Kontrol odağı, insanların, hayatlarındaki olayların sonuçları üzerinde dış güçlerden ziyade (ya da dış güçlerin etkilerinin ötesinde) kendilerinin kontrol sahibi olduklarına inanma derecesidir.

Kavram, 1954'te psikolog Julian B. Rotter tarafından geliştirildi ve o zamandan beri kişilik psikolojisinin bir parçası haline geldi. Bu kavram açısından kişiler iç kontrol odaklı ya da dış kontrol odaklı olarak sınıflandırılmaktadır. İç kontrol odağı, kişinin kendi hayatını kontrol edebileceğine dair inancıdır; dış kontrol odağı ise hayatın dış faktörler tarafından kontrol edildiği, kişinin kendi hayatını kendisinin etkileyemeyeceği, hayatlarını şans veya kaderin kontrol ettiği inancıdır.^[1]

İç kontrol odağı güçlü bireyler, yaşamlarındaki olayların öncelikle kendi eylemlerinin bir sonucu olduğuna inanırlar: örneğin, kendi sınav sonuçlarını öğrendiklerinde, başarıdan ötürü kendilerini övme ve başarısızlıktan ötürü kendilerini suçlama eğilimindedir. Dış kontrol odağı güçlü bireyler ise aynı durumda başarı ve başarısızlığı öğretmenlerin veya sınavın özellikleri gibi dış faktörler ile açıklama eğilimindedir.^[2]

Psikolojinin çeşitli alanlarında kontrol odağı kavramına ilişkin çok fazla araştırma üretilmiştir. Bu kavramları eğitim psikolojisi, sağlık psikolojisi ve klinik psikolojisi gibi alanlara uygulamak mümkündür.

Kişilerin iç ve dış kontrol odağına yönelik eğilimlerinin tespitinde spesifik ölçümlerin mi yoksa genel bir kontrol odağı ölçümünün mü daha işlevsel olduğu konusunda tartışmalar devam etmektedir. Ayrıca kontrol odağı, alandaki başka kavramlarla karıştırılabilmektedir. Örneğin kontrol odağı ile atıf tarzı benzer ama farklı iki kavramdır. İlki gelecekteki olayların kontrolü ile; ikincisi ise geçmişte yaşanmış olayların kontrolü ile ilgilidir. Kontrol odağı kavramı ile karıştırılan bir başka kavram ise öz-yeterliktir.

Kontrol odağı, dört temel öz-değerlendirme boyutundan biridir (diğer boyutlar: nevrotiklik, öz-yeterlik ve benlik saygısı)^[3] Temel öz-değerlendirme kavramı ilk olarak 1997 yılında Judge, Locke ve Durham adlı araştırmacılar tarafından incelendi ve o zamandan beri iş yaşamına dair birçok sonucu öngörmede -özellikle de iş tatminine ve iş performansına yönelik öngörülerde- kullanılabileceği kanıtlandı.^[4] Bir takip çalışmasında, Judge ve ark. (2002) kontrol odağı, nevrotiklik, öz-yeterlik ve öz saygı faktörlerinin ortak bir temele sahip olabileceğini öne sürmüştür.^[5]

Geçmiş[değiştir | kaynağı değiştir]

Kontrol odağı, Rotter'ın (1954) sosyal öğrenme kuramı çerçevesinde geliştirilmiş bir kavramdır. Rotter, 1966'da, kontrol odağına ilişkin on yıldan fazla bir süredir yapılagelen araştırmaların derlendiği bir makaleyi Psychological Monographs dergisinde yayınladı. 1976'da, Herbert M. Lefcourt, algılanan kontrol odağı kavramının bir tanımını sundu: "... pekiştiricilerle sağlanan dış kontrol karşısında genelleştirilmiş içsel bir beklenti.^[6] Kontrol odağı kavramının ilk ortaya çıkışı, Alfred Adler'in çalışmalarına dayandırılmaya çalışılsa da, kavramın yakın geçmişi Rotter ve öğrencilerinin çalışmalarına dayanır. Pekiştiricilerin kontrol edilebilirliğine ilişkin beklentiler konusundaki ilk çalışmalar 1950'lerde James ve Phares tarafından gerçekleştirilmişti (Ohio Eyalet Üniversitesi'nde Rotter'in danışmanlığında hazırlanan doktora tezleri).^[7]

Rotter'ın öğrencilerinden William H. James, başarı (başarısızlık) beklentisindeki değişimin iki olası türü üzerine çalıştı:

• Benzer sonuç beklentisi' : Başarıyı bir başka başarının, başarısızlığı bir başka başarısızlığın takip edeceğine dair inanç.
• Farklı sonuç beklentisi, başarının bir başarısızlığın, başarısızlığı ise bir başarının takip edeceğine dair inanç.

