Muhtar Omarhan oğlu Avezov (Kazakça Мұхтар Омарханұлы Әуезов, Rusça: Мухтар Омарханович Ауэзов.) (28 Eylül 1897 – 27 Haziran 1961), Kazak eğitimci, yazar, çevirmen, eleştirmen, siyasetçi ve düşünürdür.

Kazakların en verimli yazarlarından biridir. Kazak destanları ve genel Türk edebiyatı ile araştırmalar yapmış; hikâye, çeviri, deneme, roman türlerinde eserler vermiştir. Kendisi için "Doğunun Şolohov'u" veya "İkinci Abay" tabirleri kullanılır.^[1] Kazak edebiyatında batılı tarzda nesir geleneğinin ilk temsilcisi kabul edilir.^[1]

Tüm hayatı boyunca en çok etkilendiği kişi Abay Kunanbayoğlu 'dur. En ünlü eseri, onun hakkındaki "Abay Yolu" adlı dört ciltlik destansı romanıdır.

Kendisine verilen değer sonucu Kazakistan'da onun hakkında Muhtartanuv (Muhtar Avezov'u tanıma ve öğrenme bilimi) biçiminde tek bilim insanı hasredilen araştırma alanı oluşturulmuştur.^[2]

Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

1897 yılında Doğu Kazakistan Eyaletinde (o zamanki adı Semey ili) Şingiz Dağı (Şıngıztavı) Köyü’nde dünyaya geldi. “Kocalar” veya "Haşımiler" diye adlandırılan göçebe bir Kazak ailesine mensuptu. Babası varlıklı bir köylü olan Omerhan, annesi Abdilda Tacibayeva idi. Babasından ziyade dedesi Avez ve ninesi Dinasil tarafından yetiştirildi. On bir yaşında dedesini kaybetti; eğitim hayatı şehirdeki ağabeyi Kasımbek'in yanında devam etti.^[3]

Yetiştiği çevrede Abay'ın şiirlerini ezbere bilinmekte, şarkı veya türkü biçiminde söylenmekte idi.^[1] Altı yaşındayken büyükannesi Dinazil ile Abay'ın evinin bulunduğu Aygerim'e gidip Abay'ı orada gördü. Ünlü bilge o yedi yaşındayken hayatını kaybetti. Avezov'un Abay'a karşı çocukluk yıllarında başlayan hayranlığı, daha sonraki yıllarda araştırmaya ve onu tarihi çerçeveye oturtmaya kadar gitti.

Medrese eğitiminin ardından 1908'de Abay ismindeki Rus okulunu bitirdi. Bir yıl sonra Semey'deki beş yıllık bir okula girdi.^[1] Rus kültürü, edebiyatı ve dili ile ilk yakın teması Semey'deki okulunda başladı. 1915-1919 arasında Semey Öğretmenlik kursunda eğitim gördü.

Sanatla ilgili çalışmalarına 1917’de oyun yazarlığı ile başladı. İlk oyunu "Enlik Kebek", konusunu ulusal bir efsaneden alıyordu. Eser kadın haklarını konu aldığı için kadınlara ithaf edildi.^[4] Oyunu sahneleyecek sahne ve oyuncu olamadığından arkadaşlarının yardımıyla Abay’ın eşinin obasında bir çadırda sahneledi. Böylece Kazak Türklerinin kültür hayatına tiyatro girmiş oldu. Perdelerini 1926 yılında açan Kazak Dram Tiyatrosu'na bu eseri nedeniyle Muhtar Avezov'un adı verlimiş ve Enlik Kebek oyunu onlarca yıl sahnelenmiştir.^[4]

1918'de tiyatro çalışmalarının yanı sıra "Abay" isimli edebi derginin redaktörü olarak çeşitli makaleler de yazmaya başladı. "İnsanlığın Temeli Kadın" adlı ilk yazısında kadın hürriyeti ve eşitliği ile ilgili fikirlerini açıklayan Avezov, on bir ay çıkan dergide halkı bilgilendirici, aydınlatıcı popüler yazılar kaleme aldı.^[3]

