Serbest hatırlama, belleğin psikolojik açıdan çalışılmasında kullanılan temel bir paradigmadır. Bu modelde, katılımcılar her bir denemedeki ögelerin bir listesini inceler ve ardından onlardan ögeleri herhangi bir sırada hatırlamaları istenir (bu nedenle "serbest" hatırlama denir). Ögeler kişilere genellikle birer birer, kısa süreli olarak sunulur ve bu ögeler adlandırılabilen herhangi bir materyal grubundan seçilebilir. Hatırlama süresi tipik olarak birkaç dakika sürer ve sözlü veya yazılı hatırlamayı içerir. Standart model, listedeki son ögeden hemen sonra başlayan hatırlama süresini içerir; bu, gecikmiş serbest hatırlama (DFR) 'dan ayırt etmek için anında serbest hatırlama (IFR) olarak adlandırılabilir. Gecikmeli serbest hatırlama işleminde, listedeki son öge ile hatırlama sürecinin başlangıcı arasında dikkat dağıtıcı kısa bir süre yer alır. Bu bağlamda hem anında serbest hatırlama hem de gecikmeli serbest hatırlama, hatırlama testleri sırasında ortaya çıkan ilklik etkisi ve sonluk etkisi gibi belirli etkileri test etmek için kullanılmıştır.

Performans ölçümünde kullanılan metodoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Serbest hatırlama paradigmasındaki temel performans ölçütlerinden biri, liste uzunluğu, incelenen malzeme türü ve kelimeleri işlemek için kullanılan herhangi bir görev dahil olmak üzere bir dizi faktöre bağlı olarak, bir listeden hatırlanan kelime sayısıdır (örneğin, basit bir karar). Kişi, ögenin listedeki konumuna (seri konumu) göre hatırlanma olasılığını incelediğinde, listedeki ilk ve son ögelerin ortadaki ögelerden daha iyi hatırlandığını bulur (sırasıyla, ilklik ve sonluk ögeleri olarak da bilinir). İlklik etkisi genellikle sunum listelerinin başında görünen ögelere daha fazla dikkat edilmesi fikrinden gelir. Murdock,^[1] serbest hatırlamada seri pozisyon etkileri üzerine klasik bir çalışma sunmaktadır. Deneyinde Murdock, 103 katılımcıdan oluşan altı grup kullandı. Her gruba farklı liste uzunlukları ve sunum oranları kombinasyonları verildi. Grupların üçüne, kelime başına iki saniyelik bir sunum oranıyla on, on beş ve yirmi kelimelik listeler gösterildi. Diğer üç gruba yirmi, otuz ve kırk kelime içeren listeler her kelime için bir saniyelik sunum oranı ile gösterildi. Toplamda, rastgele seçilen ortak İngilizce kelimeleri içeren 80 liste vardı. Her listenin sunumundan sonra, deneklerden herhangi bir sırayla mümkün olduğunca çok kelime hatırlamaları istendi. Deney sonuçları tüm grupların hem ilklik etkilerini hem de sonluk etkilerini açığa vurduğunu göstermiştir. Sonluk etkileri listenin uzunluğuna bakılmaksızın sergilenmişti ve son sekiz seri pozisyonundaki kelimeler için en güçlüydü. İlklik etkisi ilk dört seri konuma yayıldı.

Sonluk etkisinin başka bir kanıtı, katılımcıların bir listenin hatırlanmasını başlatma şeklinde bulunur: çoğunlukla terminal (son) liste ögeleriyle başlarlar (sonluk etkisinin ilk hatırlanma olasılığındaki erken bir açıklama Hogan'da bulunabilir, 1975). Sonluk etkileri, terminal listesi ögelerinin diğer ögelere göre daha iyi hatırlanma eğiliminde olduğu fikrinden kaynaklanmaktadır. Bu özel etki, daha az prova edilen ögelerin neden bu kadar iyi hatırlanması gerektiğine dair spekülasyon nedeniyle çok fazla tartışma ve deney meydana getirdi. Bu etkiler için standart bir açıklama, birincil bellekten veya kısa süreli bellek tampon sisteminden çıktıları temsil etmeleridir.^[2]

Sonluk etkisi, kişilerin sondaki ögeleri diğer ögelere göre ne kadar daha iyi hatırladığını belitir. Ayrıca, Glenberg'in teorisi, hatırlatıcı ipuçlarının son öge için diğer ögelere oranla ne kadar etkili olduğunu dikkate alarak sonluk etkisini belirlemek için kullanılır. Serbest hatırlamada sonluk etkisini test etmek için çeşitli deneyler yapılabilir. Yaygın olarak kullanılan bir model, Rundus (1980) tarafından yapılan çeldirme-hatırlatma modelidir. Serbest hatırlama sürecindeki sonluk etkisini gösteren bir başka çalışmada ise deneklere birkaç farklı liste ve ardından hatırlama testleri uygulanır sonra onlara beklenmedik ve onlardan mümkün olduğunca çok kelimeyi hatırlamalarını isteyen bir test verilir. Sonuçlar, katılımcıların daha sonradan sunulan listelerdeki ögeleri daha iyi hatırladığını göstermektedir.^[2]

Dizisel hatırlama paradigması[değiştir | kaynağı değiştir]