Ek araştırmaların sonucunda, yeni bir hipotez geliştirildi. Buna göre; benzer sonuç beklentisini sıklıkla sergileyenler, başarı ve başarısızlığı yeteneğe atfedenledir; farklı sonuç beklentisi sergileyenler ise şansa atfedenlerdir. Bu fikirle beraber, insanların başarı ve başarısızlığı yeteneğe atfedenler (iç kontrol odaklı) ya da şansa atfedenler (dışsal kontrol odaklı) olarak gruplanabileceği görüşü doğdu. Bernard Weiner, başarı/başarısızlığın geçici mi yoksa kalıcı sebeplere mi atfedildiğinin kontrol odağı ile birlikte ele alınabileceğini iddia etti. Rotter (1975, 1989), başkalarının iç-dış yapı kullanımındaki sorunları ve yanlış anlamaları tartışmıştır.

Kişilik yönelimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Rotter (1975), içsellik ve dışsallığın bir sürekliliğin iki ucunu temsil ettiğini, ya / ya da tipolojiyi temsil etmediğini söyledi. İç kontrol odağına sahip insanlar, eylemlerinin sonuçlarının kendi yeteneklerinin sonucu olduğuna ve sıkı çalışmalarının olumlu sonuçlar elde etmelerine yol açacağına inanırlar. Olayların sonuçlarını kendi kontrollerine atfetme eğilimindedir.^[8] Ayrıca, her eylemin bir sonucu olduğuna inanırlar, bu da olayların gerçekleştiği gerçeğini kabul etmelerini sağlar ve üzerinde kontrol sahibi olmak isteyip istemediklerine bağlıdır. Dış kontrol odağına sahip kişiler olayların sonuçlarını dış koşullara bağlar, hayatlarında meydana gelen şeylerin kendi kontrollerinin dışında olduğuna inanma eğilimindedirler.^[9] Ve hatta kendi eylemlerinin kader, şans, güçlü kişilerin (doktor, polis veya hükümet yetkilileri gibi) etkisi ve / veya sonuçlarını tahmin etmek veya başarılı bir şekilde kontrol etmek için dünyanın çok karmaşık olduğu inancı gibi dış faktörlerin bir sonucu olduğuna bile inanırlar. Bu tür insanlar, haytalarının sonuçları için kendilerinden çok başkalarını suçlama eğilimindedir. Bununla birlikte, içselliğin yalnızca çabaya atfedilmeyle ve dışsallıkla şansa atfedilmesiyle bağlantılı olduğu düşünülmemelidir. Bunun, başarı motivasyonları açısından dahili ve harici arasındaki farklılıklar için bariz etkileri vardır ve bu, iç kontrol odağının daha yüksek başarı ihtiyacı seviyeleriyle bağlantılı olduğu düşündürür. Kendi dışında konum belirleme kontrolleri nedeniyle, dışarıdaki kişiler kaderleri üzerinde daha az kontrol sahibi olduklarını hissetme eğilimindedir. Dış kontrol odağına sahip kişiler daha stresli olma ve klinik depresyona yatkın olma eğilimindedir.^[10]

İç kontrol odağına sahip kişilerin (1966) iki temel özellik sergilediğine inanılıyordu: yüksek başarı motivasyonu ve düşük dış yönelim. Bu1966'da Rotter tarafından önerilen kontrol odağı ölçeğinin temelini oluşturuyordu. Kontrol odağının tek bir yapı olduğu yönündeki inancına dayanıyordu. 1970 yılından bu yana, Rotter'ın kontrol odağının farklı boyutlarının (kişinin hayatındaki olayların kendi kendine belirlendiği veya güçlü kişiler tarafından organize edildiği ve şans eseri olduğu gibi inançlar) tartışmasıyla, 1970'ten beri, tek boyutluluk varsayımı sorgulanmaktadır. Weiner'in 1970'lerdeki ilk çalışması, içsellik-dışsallık boyutuna ortogonal olan, kararlılığa atıfta bulunanlar ile istikrarsız nedenlere atıfta bulunanlar arasındaki farklılıkların dikkate alınması gerektiğini öne sürdü.^[11]

Boyutsal teori, kişinin artık sonuçları yeteneğe (içsel bir kararlı neden), çabaya (içsel bir kararsız neden), görev zorluğuna (dışsal bir kararlı neden) veya şansa (dışsal, kararsız bir neden) atfedebileceği anlamına geliyordu. Weiner, bu dört nedeni ilk olarak böyle görse de, insanların şansı dış bir neden olarak görüp görmediği, yeteneğin her zaman sabit olarak algılanıp algılanmadığı ve çabanın her zaman değişken olarak görülüp görülmediği konusunda sorgulandı. Aslında, daha yeni yayınlarda (örneğin Weiner, 1980) bu dört neden için farklı terimler kullandı ("görev zorluğu" yerine "nesnel görev özellikleri" gibi). Weiner'den beri psikologlar istikrarlı ve istikrarsız çaba arasındaki ayrımı yaptılar.

