Merneptah Steli

Merneptah Dikilitaşı (veya İsrail Dikilitaşı, Merneptah Zafer Dikilitaşı), Antik Mısır kralı Merneptah (iktidar: MÖ 1213 - MÖ 1203) tarafından yazdırılan ve arka yüzündeki granit dikilitaşın Kral III. Amenhotep tarafından diktirildiği dikilitaştır. 1896'da, Mısır'ın Teb şehrinde Flinders Petrie tarafından keşfedilmiştir.

Bu dikilitaş, "İsrir"den (yani "İsrail") bahseden tek antik Mısır belgesi olması sebebiyle ün kazandı. Bu ayrıca, İsrailoğullarının varlığından bahseden en eski 2. bulgudur.^[1]^[2] Bu sebeple, çoğu uzman bu stel için "İsrail steli" de demektedir.

İsrail ve Kenan'dan bahsedilen yerler az olmakla birlikte genelde Merneptah'nın Libyalılara karşı yaptığı seferden söz edilir.

İçerik[değiştir | kaynağı değiştir]

Libyalılar (Tjeḥenu) şu karakterlerle anlatılmıştır: yabancı insan + halk + yabancı ülke = Libya halkının olduğu ülke

Libu ve Meşveş Libyalıların ve onların Deniz Kavimlerinden olan müttefiklerine karşı kazanılan zaferin anısına yapılan siyah granit stelin son iki satırında, önceden Kenan'da aralarında Aşkelon, Gezer, Yanoam ve İsrail halklarının da bulunduğu birçok halka karşı kazanılan zafer aktarılmıştır.^[3]

Keşif[değiştir | kaynağı değiştir]

Dikilitaş, 1896'da, Flinders Petrie tarafından, Merneptah'ın Teb'deki ölüler tapınağının birinci avlusunda bulundu.^[4] Bu koleksiyon Kahire Mısır Müzesinde yer almakta olup kopya parçaları Karnak'ta bulunmuştur.^[5] Bu yeni bulunan stelin tercümesinde yardımcı olmak için Flinders Petrie, Alman filolog Wilhelm Spiegelberg'e danıştı. Metinin sonlarına doğru, Spegielbeg, Merenptah'ın zafere ulaştığı halkın adını bir sembol yüzünden çıkarmakta zorluk çekti -- "I.si.ri.ar?"^[6] Petrie anında fikir yürüttü: "İsrail!"^[6] Spiegelberg, bu tercümenin doğru olduğuna kanaat getirdi. Petrie, "din adamlarının nasıl hoşuna gitmez?" dedi.^[6] Aynı günün akşamında, akşam yemeğinde, buluşunun önemini farkına varan Petrie şunu söyledi:

Bu dikilitaş diğer bulduklarımın yanında dünyada en çok bilineni olacaktır.^[6]

Antik Mısır belgelerinde ilk defa "İsrail" adı geçmesi İngiltere gazetelerine manşet oldu.^[6]

Dikilitaşın yüksekliği 3.18 m, eni 1.63 m'dir.^[7] Metin genelde düzyazı olup, Mısır Yeni Krallığındaki diğer steller gibi şiirsel bitmektedir. Dikilitaştaki tarih "Yıl 5, Şemu'nun (yaz mevsimi) 3. ayı, gün 3'ü" (~MÖ 1209-1208) gösterip Merneptah'ın savaş zaferinin methedilmesiyle başlamaktadır.

İsrail'den söz ediliş[değiştir | kaynağı değiştir]

"İsrail Dikilitaşı" ismi yanıltıcı olabilmektedir çünkü İsrail ve Kenanla ilgili kısa bir bilgi mevcuttur. "İsrail"in bir sonraki doğrulanmış kanıtı MÖ 9. yüzyıla ait Meşa Dikilitaşı'nda bulunmaktadır.