İlişkisiz kelimelerden oluşan listeleri hatırlamanın en iyi yöntemini ele almak için de çalışmalar yapılmıştır. Serbest hatırlamanın aksine, dizisel hatırlama paradigması olarak bilinen başka bir çalışma türünde, katılımcılardan, test aşamasında akıllarına gelen ögeleri rastgele bir sırada hatırlamalarından ziyade, sunulan ögeleri doğru sıralarında hatırlamaları istenmektedir. Deneyler, serbest hatırlama ile karşılaştırıldığında, dizisel hatırlama öğrenme eğrisinin deneme sayısı ile doğrusal olarak arttığını göstermiştir. Bruner, Miller ve Zimmerman (1955) tarafından yapılan bir çalışmanın amacı, bu öğrenme farkının, katılımcının ögeleri gördüğü sıranın mı bir sonucu olduğunu ya da bunun yerine katılımcının hangi sırayla hatırlamasının istendiği sıraya mı bağlı olduğunu belirlemekti. Çalışma üç farklı koşulu içeriyordu: dizisel hatırlama, her denemeden önce rastgele hatırlanan ögelerden oluşan serbest hatırlama ve sıraları sabit olan ögelerden oluşan serbest hatırlama. Deneyde, dokuz üniversite öğrencisi 18 kelime dizisinde test edildi. Doğrusal dizisel hatırlama öğrenme eğrisine ek olarak, hatırlama serbest olduğunda, dizisel olduğundakinden daha fazla kelimenin unutulduğu bulunmuştur. Bu çalışma aynı zamanda geri çağırma türleri arasındaki farkın, öğrenene ögelerin sunulduğu sıraya değil, öğrenenin ögeleri hatırlamak zorunda olduğu sıraya bağlı olduğu fikrini desteklemiştir.^[3]

Belirli ögelerin hatırlanmasının göreli olasılığını incelemenin ötesinde, ögelerin hatırlanma süresince geriye getirilme sırasını incelemek mümkündür. Bir katılımcının çalıştığı bir grup ögeden bir ögeyi başarıyla hatırladığında, hatırlanan bir sonraki ögenin, çalışma kümesindeki komşu konumlardan gelmesinde göze çarpan bir eğilim vardır ve hatırlanan ögeden önceki ögelere göre takip eden ögeler için bir avantaj vardır. Bitişiklik etkisi olarak bilinen bu etki ilk olarak Michael J. Kahana^[4] karakterize edildi ve birçok serbest hatırlama deneyinde bu etkinin dayanıklı olduğu gösterildi.^[5]

Öznel organizasyon[değiştir | kaynağı değiştir]

Serbest hatırlama üzerine yapılan klasik çalışmalar, sıklıkla aynı ögeler kümesinin ardışık denemelerde göründüğü (fakat çoğunlukla ögelerin görünme sırasının denemeler arasında karıştırıldığı) çok denemeli serbest hatırlama paradigması üzerine odaklanmıştır. Paradigmanın bu versiyonunda, araştırmacılar belirli bir miktarda ögeyi öğrenmenin kaç deneme sürdüğüne odaklanırlar. Tulving (1968) ilk hatırlama sürecinde arka arkaya hatırlanan kelimelerin daha sonraki hatırlama süreçlerinde de arka arkaya hatırlanmaya yatkın olduğunu belirten öznel organizasyon fenomenini açıklar. Öznel organizasyona ek olarak, bu çok denemeli serbest hatırlama paradigmaları, hatırlama görevlerinde alıştırmanın etkisini incelemek için de kullanılmıştır. Çoklu denemeler sonucu ögeleri hatırlamadaki gelişme öğrenmeyi öğrenme etkisi (LTL) olarak adlandırılmıştır. Öge hatırlamada alıştırmanın sonuçlarını araştırmak üzere, serbest hatırlama ve sıralı hatırlamanın etkilerini karşılaştırmak için iki deney yapılmıştır. İlk deney, kelimelerin çoklu sunumlarından oluşmaktadır ve katılımcıların listeleri sıralı bir şekilde veya serbest hatırlama kullanarak hatırlamalarını gerektirmektedir. İkinci deneyde, her denemenin sunumdan sonra hatırlama testi ile devam ettiği, çoklu deneme bulunmaktadır. Katılımcılara listelerin her biri için beş deneme verilmiştir. Deneyin sonuçları, serbest hatırlamadaki öğrenmeyi öğrenme etkisini oluşturabilmek için katılımcılara çoklu sunum yerine çoklu deneme verilmesi gerektiğini göstermiştir.^[6]

Nörolojik süreçleri anlama[değiştir | kaynağı değiştir]

Serbest hatırlama çalışmaları nörolojik süreçler hakkındaki yeni anlayışa yer bırakmıştır. Özellikle, Dinamik Etiketleme Teorisi kısa süreli belleğin fenomenolojik açıklamasını yapmak üzere bu tür deneylerden elde edilen istatistik verilerden yararlanır. George A. Miller, özellikle kısa süreli bellekte, hafızanın sınırlamalarını ve hatırlamayı geliştirmekte etkin olan kategorilerin gücünü tanımlayan yaygın bilinen bir yazı yazmıştır. Kısa süreli bellek sınırlamasını “Sihirli Rakam Yedi, Artı veya Eksi İki” olarak adlandırıp popüler hale getirmiştir.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]