Kontrol odağı ile ilgili olarak, iç ve dış tipler arasında başka bir kontrol türü vardır. İki tür kontrol odağının birleşimine sahip kişiler genellikle "iki yerliler" olarak anılır. İç ve dış kontrol odağı karışımına sahip olan iki yerel kişilerin, stresle daha verimli bir şekilde başa çıktıkları ve hastalıklarıyla daha verimli baş ettikleri bilinmektedir.^[9] Bu kontrol odağına sahip kişiler, dış kaynaklara güvenip inanmaya devam ederken eylemleri ve bunların sonuçları için kişisel sorumluluk alabilirler. Bu özellik sırasıyla iç ve dış kontrol odaklarına karşılık gelir.

Ölçekleri ölçme[değiştir | kaynağı değiştir]

Kontrol odağını ölçmek için en yaygın olarak kullanılan anket, 13 maddelik, Rotter'ın (1966) zorunlu seçim ölçeğidir. Ancak, bu bir tek anket değildir; Bialer'in (1961) çocuklara yönelik 23 maddelik ölçeği Rotter'ın çalışmalarının önüne çıktı. Crandall Entelektüel Sorumluluk Tanımlama Ölçeği (Crandall, 1965) ve Nowicki-Strickland Ölçeği (Nowicki & Strickland 1973) kontrol odağı ölçeğiyle de ilgilidir. Kontrol odağını değerlendirmek için en eski psikometrik ölçeklerden biri (Rotter ölçeğindeki zorunlu seçmeli alternatif ölçütün aksine Likert tipi bir ölçüt kullanarak) WH James tarafından Ohio Eyaleti Üniversitesinde Rotter tarafından yönetilen, yayınlanmamış doktora tezi için tasarlandı. Ancak bu yayınlanmadı.^[12]

Rotter'ın ölçeğinden bu yana birçok kontrol odağı ölçüsü ortaya çıktı. Bunlar, Furnham ve Steele (1993) tarafından gözden geçirildi ve sağlık psikolojisi, endüstriyel ve örgütsel psikoloji ^[13][14] ve özellikle çocuklar içindir (Stanford Okul Öncesi İç-Dış Ölçeği için^[15][16] 3-6 yaş arası çocuklar) Furnham ve Steele (1993), yetişkinler için en güvenilir ve geçerli anketin Duttweiler ölçeğü olduğunu öne süren veriler bulunmaktadır.

Duttweiler (1984) İç Kontrol İndeksi (ICI), zorla seçim formatı, sosyal arzuya yatkınlık ve heterojenlik (faktör analizi ile gösterildiği gibi) dahil olmak üzere, hattan ölçekleriyle algılanan sorunları ele alır. Ayrıca, 1984'te kontrol odağını ölçmek için başka ölçekler de varken "aynı sorunların çoğuna maruz kalıyor gibi göründüklerini" de belirtiyor.^[17] Duttweiler'ın 28 maddelik ICI'sı, Rotter'ın ölçeğinde kullanılan zorunlu seçim formatından farklı olarak, insanların 28 ifadenin her birinde belirtildiği gibi nadiren, ara sıra, bazen, sık veya genellikle davranıp davranmayacaklarını belirtmeleri gereken Likert tipi bir ölçek kullanır. ICI, iç kontrol odağıyla ilgili değişkenleri değerlendirir: bilişsel işlem, özerklik, sosyal etkiye direnç ve kendine güven. Küçük bir (133 deney öğrenci) doğrulama çalışması, ölçeğin iyi bir iç tutarlılık güvenilirliğine sahip olduğunu gösterdi.^[18]

İlişkilendirme stili[değiştir | kaynağı değiştir]

İlişkilendirme tarzı (veya açıkça stil), Lyn Yvonne Abramson, Martin Seligman ve John D. Teasdale tarafından sunulan bir kavramdır.^[19] Bu kavram, içsellik-dışsallık ve kararlılık kavramlarına ek olarak, küresellik-özgünlük boyutuna da ihtiyaç olduğunu belirterek Weiner'den bir aşama daha ileriye gitmektedir. Abromson, insanların hayatlarındaki başarıları ve başarısızlıkları, iç veya dış faktörlere, kısa veya uzun vadeli faktörlere ve tüm durumları etkileyen faktörlere bağlamalarına bağlı olarak açıkladıklarına inanıyordu.

İlişkilendirme teorisi konusu (psikolojiye giriş tarafından Fritz Heider) kontrol teorisi odağı üzerinde bir etkisi olmuştur. Ancak iki model arasındaki önemli tarihi farklar vardır. İlişkilendirme kuramcıları ağırlıklı olarak sosyal psikologlardır, insanların yaptıkları atıfları nasıl ve neden yaptıklarını karakterize eden genel süreçlerle ilgilenirken, kontrol odağı kuramcıları bireysel farklılıklarla ilgilenmiştir.

