Keloğlan, özellikle Türk ve Altay mitolojisinde, masal, fıkra ve benzer halk anlatılarında adı geçen saçsız masal kahramanıdır.

Türk masal anlatı geleneği içerisinde olumlu ve olumsuz özelikleri ile halkı temsil eden bir tiptir. Başlıca özellikleri dürüstlüğü, mertliği, cesareti, yardımseverliği, cömertliği ve kurnazlığıdır. Yoksul bir karı-kocanın veya yoksul bir kadın oğlu yahut da yaşlı bir kadının torunu olarak anlatılan Keloğlan, masalların başında beceriksiz, tembel biri gibi bir izlenim sergilerken olayların gelişmesiyle kurnaz, cesur ve becerikli olduğu ortaya çıkar; yaşından ve boyundan umulmadık şekilde zorlukların üstesinden gelir.^[1]

Yalnız Anadolu sahası Türk ulusların masallarında değil, Arap ülkeleri, İran, Kafkasya, Orta Asya, Rus ve Batı Avrupa masallarında da farklı ad ve görünüşlerle yer bulan bu kahraman, Türk masallarında özel ve geniş bir yer edinmiş, sevilmiş ve zengin şekillere bürünmüştür. Anadolu’da Keloğlan adıyla bilinen bu masal tipi, Kazakistan'da Taşza Bala, Azerbaycan'da Keçel, Keçel Memed ya da Keçel Yeğen, Kerkük'te Keçeloğlan, Türkmenistan'da Kelce Batır, Kırım'da Tazoğlan, Altay bölgesinde Tas veya Tastarakay, İran'da Keçel, Gürcü rivayetlerinde ise Kel Kafalı Kaz Çobanı, şeklinde bilinmektedir.^[1]

Kökeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Edebiyat tarihçisi Tahir Alangu, bu tipin şimdilik en son on yedinci yüzyıla kadar götürülebileceğini belirtmiş ise de kimi araştırmacılar Keloğlan ile benzer özellikler gösteren başka kahramanları inceleyerek Keloğlan tipinin geçmişini daha eskiye götürmüşlerdir.

Kimi kaynaklara göre Altay mitolojisinde adı geçen Keley adlı yarı-tanrı, Keloğlan'ın Türk mitolojisi içindeki en eski biçimidir.^{[kaynak belirtilmeli]} Keley, Ülgen'in kızlarından biriyle, yerden doğan bir şamanın evliliğinden dünyaya gelen bir kişidir; peltek dillidir.

Kırgız masalları arasında yer alan Çınıbek de Türk mitolojisindeki Keloğlan tipi ile simgesel olarak ilişkili görülmüştür. İddiasız bir tip olan Çınıbek, masalın sonuna doğru aşamalar silsilesi ile yükselerek sessizce kahramanlaşır. Kimi araştırmacılara göre Keloğlan tipinin en eski temsilcisi Çınıbek'tir.^[2]

Keloğlan motifi, 16. yüzyılda Avrupa'da benzer sorun çözme yöntemlerine sahip Pikaro adlı kahramanın ortaya çıktığı dönemde güç kazanmıştır. Aklı ve iletişim dilini kullanarak kendinden daha güçlü kahramanları yenen bu tip, mitolojik bir atmosfer içinde yaşasa da modern aklın simgesi olmuştur.^[3]

Başlıca masalları[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk kültüründe Keloğlan tipinin hâkim olduğu birçok masal anlatılır. Tahir Alangu, asıl Keloğlan masallarının 15 çeşidine rastladığını ifade etmiştir; ancak günümüzde Keloğlan macerası olarak anlatılan ve yayımlanan çok daha fazla masal bulunur.^[4] Bunlardan bir kısmı anlatıcı tarafından sonradan Keloğlan’a mal edilmiş masallardır.