Sovyet Hükûmeti'nin oluşumundan sonra siyasi faaliyetlerde bulundu; Semey Bölge Meclisinde, Orenburg'da Kazakistan Merkez Yöneticisi Komitesinde resmi görevler aldı. Bu arada edebiyat çalışmalarına da ara vermeden devam etti. İlk hikâyesini "Argın takma adı ile 1921'de yayımladı. Bu, "Korumasızların Günü" adlı hikâye idi.^[5] 1921 - 1926 yılları arasında "Arğın, Jayausal, Komr, Ayğak'' mahlaslarıyla hikâyeler yayımlamaya devam etti.^[3]

1922 yılında, "azat dinleyicisi" sıfatı ile Taşkent'teki Orta Asya Devlet Üniversitesi'ne girdi;^[6] bir yandan da Çolpan dergisinde çalışmaya başladı. Ertesi yıl Leningrad Üniversitesi'nin Filoloji bölümüne geçti. 1924-1925 yıllarında Semey'e dönerek orada Kazak edebiyatı ve edebiyat tarihi dersleri veren Avezov, 1924 yılının kış aylarında, Semey’de Abay’ın vefatının 20.yıl dönümü için, bir bilim toplantısı yapılmasına öncülük etti.^[7] 1925'te tekrar Leningrad'a gidip üniversite eğitimine devam etti

İlk evliliğini yirmi yaşında iken tanınmış bir ailenin kızı olan Rayha ile yapan ve Muğamila adında bir kızı olan Muhtar Avezov, kısa süren ilk evliliğinden sonra ikinci evliliğini Abay'ın torunu Mağaviya'nın kızı Kemila ile yapmıştı. Bu eşinden de ayrıldı. 1926'da Leningrad Üniversitesi’nde beraber okuduğu Valentina Nikalayevna Kuzmina ile yaptığı evlilik uzun yıllar devam etti.^[5] Bu evlilikten Eldos, Leyla, Eldar, Emar isimli üç oğlu ve bir kızı oldu.

1927 yılında yayınladığı "Edebiyat Tarihi" adlı eseriyle, Kazak edebiyat tarihini bilimsel olarak inceleyen ilk araştırmacılardan birisi oldu.^[6] 1928 yılında yüksek tahsilini tamamlayıp Taşkent'e döndü ve Taşkent Üniversitesi'nin Şark Fakültesi'nde yüksek lisansını tamamladı.^[6] 19. yüzyıldaki büyük Kazak isyanının önderi Kene Sarı Han'ı konu alan eseri Han Kene yi 1928'de yazdı ancak eser rejim tarafından yasaklandı. Eseri 1983'te, yazarın ölümünden 22 yıl sonra yayınlanabilmiştir. 1920'li yılların sonlarına doğru realist hikâyeler yazmaya başlayan Muhtar Avezov, Kazak hikâyeciliğinin realist kurucularından biri olarak kabul edilmiştir. "Karaşkaraş" (1927) ve "Kökserek" (1929) bu tip hikâyelerinin en önemli örneklerindendir.^[3]

1930-1938 yıllarında "Kazak Milliyetçisi, Pantürkist, Alaşordacı" suçlamasıyla tutuklanarak zindana atıldı 32 aydınla birlikte yargılanıp cezalandırıldı. Bu arada inançlarını ve yazdıklarından bazılarını "açık inkara" zorlandı.