Her iki yaklaşımın tarihi açısından önemli olan, Bernard Weiner'in 1970'lerde yaptığı katkılardır. Bu zamandan önce, yükleme teorisyenleri ve kontrol odağı teorisyenleri büyük ölçüde nedenselliğin dış ve iç mekanlarına bölünmelerle ilgileniyorlardı. Weiner kararlılık-istikrarsızlık (ve daha sonra kontrol edilebilirlik) boyutunu ekleyerek, bir nedenin bir kişiye içsel, ancak yine de kişinin kontrolü dışında olduğu şeklinde nasıl algılanabileceğini gösterdi. İstikrar boyutu, insanların bu tür sonuçlardan sonra neden başarılı veya başarısız olduğunun anlaşılmasına eklendi. Weiner'in modelinin bir parçası olmasa da, Abramson, Seligman ve Teasdale tarafından atıfta bulunmanın başka bir boyutu olan küresel özgüllük eklenmiştir.

Uygulamalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Sağlık psikolojisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kontrol odağının en iyi bilinen uygulaması, büyük ölçüde Kenneth Wallston'ın çalışmasıyla sağlık psikolojisi alanındadır. Sağlık alanındaki kontrol odağını ölçmek için ölçekler 1993 yılında Furnham ve Steele tarafından gözden geçirilmiştir. En iyi bilinenler, Sağlık Kontrol Odağı Ölçeği ve Çok boyutlu Sağlık Ölçeği veya MHLC'dir.^[20][21] İkinci ölçek, sağlığın üç kaynağa atfedilebileceği fikrine (Levenson'ın önceki çalışmalarını yansıtan) dayanmaktadır: iç faktörler (sağlıklı bir yaşam tarzının kendi kaderini belirlemesi gibi), güçlü bireylerin (bireyin doktoru gibi) ya da şans (yaşam tarzı tavsiyeleri göz ardı edileceği için çok tehlikelidir - bu insanlara yardım etmek çok zordur).

Furnham ve Steele (1993) tarafından incelenen ölçeklerden bazıları, obezite (örneğin, Saltzer'in (1982) Ağırlık Kontrol Odağı Ölçeği veya Stotland ve Zuroff'un (1990) Diyet İnançları Ölçeği), akıl sağlığı gibi daha spesifik alanlar da sağlıkla ilgilidir. Bir dizi alanda sağlık kontrol odağına ilişkin ampirik veriler Normen ve Bennett tarafından 1995 yılında gözden geçirilmiştir; sağlıkla ilgili belirli davranışların iç sağlık kontrol odağıyla ilişkili olup olmadığına dair verilerin belirsiz olduğunu belirtmişlerdir. Bazı çalışmalarda, iç sağlık kontrol odağının artan egzersizle bağlantılı olduğunu bulduklarını, ancak egzersiz davranışları (koşu gibi) ile iç sağlık kontrol odağı arasında zayıf (veya hiç) bir ilişki bulmayan diğer çalışmalarda atıfta bulunduklarını belirtiyorlar. İç sağlık kontrol odağı ile diğer sağlıkla ilgili davranışlar (örneğin kendi kendine meme muayenesi) arasındaki ilişkiye ilişkin veriler için de benzer bir belirsizlik kaydedilmiştir.

Bazı alanlar için sağlık kontrol odağı değerlendirildiğinde, genel önlemler alındığında daha güçlü bir ilişki bulunduğunu iddia etmektedirler. Genel olarak, davranışa özgü sağlık mahal ölçekleri kullanan çalışmalar daha olumlu sonuçlar üretme eğiliminde olmuştur.^[22] Bu ölçeklerin, MHLC ölçeği gibi daha genel davranışı öngördüğü bulunmuştur.^[23] Norman ve Bennett, belirli alanlarda, diyabet,^[24] hipertansiyon,^[25] artrit,^[26] kanser,^[27] kalp ve akciğer hastalığı ^[28] sağlıkla ilişkili kontrol odağı ölçekleri kullanan çeşitli çalışmalardan alıntı yaparlar.

