oranıyla sinirleri yatıştırır, depresyonu engeller. 1 kaşık pekmez bir insanın günlük demir, kalsiyum, potasyum ve magnezyum ihtiyacını içerir.

Tüketimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Pekmez, yoğun tadı dolayısıyla genellikle tek başına tüketilmez. Geleneksel tıbbi uygulamalarda kaşıkla içilebileceği gibi, tahin ile karıştırılarak da sofrada gıda olarak tüketilebilir. Karsambaç da pekmezin üzerine ekilebilecek malzemelerden biridir.

Yörelere Göre Çeşitleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Antep Pekmezi / Gaziantep Pekmezi[değiştir | kaynağı değiştir]

Antep Pekmezi / Gaziantep Pekmezi 24.07.2020 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve coğrafi işaret almıştır.^[4]

Belen Kömürçukuru Pekmezi[değiştir | kaynağı değiştir]

Hatay Belen Kömürçukuru Pekmezi 28.07.2021 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve coğrafi işaret almıştır.^[5]

Düzce Şeker Kamışı Pekmezi[değiştir | kaynağı değiştir]

Düzce Şeker Kamışı Pekmezi 24.05.2021 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve coğrafi işaret almıştır.^[6]

Gürün Dut Pekmezi[değiştir | kaynağı değiştir]

Sivas Gürün Dut Pekmezi 30.09.2021 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve coğrafi işaret almıştır.^[7]

Karnavas Dut Pekmezi[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum Karnavas Dut Pekmezi 09.06.2009 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve coğrafi işaret almıştır.^[8]

Sivan Dut Pekmezi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bingöl Sivan Dut Pekmezi 27.01.2021 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve coğrafi işaret almıştır.^[9]

Zile Pekmezi[değiştir | kaynağı değiştir]

Tokat Zile Pekmezi 17.11.2009 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve coğrafi işaret almıştır.^[10]

Senirkent Üzüm Pekmezi[değiştir | kaynağı değiştir]

Senirkent Üzüm Pekmezi 17.03.2022 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve coğrafi işaret almıştır.^[11]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Nar ekşisi, pekmez yöntemi kullanılarak nardan elde edilen koyu kıvamlı bir üründür.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Bağcılık. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Yayınları

1. ^ "pekmez". Nişanyan Sözlük. 23 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2020. 
2. ^ TDK Online - Pekmez entry ^{[ölü/kırık bağlantı]}
3. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Davidson isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
4. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2022. 
5. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2022. 
6. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2022. 
7. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2022. 
8. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2022. 
9. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2022. 
10. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2022. 
11. ^ "Senirkent Üzüm Pekmezi". Türk Patent ve Marka Kurumu.