İsrail'in diğer Kenan devletleriyle (Gezer, Yanoam ve Aşkelon) savaşı kaybetmesi sadece tek bir kıtada bahsedilirken Libya'ya karşı elde edilen zafer birden fazla kıtada yer almaktadır. Merneptah'nın Kenan'a karşı yaptığı seferi anlatan satır şöyledir:

Kenan tüm gamıyla esirdir.
Aşkelon fethedildi,

Gezer kuşatıldı,
Yanoam yok edildi;

İsrail çöp edildi, tohumsuzlaştı.^[8]

"Çöpleşip tohumsuzlaşmak", yenilmiş uluslar için kullanılan kalıplaşmış bir deyimdir. Buğday depolarının yok edildiği, ertesi yıl kıtlık çekileceği, dolayısıyla [düşman] ordularının Mısır'a karşı bir tehdit oluşturmayacağı anlamına gelmektedir.

"İsrail çöp serdi; tohumları bundan sonra yok."

^[9]

ysrỉar^[10]

fk.t

bn

pr.t

=f

İsrail

çöp

[olumsuzluk]

tohum/buğday

onun

Dikilitaştan anlaşıldığına göre, "İsrail" bu aşamada halk veya kavimler topluluğu olup bir krallık veya şehir devleti değildir çünkü hiyeroglifte "ülke" yerine "yabancı halk" kullanılmaktadır.^[11]

"İsrail çöp serdi; tohumları bundan sonra yok."

İsrail'in yanı sıra yenilen halklar olan Aşkelon, Gezer ve Yanoam için yabancıları simgeleyen "değnek" ve ülkeyi simgeleyen "üç tepeli dağ" hiyeroglifi kullanılmıştır yani bu üç ulus birer şehir devletiydi; İsrail için ise yabancıları simgeleyen "değnek"in yanında halkı simgeleyen üç çubuk üzerinde bir erkek ve bir kadın hiyeroglifi kullanılmıştır. Bu simgeler topluluğu Mısırlılar tarafından bir devlete bağlı olmayan göçebe kavimler için kullanılır, bu da, İsrail'in zamanında bir devlete bağlı olmayan yarı göçebe veya kırsal kesim halkı olduğunu göstermektedir.^[5]

Diğer tercümeler[değiştir | kaynağı değiştir]

"I.si.ri.ar"ın anlamının çoğu uzmanca "İsrail" olduğu düşünülmekle birlikte buna alternatif görüşler de mevcuttur. "İsrail" dışındaki görüşler içinde en sık tabir gören Yizreil veya Yizreil Vadisi'dir,^[12]^[13]^[14] bu, bazı tarihçiler arasında, Stel 1896'da bulunduğundan beri tartışma konusudur.^[15]^[16] Bazı uzmanlar ise bahsi geçen şeyin bir yer olmayıp Mısır içindeki zülüflü Libyalılar olduğunu savunur.^[17]^[18]

Tarihçi Philip R. Davies'in 2008'de dediğine göre: "Merneptah'ın tarihleri olan MÖ 1213-1203'ün ve MÖ 13. yüzyılda Filistin topraklarındaki "İsrail" tercümesinin doğru olduğunu farzedelim. (Muhtemelen doğru olan) İsrail kelimesi bir yerden ziyade bir halkı temsil etmektedir. Bu durum, tercümenin "Yizreil" olma ihtimalini aza indirgiyor - hem İbranice "s" ve "z" harflerinin Mısır harflerinde aynı harfle gösterilmesi sebebiyle, hem de "Yizreil" kelimesinin içinde "tohum" anlamı olduğundan, bu yazı Semitik dilli bir halka cinas ediyor. Bu ayrıca, Merneptah'ın, yüksek tepelerden ziyade Yizreil düzlüklerinde savaşmayı tercih etmesinden kaynaklanıyor olabilir."^[19]

Merneptah'ın seferi[değiştir | kaynağı değiştir]

Merneptah'ın Kenan'a sefer düzenleyip düzenlemediği konusunda anlaşmazlık söz konusudur. Fazla detay verilmediğinden, sonradan Asurlular'ın belgelerinde de görüldüğü gibi yenilgilerden bahsedilmemiş olabilir. Bu görüşün belli bir oranda ağırlığı vardır; şöyle ki, Merneptah'tan önce gelen II. Ramses, Kadeş Savaşıyla Levant bölgesini kati bir şekilde kontrolü altına almıştı, bu durum, Merneptah'ın bölgeyi tekrar fethetmesini garip kılmaktadır - buna sunulabilecek tek açıklama, Kenan'da bir ayaklanma çıkmış olması, ve Mısır'ın otoritesini tekrar kurduğudur. Bu açıklama, Merneptah'ın Kenan üzerinde kurduğu kontrol ile ilgili bilgiler içinde tutarsızlık oluşturmaktadır.