Ayrıca, sağlık kontrol odağının, sağlık değeri (insanların sağlıklarına yükledikleri değer) ile bağlantılı olarak çalışıldığında sağlıkla ilgili davranışı tahmin etmede daha iyi olduğunu savunuyorlar. Bu da sağlık değerinin, kontrol ilişkisinin sağlık odağında önemli bir moderatör değişken olduğunu öne sürüyor. Örneğin Weiss ve Larsen (1990), sağlık değeri değerlendirildiğinde iç sağlık kontrol odağı ile sağlık arasında artan bir ilişki bulmuşlardır.^[29]

1970'ler ve 1980'lerde Whyte, kontrol odağı ile yüksek öğrenim kurslarına kayıtlı öğrencilerin akademik başarısı arasında ilişki kurdu. Daha içsel olarak kontrol edilen öğrenciler, sıkı çalışmanın ve odaklanmanın başarılı bir akademik ilerleme ile sonuçlanacağına inanıyorlardı ve akademik olarak daha iyi performans gösterdiler. Dışarıdan daha kontrollü olarak tanımlanan öğrenciler (geleceklerinin şansa veya kadere bağlı olduğuna inanarak) daha düşük akademik performans seviyelerine sahip olma eğilimindeydiler. Cassandra B. Whyte, çeşitli danışmanlık modlarının sınıf iyileştirmeleri ve yüksek riskli üniversite öğrencilerinin kontrol odağı üzerindeki etkilerini inceleyerek, kontrol eğiliminin akademik alandaki davranışsal sonuçları nasıl etkilediğini araştırdı.^[30][31][32]

Örgütsel psikoloji ve din[değiştir | kaynağı değiştir]

Kavramın uyguladığı diğer alanlar arasında endüstriyel ve örgütsel psikoloji, spor psikolojisi, eğitim psikolojisi ve din psikolojisi bulunmaktadır. Richard Kahoe, ikinci alanda, içsel dinsel yönelimin iç mekanla pozitif (ve dışsal dini yönelimin negatif olarak ilişkili olduğunu) öne süren çalışmalarını yayınladı.^[33] Holt, Clark, Kreuter ve Rubio'nun (2003) ruh sağlığı kontrol odağını değerlendirmek için yaptıkları bir anket çalışması, hem sağlık psikolojisi hem de din psikolojisi ile ilgili bir konudur. Aktif bir ruhsal-sağlık odağı arasında ayrım yaptılar (burada "Tanrı, bireye sağlıklı eylemlerde bulunma yetkisi verir").^[34] Daha pasif bir ruhsal-sağlık kontrol odağı (sağlığın Tanrı'ya bırakıldığı yer). Endüstri ve örgüt psikolojisinde, kurum içi çalışanların dışardan ziyade (sadece mesleki değişim hakkında konuşmak yerine) işlerini değiştirmek için olumlu adımlar atma olasılıklarının daha yüksek olduğu bulunmuştur.^[35][36] Kontrol odağı, genel ölçülerden daha güçlü bir şekilde işe özel ölçülerle çok çeşitli iş değişkenleriyle ilgilidir.^[37] Eğitim ortamında, bazı araştırmalar, içsel olarak motive olmuş öğrencilerin okuma materyalini daha derinlemesine işlediklerini ve dışsal motivasyonu olan öğrencilere göre daha iyi akademik performansa sahip olduklarını göstermiştir.^[38]

Tüketici araştırması[değiştir | kaynağı değiştir]

Kontrol odağı, tüketici araştırması alanına da uygulanmıştır. Martin, Veer ve Pervan (2007), kadınların ağırlık kontrol odağının (yani vücut ağırlığının kontrolü hakkındaki inançları), farklı vücut şekillerinin reklamında kadın modellere verdikleri tepkileri nasıl etkilediğini incelemiştir. Kilolarını kontrol edebileceklerine (içsel) inanan kadınların, reklamlarda zayıf modellere en olumlu şekilde tepki verdiğini ve bu olumlu tepkiye kendi kendine atıfta bulunmanın aracılık ettiğini ettiğini buldular. Bunun aksine, ağırlıkları konusunda kendilerini güçsüz hisseden kadınlar (dışsal), daha büyük beden modelleri kendi kendilerine referans alırlar, ancak reklam, besleyici olmayan (yağsız) bir ürün için olduğunda yalnızca büyük beden modelleri tercih etti. Yağlı (şişmanlatan) ürünler için, daha büyük bedenli modeller ve ince benzer bir tercih gösterirler.^[39]

Siyasi ideoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Kontrol odağı siyasi ideolojiyle ilişkilendirilmiştir. 1972 ABD Başkanlık seçiminde, üniversite öğrencilerinin araştırması, iç kontrol odağına sahip olanların Cumhuriyetçi olarak kaydolma olasılıklarının büyük ölçüde olduğunu, dış kontrol odağı ise Demokrat olarak kaydolma olasılıklarının önemli ölçüde yüksek olduğunu buldu.^[40] 2011 yılında Oklahoma'daki Cameron Üniversitesi'nde öğrencilerle yapılan bir araştırmada da benzer sonuçlar buldu,^[41] ancak bu çalışmalar kapsam açısından sınırlıydı. Bu bulgularla tutarlı olarak Kaye Sweetser (2014), Cumhuriyetçilerin Demokratlar ve Bağımsızlara göre önemli ölçüde daha fazla iç kontrol odağı sergilediğini bulmuştur.^[42]