Ayrıca Keloğlan Masalı adı altında masal kimliğinden sıyrılmış bazı metinler de yayımlanmaktadır. Irk, milliyet ve görüş bildiren metinler, dini öğretme vurgusunu amaçlayan metinler, Keloğlan tipini kullanarak çocuklara ders vermeyi amaçlayan metinler, üslubu değiştirilip hikâye üslubunda yeniden kurgulanan metinler adı masal da olsa masal niteliği taşımazlar.^[5]

Keloğlan'ın masalın asıl kişisi olduğu bazı Keloğlan masalları şunlardır:

Özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Makale serilerinden
Türk mitolojisi
İnanç sistemi Tengricilik Şamanizm
Tanrı ve tanrıçalar Tengri Kayra Han Ülgen Erlik Umay Ak Ana Bayanay Mergen
Destan ve kahramanlar Ergenekon Mete Han Oğuz Kağan Köroğlu Keloğlan Asena Attila Törüngey Eje Irkıl Alp Er Tunga Dede Korkut Kitabı
Başlıca kavramlar Yer-Su Gök-Kal Yeraltı Ulukayın Çike İye Göğün göbeği Bozkurt Alasığın Kut Denizler Uçmag
Diğer Karakterler Huban Arığ Basat Maaday-Kara Al Karısı Tuğrul Deli Dumrul
Kategori Dosya
g t d

Birçok masalın birinci kahramanı olan “Keloğlan”, başında saçı olmadığından dolayı bu adı almıştır. Genellikle hayatta yaşlı ve dul anasından başka kimsesi olmayan, doğuştan kel, fakir bir delikanlı olarak anlatılır fakat bazı masallarda kardeşleri vardır. Eğer masalda Keloğlan’ın kardeşleri varsa Keloğlan en küçükleridir ve kendisinden “deli oğlan” olarak bahsedilir.^[4] Birkaç masalda Keloğlan’ın babasından da bahsedilmiştir.

Keloğlan çoğu masalın sonunda padişahın kızıyla evlenir. Keloğlanın evli biri olarak anlatıldığı masallar da vardır. Hatta kimi masallarda üç hanımla evlidir; kimisinde ise ilk eşi öldükten sonra ikincisi ile evlenir.^[4]

Keloğlan masallarda baş düşmanı olan Köse ile veya dev, peri, padişah, vezir, kadı, Yahudi, cimri gibi düşmanlarla mücadelelere girişir; aklını kullanarak, bazen de hileye başvurarak zafere ulaşır. Kimi masallarda şansının yaver gitmesiyle, kimi masallarda da olağanüstü yardımcılar veya tesadüflerle aynı sonuca ulaşır.^[4] Kendisine kötülük yapanları mutlaka cezalandırır. Aslan, balık, kuş, özellikle de Zümrüdü anka kuşu gibi hayvanlarla cinler, periler ve bunların hediye ettiği sihirli objeler bazı maceralarında Keloğlan’a yardımcı olur.

Keloğlan, masallarda yerine göre hem olumlu hem de olumsuz yanları ile yer alır. Keloğlanın olumlu özellikleri; akıllı, cesur, gözü pek, kendine güvenen, korku bilmez, mücadeleci, muktedir, saf, temiz, başarılı, iyiliksever, güler yüzlü olmasıdır. Otoritenin karşısında halkı temsil eder. Haksızlığa, adaletsizliğe, zorbaya, kötülüğe karşı mücadele eder.

Bazı masallarda Keloğlan, başta kurnazlık, düzenbazlık ve hilebazlık olmak üzere, kötü kalplilik, kabalık, acımasızlık, insanlara acı çektirmekten zevk alma, uykuculuk, tembellik gibi olumsuz özellikleri ile ön plana çıkarılır.^[4] Toplumdaki yanlışları, tuhaf ve eğlendirici şeyleri görebilme ve gösterebilme yeteneği onun önemli bir özelliğidir.