Şasu ile bağlantı[değiştir | kaynağı değiştir]

Kanadalı Mısırbilimci Donald Redford, Mısırlılar için "İsrail", Bedevi-vari göçebeler olan "Şasu"ların bir parçası olduğunu belirtir ve buna kanıt olarak III. Amenhotep döneminde Soleb tapınağında geçen "Şasu topraklarında Yhv" deyişini sunar. "Yhv", Yahudiler tarafından kullanılan Tanrı'nın isimlerinden biridir.

Bu iddia pek ilgi görmemektedir çünkü Merneptah Dikilitaşı'nda İsrailoğullarından Şasu olarak bahsedilmeyip; Aşkelon, Gezer ve Yanoam kalelerini koruyan Kenanlılarla aynı şekilde giyindikleri ve aynı saç tarzına sahip oldukları gösterilmiştir.^[20]

İsrail'den söz etmenin önemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Güney Adventist Üniversitesi Kazıbilim Enstitüsü Başkanı Michael G. Hasel, İsrail'in MÖ 13. yüzyılın sonlarında Kenan'da önemli sayılabilecek politik gücün olduğunu savunur:

İsrail, MÖ 13. yüzyılın sonlarında tarım bazlı yerleşik sosyoetnik bir olguydu, bu durum Kenan'a yapılan askeri seferlerde İsrail'den bahsedilmesi için yeterlidir. Merneptah Dikilitaşı, İsrail halkının sosyal yapısı hakkında bilgi vermezken adı anılması gereken önemli sosyoetnik bir olgu olduğunu belirtmektedir.^[21]

Tel Aviv Üniversitesi Kazıbilim Fakültesi Profesörü Zeev Herzog, İsrail'in bu dönemde güçlü olduğunu gösteren kazıbilimsel bir kanıtın olmadığını, halkın bir "toplumsal grup" olduğunu 29 Ekim 1999 tarihli "Deconstructing the Walls of Jericho" (Eriha'nın Duvarlarını Yıkmak) makalesinde aktarır:

"İsrail" terimi, sonradan İsrail Krallığının kurulacağı merkez tepe bögesindeki Kenanlar içinde yaşayan topluma Bronz Çağının sonlarına doğru verilmiş bir isimdir...^[22]

Harvard Semitic Museum'da (Harvırt Yahudi Müzesi) bu dikilitaşın bir kopyası bulunmaktadır.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ GN Magazine 1 Ağustos 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Erişim 14/2/2011
^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2021.
^ Carol A. Redmount, 'Bitter Lives: Israel in and out of Egypt' in The Oxford History of the Biblical World, ed. Michael D. Coogan, (Oxford University Press: 1999), p.97
^ Ian Shaw & Paul Nicholson, The Dictionary of Ancient Egypt, British Museum Press, (1995), pp.183-184
^ ^a ^b Redmount, p.97
^ ^a ^b ^c ^d ^e Margaret Drower, Flinders Petrie (1985). A life in Archaeology. Londra: Victor Gollancz Ltd. s. 221.
^ Alessandro Bongioanni & Maria Croce (ed.), The Treasures of Ancient Egypt: From the Egyptian Museum in Cairo, Universe Publishing, a division of Ruzzoli Publications Inc., 2003. p.186
^ "The Victory Stela of Merneptah". 3 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2011.
^ In the original text, the bird (a swallow) is placed below the t sign (a semicircle) but for reasons of legibility, the bird is here placed next to the t sign.
^ According to Flinders Petrie.
^ The throw stick