İç kontrol odağına sahip olanlar, sosyoekonomik statüye sahip olma ve politik olarak dahil olma olasılıkları daha yüksektir (Örneğin, siyasi haberleri takip etmek, bir siyasi organizasyonuna katılmak) ^[43] İç kontrol odağına sahip olanların oy verme olasılığı daha yüksektir.^[44][45]

Ailevi kökenler[değiştir | kaynağı değiştir]

Kontrol odağının gelişimi, aile tarzı ve kaynakları, kültürel istikrar ve ödüle götüren çabalarla birlikte deneyimlerle ilişkilidir. Birçok iç kontrol odağına sahip kişi, tipik içsel inançları modelleyen ailelerle büyümüştür. Bu aileler çaba, eğitim, sorumluluk ve düşünmeyi vurguladılar ve ebeveynler genellikle çocuklarına söz verdikleri ödülleri verdi. Bunun tersine, dış kontrol odağına sahip kişiler tipik olarak daha düşük sosyoekonomik statü ile ilişkilidir. Sosyal huzursuzluk yaşayan toplumlar kontrolden çıkma beklentisini artırıyor; bu nedenle, bu tür toplumdaki insanlar daha dışsal hale gelir.^[46]

Schneewind'in 1995 araştırmasında, kadınlar tarafından yönetilen, tek ebeveynli ailelerdeki çocukların dış kontrol odağı geliştirme olasılıklarının daha yüksek olduğu görülmüştür.^[47][48] Schultz ayrıca ebeveynlerin destekleyici ve tutarlı olduğu ailelerdeki çocukların da iddia ettiğini ileri sürmektedir. Ebeveynleri dışsal kontrol odağına sahip olan çocukların, başarılarını ve başarısızlıklarını dış nedenlere atfetme olasılıklarının daha yüksek olduğunu bulmuştur.^[49] Kontrol odağının ailesel kökenleri üzerine yapılan ilk araştırmalardan elde edilen bulgular, Lefcourt tarafından özetlenmiştir: "Sıcaklık, destek ve ebeveynin cesaretlendirilmesi, içsel bir odağın gelişimi için şarttır."^[50] Bununla birlikte, ebeveyn kontrol odağının yavru kontrol odağını (ister genetik ister çevresel olarak aracılıklı olsun) nasıl etkilediğine dair nedensel kanıt eksiktir.

Kontrol odağı yaşla birlikte daha içsel hale gelir. Çocuklar büyüdükçe, çevreleri üzerinde daha fazla kontrol sağlayan beceriler kazanırlar. Bununla birlikte, odaktaki değişikliklerden bu veya biyolojik gelişimin sorumlu olup olmadığı belirsizdir.^[51]

Yaş[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaş, kişinin iç ve dış kontrol odağında önemli bir rol oynar.^[9] Bazı çalışmalar, insanların yaşla birlikte iç kontrol odağını daha çok geliştirdiklerini göstermiştir ^[52] ancak diğer çalışmaların sonuçlarında belirsizlik oluşmuştur.^[53][54] Gatz ve Karel tarafından toplanan veriler, içselliğin orta yaşa kadar artabileceği ve daha sonra azalacağını göstermektedir.^[55] Bu alandaki verilerin belirsizliğine dikkat çeken Aldwin ve Gilmer (2004), Lachman'ın kontrol odağının belirsiz olduğu iddiasına atıfta bulunur. Gerçekte, eğer iki kavram ortogonal kabul edilirse, daha sonraki yaşamda kontrol odağındaki değişikliklerin, artan dışsallıkla (azaltılmış içsellikten ziyade) daha görünür şekilde ilişkili olduğuna dair kanıtlar vardır. Schultz (2005) tarafından aktarılan kanıtlarda da, iç kontrol odağının orta yaşa kadar arttığını göstermektedir. Ayrıca çevreyi kontrol etme girişimlerinin sekiz ila on dört yaşları arasında daha belirgin hale geldiği belirtiliyor.^[56][57]

Sağlık kontrol odağı, insanların sağlıklarını davranışlarıyla, sağlık durumlarıyla nasıl ilişkilendirdiklerini ve bir hastalıktan kurtulmanın ne kadar süreceğini ölçüp anladıklarını ifade eder.^[9] Kontrol odağı, insanların nasıl düşündüğünü, onların sağlığını ve sağlık kararlarına verecekleri tepkileri etkileyebilir. Her gün sağlığımızı etkileyebilecek potansiyel hastalıklara maruz kalıyoruz. Gerçekliğe yaklaşma şeklimizin kontrol odağımızla çok fazla ilgisi vardır. Bazen yaşlı kişilerin sağlıklarında aşamalı düşüşler yaşamaları beklenir, bu nedenle kontrol odağının sağlığı etkileyeceğine inanılmaktadır.^[9] Ancak bu, kontrol odağının olumsuz etkileneceği anlamına gelmez. Yaşlı kişilerin sağlıklarında düşüş yaşalar ve bu durum düşük iç kontrol odağı seviyeleri gösterebilir.