Masalların yapısı[değiştir | kaynağı değiştir]

Keloğlan masalları adı altında yapılan yayınlarda metinler dört ana başlık altında kesitlere ayrılmıştır: Keloğlan ve çevresindekilerin tanıtıldığı başlangıç durumu; Keloğlan'ı serüvene iten amaç ve sebebin belirlendiği kesit; serüvenin anlatıldığı kesit ve Keloğlan'ın serüvenden sonraki durumunun ortaya konduğu kesit.^[5]

Masalın başında fakir, kimsesiz, herkesin iteleyip kakaladığı Keloğlan, masalın sonunda farklı bir kimliğe sahip olur. O, sıradan insanların hayal bile edemeyeceği başarı ile en iyiye hatta mükemmele ulaşmıştır. Bu bakımdan Keloğlan masallarının zıtlık temeli üzerine oturmaktadır.^[4]

Keloğlan masalları çoğu zaman güldürü öğeleri taşıyan motifler içinde anlatılır. Mitolojik çağdaki destansı dil yerine komik bir söylem hakimdir.^[3]

Uyarlamalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Keloğlan karakteri film, televizyon dizisi ya da animasyon gibi çeşitli formatlara uyarlanmıştır. 1970'lere gelince Rüştü Asyalı'nın Keloğlan'ı canlandırdığı Keloğlan filmleri oldukça popüler olmuştur. Keloğlan'ın sinemaya uyarlanması ilk defa 1948'de Vedat Örfi Bengü'nün senaryosunu yazdığı ve İsmail Dümbüllü'nün Keloğlan'ı canlandırdığı Keloğlan filmiyle olmuştur. Bir sonraki film Yavuz Yalınkılıç tarafından 1965 yılında aynı isimle çekilmiştir ve ana karakter, Öztürk Serengil tarafından canlandırılmıştır. 1971'de Semih Evin'in yazıp ve yönettiği Keloğlan ve Yedi Cüceler filmi gösterime girmiş, karakter Sami Hazinses tarafından oynanmıştır. Aynı yıl Turgut Özakman'ın senaryosunu yazdığı ve Süreyya Duru'nun yönettiği Keloğlan'da Rüştü Asyalı başrolde yer almıştır. Yine 1971'de Özakman'ın yazdığı ve Sırrı Gültekin'in yönettiği, Asyalı'nın başrolde olduğu Keloğlan Aramızda filmi gösterime girmiştir. Metin Erksan'ın yönettiği, Özakman'ın yazdığı ve Asyalı'nın başrolünde olduğu Keloğlan ile Cankız, 1972'de yayımlanmıştır. 1975'te Özakman'ın yazdığı Keloğlan İş Peşinde filminde ekip değişmemiş, Asyalı yine ana karakteri canlandırmıştır. Filmin yönetmenliğini Nuri Ergun yapmıştır. 1976 yılında Asyalı'nın yine ana karakteri oynadığı Ben Bir Garip Keloğlanım, Suavi Süalp tarafından yazılmış ve Süreyya Duru tarafından yönetilmiştir. 2006'da ise Tayfun Güneyer'in hem senaryosunu yazdığı hem yönettiği ve Mehmet Ali Erbil'in Keloğlan'ı canlandırdığı Keloğlan Kara Prens'e Karşı filmi gösterime girmiştir. 2018 yılında ise Süleyman Mert Özdemir yönetmenliğinde Keloğlan Yeni Masal'da Keloğlan'ı Atilla Doğukan Türkyılmaz canlandırmıştır.^[6]

Keloğlan karakteri çizgi dizi ve animasyon olarak Bir Varmış Bir Yokmuş Keloğlan Masalları adıyla TRT Çocuk'ta 16 Mart 2009 tarihinden itibaren yayınlanmaya başlamıştır. İkinci sezonu Keloğlan, üçüncü sezonu ise Keloğlan Odama Saklandı adıyla yayımlanmıştır. Çizgi dizinin yapımcı ve yönetmenliğini Sevgi Kartarı, öykü ve senaryosunu Asker Kartarı yazmıştır. ANIMAX Stüdyoları'nda hazırlanan animasyonun müziğini İstanbul 12 Orkestrası'ndan Soner Şeker, Nihan Uç ve Hüsnü Haznedaroğlu yaparken TRT'de Güzin İlyasoğulları'nın yönetmenliğinde seslendirilmiştir.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011 (OTRS: CC BY-SA 3.0) 27 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Pultar, Gönül (2005). On the road to Baghdad, or, Traveling biculturalism: theorizing a bicultural approach to contemporary world fiction. New Academia Publishing. p. 53. ISBN 978-0-9767042-1-8. (İngilizce)

Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Tazşa