being the determinative for "foreign", and the sitting man and woman

the determinative for "people".
^ Encyclopaedia Biblica, Encyclopaedia Biblica: A Critical Dictionary of the Literary, Political and Religion History, the Archeology, Geography and Natural History of the Bible. 1899.
^ Bryant G. Wood (1995). "What has archaeology taught us about the origins of Israel?". Associates for Biblical Research. 9 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2011.
^ Margalith, Othniel (1990). "On the Origin and Antiquity of the Name Israel". Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft. 102 (2). ss. 225-237. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Strahan, A (1896). "Jezreel". The Contemporary Review. Cilt 69. ss. 624-626. Erişim tarihi: 19 Ocak 2011.
^ Metcalfe, William Musham; Erskine, Ruaraidh (1897). "Jezreel". The Scottish review. Cilt 29. s. 125. Erişim tarihi: 19 Ocak 2011.
^ Nibbi, Alessandra (1989). Canaan and Canaanite in ancient Egypt (İngilizce). Discussions in Egyptology. ss. 101, 128. ISBN 0951070444. 7 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2011.
^ Ralph W. Klein, Christ Seminary-Seminex Professor of Old Testament 1983-2008. "The Merneptah Stela". Lutheran School of Theology at Chicago. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2011.
^ Davies, Philip R (2008). Memories of Ancient Israel: An Introduction to Biblical History--Ancient and Modern (İngilizce). ss. 90-91. ISBN 978-0664232887. 7 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2011.
^ Stager, Lawrence E., "Forging an Identity: The Emergence of Ancient Israel" in Michael Coogan ed. The Oxford History of the Biblical World, Oxford University Press, 2001. p.92
^ M. G. Hasel, "Israel in the Merneptah Stela," BASOR 296, 1994, pp.54 & 56, n.12.
^ "mideastfacts.org - Deconstructing the walls of Jericho". 21 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2011.

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Coogan, Michael D., 1999. The Oxford History of the Biblical Word, Oxford University Press
Görg, Manfred. 2001. "Israel in Hieroglyphen." Biblische Notizen: Beiträge zur exegetischen Diskussion 106:21–27.
Hasel, Michael G. 1994. "Israel in the Merneptah Stela." Bulletin of the American Schools of Oriental Research 296:45–61.
Hasel, Michael G. 1998. Domination and Resistance: Egyptian Military Activity in the Southern Levant, 1300–1185 BC. Probleme der Ğgyptologie 11. Leiden: Brill. ISBN 90-04-10984-6
Hasel, Michael G. 2003. "Merenptah's Inscription and Reliefs and the Origin of Israel" in Beth Alpert Nakhai ed. The Near East in the Southwest: Essays in Honor of William G. Dever, pp. 19–44. Annual of the American Schools of Oriental Research 58. Boston: American Schools of Oriental Research. ISBN 0-89757-065-0
Hasel, Michael G. 2004. "The Structure of the Final Hymnic-Poetic Unit on the Merenptah Stela." Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft 116:75–81.
Kitchen, Kenneth Anderson. 1994. "The Physical Text of Merneptah's Victory Hymn (The 'Israel Stela')." Journal of the Society for the Study of Egyptian Antiquities 24:71–76.
Kitchen, Kenneth A. Ramesside Inscriptions, Translated & Annotated Translations. Volume 4: Merenptah & the Late Nineteenth Dynasty. Malden, MA: Blackwell Publishing Ltd., 2003. ISBN 0-631-18429-5
Kuentz, Charles. 1923. "Le double de la stèle d'Israël à Karnak." Bulletin de l'Institut français d'archéologie orientale 21:113–117.
Lichtheim, Miriam. 1976. Ancient Egyptian Literature, A Book of Readings. Volume 2: The New Kingdom. Berkeley: University of California Press.
Manassa, Colleen. 2003. The Great Karnak Inscription of Merneptah: Grand Strategy in the Thirteenth Century BC. Yale Egyptological Studies 5. New Haven: Yale Egyptological Seminar, Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Yale University. ISBN 0-9740025-0-X
Redford, Donald Bruce. 1992. Egypt, Canaan, and Israel in Ancient Times. Princeton: Princeton University Press.
Redmount, Carol A. 'Bitter Lives: Israel in and out of Egypt' in The Oxford History of the Biblical World, ed: Michael D. Coogan, (Oxford University Press: 1999),
Stager, Lawrence E. 1985. "Merenptah, Israel and Sea Peoples: New Light on an Old Relief." Eretz Israel: Archaeological, Historical and Geographic Studies 18:56*–64*.
Stager, Lawrence E. 2001. "Forging an Identity: The Emergence of Ancient Israel" in Michael Coogan ed. The Oxford History of the Biblical World, pp. 90–129. New York: Oxford University Press.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