Küçük bir çocuk ile daha yaşlı bir kişiyi sağlıkla ilgili kontrol odağı seviyeleriyle karşılaştırırken, yaşlı kişi kendi tutumları ve duruma yaklaşımları üzerinde daha fazla kontrole sahip olacaktır. İnsanlar yaşlandıkça, kendi kontrolleri dışındaki olayların gerçekleştiğinin ve diğer bireylerin kendi sağlık sonuçlarını kontrol edebileceklerinin farkına varırlar.^[9]

Psychosomatic Medicine dergisinde yayınlanan bir araştırma, çocukluktaki kontrol odağının sağlık üzerindeki etkisini inceledi. 10 yaşında iç kontrol odağı gösteren 7.500 İngiliz yetişkinin (doğumdan itibaren takip edilen), 30 yaşında fazla kilolu olma olasılığı daha düşük olduğu saptandı. İç kontrol odağına sahip çocukların da daha yüksek öz saygı düzeylerine sahip oldukları görüldü.^[58][59]

Cinsiyete dayalı farklılıklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Schultz'un (2005) belirttiği gibi, ABD popülasyonundaki yetişkinler için kontrol odağında önemli cinsiyet farklılıkları bulunamamıştır. Bununla birlikte, kontrol odağını değerlendirmek için belirli kategorilerdeki maddeler için belirli cinsiyete dayalı farklılıklar olabileceğini belirtmektedir; örneğin, erkeklerin akademik başarı ile ilgili sorular için daha büyük bir iç odağına sahip olabileceğine dair kanıtlardan alıntı yapıyorlar.^[60][61]

Takaki ve arkadaşları (2006) tarafından yapılan bir çalışma, hemodiyaliz hastalarında iç kontrol odağı ve öz-yeterlik ile ilişki ve uyumu ile cinsiyet farklılıklarına odaklanmıştır.^[62] Bu çalışma, yüksek iç kontrol odağına sahip kadınların, bu çalışmaya katılan erkeklere kıyasla sağlık ve tıbbi tavsiye konusunda daha az uyumlu olduğunu gösterdi. Uyum, bir kişinin davranışının, bu durumda hastanın tıbbi tavsiye ile ilişkisinin derecesi olarak bilinir. Örneğin, uyumlu bir kişi, doktorunun tavsiyesine doğru bir şekilde uyacaktır.

Bununla birlikte, 2018 yılında 10-15 yaş arası çocuklar arasında kontrol odağı ve iyimserlik arasındaki ilişkiyi inceleyen araştırmada, genç kızlar arasında dış kontrol odağının daha yaygın olduğu bulunmuştur.^[63]

Kültürler arası ve bölgesel sorunlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Farklı kültürlerden insanların kontrol odağına göre farklılık gösterip göstermediği sorusu sosyal psikologların uzun zamandır ilgisini çekmektedir.

Japonlar, ABD'deki insanlara göre kontrol odağı yöneliminde daha dışsal olma eğilimindedir. ancak, Avrupa'daki (ve ABD ile Avrupa arasındaki) farklı ülkeler arasındaki kontrol odağı farklılıkları küçük olma eğilimindedir.^[64] Berry ve arkadaşlarının 1992'de belirttiği gibi, Birleşik Devletler'deki etnik gruplar kontrol odağı açısından karşılaştırıldı. ABD'deki Afrikalı Amerikalılar, sosyoekonomik statü kontrol edildiğinde beyaz tenli insanlardan daha fazla dışsaldır.^[64][65] Berry ve arkadaşları ayrıca 1992'de ABD'deki diğer etnik azınlıklar (Hispanikler gibi) üzerine yapılan araştırmaların ne kadar belirsiz olduğuna değindi. Kontrol odağındaki kültürler arası farklılıklar hakkında daha fazla bilgi Shiraev & Levy'de (2004) bulunabilir. Bu alandaki araştırmalar, kontrol odağının kültürler arası psikolojideki araştırmacılar için yararlı bir kavram olduğunu göstermektedir.