1932-1937 yılları arasında Kazak Akademik Drama Tiyatrosunun Edebi bölümünde görev aldı. Aynı zamanda üniversitede veterinerlik ve öğretmen enstitülerinde Kazak edebiyatı dersleri verdi. Shakespeare, Gogol, Tolstoy, Çehov, Jack London’un eserlerini Kazakça'ya tercüme etti. Onun çevirdiği Gogol'un Müfettiş oyunu ile Shakespeare’in trajik oyunları otuz yıl Kazak sahnesinden inmemiştir.^[4]

En büyük eseri Abay Yolu için bilgi ve belge araştırmayı gençliğinden beri sürdüren Avezov, romanın "Tatyana’nın Dağdaki Şiiri" başlıklı bölümünü 1937 yılının 10 Şubatında "Kazak Edebiyatı" gazetesinde yayımladı. Bu ilk bölüm yayımlandıktan sonra romanın yazım süreci devam etti. 1940 yılında “Abay Trajedisi” (L. Sobolev ile) öyküsünü, sonra film senaryosunu, opera librettosunu, bilimsel yönünü yazdı. “Abay” piyesi, Abay’ın sahnede hayat bulduğu ilk oyunu oldu. Dört ciltlik bir roman olan Abay Yolu'nun birinci cildi 1942, ikinci cildi 1947, üçüncü cildi 1950 yılında "Akın (şair)", dördüncü cildi ise 1952 yılında "Abay Jolı (Yolu)" adıyla yayımlanmıştır ve bütün ciltleri 1956 yılında "Abay Yolu" adıyla çıkartılmıştır. Yazar romanında ünlü şair Abay'ın yaşadığı dönemdeki feodal yapıyı, Kazak topraklarındaki keskin sınıf mücadelesini, sınıfsal çözülmeleri, Kazak halkının göçebe hayat tarzını, sosyal dengesizlikleri aktarmıştır.

Yazar, 1942 yılında ünlü şair İlyas Jansugurov'un dul eşi Fatima Gabitova ile evlendi, bu evlilikten oğlu Murat dünyaya geldi (1943). 1942-1961 arasında S. M. Kirov Kazak Devlet Üniversitesinin profesörü, filoloji bilimlerinin doktoru oldu.^[1] 1946 yılında Kazakistan Bilimler Akademisi'ne üye seçildi ve Kazakistan'da en yüksek bilimsel unvan olan akademik unvanını aldı.^[2]

Avezov, 1955-1959 yılları arasında Kazakistan Yüksek Sovyeti'nde milletvekili oldu. Hindistan, Demokratik Almanya Cumhuriyeti, Çekoslovakya, Japonya ve Amerika Birleşik Devletleri'ne giden Avazov, devlet adamları ve üst düzey yetkililer ile fikir alışverişinde bulundu; Kazakistan'ı yurt dışında temsil etti. 1955'teki Hindistan seyahatinden sonra "İndiya Oçerkterin", 1960'ta Amerika seyahatinden sonra "Amerika Eserlerin"isimli çalışmalarını yayımladı. Hayatının son yıllarında "Ösken Örken" romanını yazdı.

Sovyetler Birliği Yüksek Parlamentosu tarafından iki defa "Kızıl Bayrak", "Lenin Nişanı" ile ödüllendirilen sanatçıya 1960 yılı sonlarında "Kazakistan'ın Bilim Emekçisi" unvanı verildi.^[1]

28 Haziran 1961 günü Moskova'da hayatını kaybetti. Almaata'da defnedilmiştir.

Ölümünden sonra[değiştir | kaynağı değiştir]

1961 yılında Sovyet Kazak Bilimler Akademisi Edebiyat ve Dil Enstitüsü, “M. Avazev Edebiyat ve Dil Enstitüsü” adını aldı. Yazarın Almaata’da 1951-1961 yılları arasında hayatını geçirdiği ev 28 Haziran 1963’te “Avazev Edebiyat Anı Evi Müzesi” adı ile müze olarak ziyarete girdi.^[8]

1997 yılı UNESCO kararı ile “Avezov Yılı” ilan edildi. Kazakistan’da Avezov’un tüm akademik eserleri 50 cilt halinde basıldı.^[8]

Almatı'da Opera ve Bale Tiyatrosu, üniversite, akademi gibi yerler onun resim ve heykelleri ile donatılmıştır.^[1]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• M. Avazev Edebiyat ve Dil Enstitüsü7 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• M. Avazev Müze Evi20 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.