The Israel Stela3 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] GN Magazine 1 Ağustos 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Erişim 14/2/2011

[2] "Arşivlenmiş kopya". 23 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2021.

[3] Carol A. Redmount, 'Bitter Lives: Israel in and out of Egypt' in The Oxford History of the Biblical World, ed. Michael D. Coogan, (Oxford University Press: 1999), p.97

[4] Ian Shaw & Paul Nicholson, The Dictionary of Ancient Egypt, British Museum Press, (1995), pp.183-184

[Redmount,_p.97-5] Redmount, p.97

[drower-6] Margaret Drower, Flinders Petrie (1985). A life in Archaeology. Londra: Victor Gollancz Ltd. s. 221.

[7] Alessandro Bongioanni & Maria Croce (ed.), The Treasures of Ancient Egypt: From the Egyptian Museum in Cairo, Universe Publishing, a division of Ruzzoli Publications Inc., 2003. p.186

[8] "The Victory Stela of Merneptah". 3 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2011.

[9] In the original text, the bird (a swallow) is placed below the t sign (a semicircle) but for reasons of legibility, the bird is here placed next to the t sign.

[10] According to Flinders Petrie.

[11] The throw stick

being the determinative for "foreign", and the sitting man and woman

the determinative for "people".

[12] Encyclopaedia Biblica, Encyclopaedia Biblica: A Critical Dictionary of the Literary, Political and Religion History, the Archeology, Geography and Natural History of the Bible. 1899.

[13] Bryant G. Wood (1995). "What has archaeology taught us about the origins of Israel?". Associates for Biblical Research. 9 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2011.

[14] Margalith, Othniel (1990). "On the Origin and Antiquity of the Name Israel". Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft. 102 (2). ss. 225-237. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[15] Strahan, A (1896). "Jezreel". The Contemporary Review. Cilt 69. ss. 624-626. Erişim tarihi: 19 Ocak 2011.

[16] Metcalfe, William Musham; Erskine, Ruaraidh (1897). "Jezreel". The Scottish review. Cilt 29. s. 125. Erişim tarihi: 19 Ocak 2011.

[17] Nibbi, Alessandra (1989). Canaan and Canaanite in ancient Egypt (İngilizce). Discussions in Egyptology. ss. 101, 128. ISBN 0951070444. 7 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2011.

[18] Ralph W. Klein, Christ Seminary-Seminex Professor of Old Testament 1983-2008. "The Merneptah Stela". Lutheran School of Theology at Chicago. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2011.

[19] Davies, Philip R (2008). Memories of Ancient Israel: An Introduction to Biblical History--Ancient and Modern (İngilizce). ss. 90-91. ISBN 978-0664232887. 7 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2011.

[20] Stager, Lawrence E., "Forging an Identity: The Emergence of Ancient Israel" in Michael Coogan ed. The Oxford History of the Biblical World, Oxford University Press, 2001. p.92

[21] M. G. Hasel, "Israel in the Merneptah Stela," BASOR 296, 1994, pp.54 & 56, n.12.

[22] "mideastfacts.org - Deconstructing the walls of Jericho". 21 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2011.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

Merneptah Steli nedir?, Merneptah Steli anlamı nedir?, Merneptah Steli ne demektir?