Daha az geniş bir ölçekte, Sims ve Baumann, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki bölgelerin doğal afetlerle nasıl farklı şekilde başa çıktığını açıkladı. Kullandıkları örnek kasırgaydı. "Alabama'daki kasırgada Illinois'dekinden daha fazla insanın öldüğünü açıklamak için Rotter'ın teorisini uyguladılar." ^[66] Hem Alabama hem de Illinois'de dört ilçenin sakinlerine anket verdikten sonra, Alabama sakinlerinin hayatlarında meydana gelen olaylar hakkında düşünme biçimlerinde daha dışsal davrandıklarını açıkladılar. Illinois sakinleri daha içseldi. Alabama sakinleri, bilgiyi işlemek için daha harici bir yönteme sahip olduklarından, bir kasırga ortaya çıkmadan önce daha az önlem aldılar. Illinois'dekiler daha hazırlıklıydı, bu nedenle daha az can kaybına yol açtı.^[67]

Öz-yeterlik[değiştir | kaynağı değiştir]

Öz yeterlik, bir kişinin belirli bir etkinliği başarabileceğine olan inancıdır.^[68] Albert Bandura tarafından ortaya atılan ilgili bir kavramdır ve psikometrik bir ölçekle ölçülmüştür.^[69] Sınırlı durum ve faaliyetlerdeki yetkinlikle ilişkilendirilerek kontrol odağından farklılık gösterir (kontrol hakkında daha genel çapraz durumsal inançlardan ziyade). Bandura, öz-yeterlik ve benlik saygısı arasındaki farklılıkları da vurgulayarak, düşük öz-yeterliliğin (örneğin, balo salonu dansında) düşük benlik saygısı ile sonuçlanmasının muhtemel olmadığı, çünkü bu alandaki yetkinliğin çok önemli olmadığı örnekleri kullanarak vurgulandı. (bkz. Değerlik). Bireyler, yüksek bir iç sağlık kontrol odağına sahip olsalar ve kendi sağlıklarını kontrol altında tutsalar da, kendi sağlıklarını korumak için gerekli olan özel bir tedavi rejimi uygulamada kendilerini etkili hissetmeyebilirler.^[70] Öz-yeterlik kişinin sağlığında önemli bir rol oynar çünkü insanlar kendi sağlık koşulları üzerinde öz-yeterlik sahibi olduklarını hissettiklerinde, sağlıklarının etkileri daha az strese neden olur.

Smith (1989), kontrol odağının öz-yeterliği yalnızca zayıf bir şekilde ölçtüğünü; "yalnızca bir öğe alt kümesi doğrudan öznenin yeteneklerine atıfta bulunur".^[71] Smith, başa çıkma becerileri eğitiminin öz-yeterlikte artışa yol açtığını, ancak Saleh'in 1966 ölçeğinde ölçüldüğü üzere kontrol odağını etkilemediğini belirtti.

Stres[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir önceki bölüm öz-yeterliliğin bir kişinin kontrol odağıyla nasıl ilişkili olabileceğini ve stresin de bu alanlarda bir ilişkisi olduğunu gösterdi. Öz-yeterlik, insanların günlük yaşamlarında karşılaştıkları stresle başa çıkmak için kullandıkları bir şey olabilir. Bazı bulgular, daha düşük seviyelerde öz-yeterlik ile birlikte daha yüksek dış kontrol odağı seviyelerinin, daha yüksek hastalıkla ilişkili psikolojik sıkıntı ile ilişkili olduğunu düşündürmektedir.^[70] Daha dışsal bir kontrol odağı olduğunu bildiren kişiler, aynı zamanda daha fazla eşzamanlı ve gelecekteki stresli deneyimler ve daha yüksek düzeyde psikolojik ve fiziksel problemler de bildirirler.^[52] Bu insanlar ayrıca dış etkilere karşı daha savunmasızdır ve sonuç olarak strese karşı daha duyarlı hale gelirler.^[70]

Omurilik yaralanmaları ve travma sonrası stres yaşayan askeri güçlerin gazileri, kontrol odağı ve stres açısından bakılması gereken iyi bir gruptur. Yaşlanma, savaş travmasını takiben hastaların yaşadığı TSSB semptomlarının şiddeti ile ilişkili olabilecek çok önemli bir faktör olduğunu göstermektedir.^[72] Araştırmalar, omurilik yaralanması geçiren hastaların, sağlık sorunları ve engellilikleri üzerinde kontrol sahibi olduklarını bilmekten fayda sağladığını ileri sürüyor ki, iç kontrol odağına sahip olmanın özelliklerini yansıtıyor.

Chung ve arkadaşları (2006), omurilik yaralanmasının travma sonrası stres tepkilerinin yaşa bağlı olarak nasıl değiştiğine odaklandı. Araştırmacılar, genç yetişkinler, orta yaşlılar dahil olmak üzere farklı yaş gruplarını test etti; her grup için ortalama yaş sırasıyla 25, 48 ve 65 idi. Çalışmadan sonra, yaşın omurilik yaralanması hastalarında meydana gelen travmatik olaylara verdikleri tepkilerde bir fark yaratmadığı sonucuna vardılar.^[72] Ancak, dış kontrol odağının kullanıldığı ölçüde yaşın bir rol oynadığından bahsetmişler ve genç yetişkin grubunun bulundukları diğer yaş gruplarıyla karşılaştırıldığında daha fazla dış kontrol odağı özellikleri gösterdiği sonucuna varmışlardır.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]