Kaydu (Moğol alfabesi:ᠬᠠᠢ᠌ᠳᠤ Qaidu, Çince: 海都; pinyin: Hǎidū) de facto Çağatay Hanı.

Ögeday’ın torunu, Kaşi’nin oğlu olup 1235/36 yılında doğmuştur. Bazı kaynaklarda amcası Kadan ile karıştırılması nedeniyle 1240/41 yılındaki Avrupa seferinde yer alan Moğol komutanlar arasında gösterilmiştir.

Möngke 1251 yılında Moğol Hanı olduktan sonra Ögeday Han soyundan birçok kişiyi cezalandırırken kendisi Möngke’ye itaat ederek bu cezalandırmadan kurtulabilmiştir. Amcası Kadan ile birlikte cezalandırılmaktan kurtulan Kaydu, günümüz Sincan Uygur Özerk Bölgesinin kuzeybatısı ve Kazakistan'ın doğusunu içeren Imıl Irmağı ve Tarbagatay Dağları arasındaki bölgede bulunan aile topraklarına çekildi. Burada Ögeday hanesinin prensi konumuna gelen Kaydu, 1260-1264 yılları arasında Arık Böke ile Kubilay Han arasında yaşanan mücadelede Arık Böke yanında yer aldı.

Arık Böke’nin tesliminden sonra iç savaş son bulmuştu. Kubilay Han tarafından mahkemeye çağrılsa da kendisi buna uymayarak Kubilay’a düşmanca davranmaya devam etti. 1266 yılında Çağatay Han soyundan Barak, büyük han Kubilay tarafından Çağatay Hanlığı’nın başına getirildi. Ancak Barak, hanlığın idaresine geçtikten sonra Kubilay’ın büyük han olarak otoritesini tanımadı. Kubilay bu esnada Çin toprakları üzerinde hakimiyetini geliştirmekle meşgul olduğundan Kaydu da yavaş yavaş hakimiyet alanını güçlendirmeye başladı. 1267 yılında Çağatay Han’ı Barak’la güç mücadelesine başladı. Barak bu yenilgiden sonra Maveraünnehir’deki Semerkant’a çekilerek Kaydu’ya karşı savunma hazırlıklarına girişti. Ancak herhangi bir çatışma yaşanmadan 1269 yılında Talas vadisinde düzenlenen kurultayda Kaydu kağan ilan edildi.

Böylece Kaydu, Maveraünnehir'in büyük bölümü haricindeki hemen hemen tüm Çağatay Hanlığı topraklarına hakim oldu. İlk önce Barak Han’a destek vererek onun İlhanlı seferine yardımcı oldu. Ancak bir süre sonra Barak ile aralarının bozulmasıyla askerleri Barak’ın ordugahını kuşattı. 1271 yılında Barak’ın ölmesiyle de Çağatay Hanlığını kendi istediği hanları atayarak yönetmeye başladı. Kaydu; Altın Orda Hanlığı, Çağatay Hanlığı, Cengiz soyundan bazı asiller ile Oyrat, Kanglı, Kıpçak ve Kırgız gibi önemli boyların desteğini alarak 1273 yılında Kubilay Han’a karşı isyan başlattı.

1276 yılında Kaydu’nun ordusu Moğolistan’a büyük bir sefer düzenlemiştir. Urumçi’yi ele geçirmesi üzerine Kubilay Han da oğlu Nomokhan’ı Almalık’a gönderdi. Ancak Nomokhan’ın yanında bulunan Möngke’in oğlu Şireki ile Toktemur ihanet ederek Kaydu’nun tarafına geçmiş ve Nomakhan’ı esir almışlardır. 1277 yılında gelindiğinde Kaydu; Almalık, Kaşgar, Yarkend, Hotan ve Karakurum’u ele geçirmişti. Durumun vahametini anlayan Kubilay Han önemli bir gücü Kaydu ve destekçilerinin üzerine gönderdi. Kubilay’ın güçleri Şireki ve Toktemur’u yenilgiye uğratarak Kaydu destekçilerinin ilerleyişini durdurarak kaybedilen yerlerin önemli kısmını geri aldı. Şireki ve Toktemur’un saf dışı kalmasının akabinde 1284 yılında Altın Orda Hanlığı’nın da Kubilay ile barış yapmasıyla Kaydu’nun gücü büyük ölçüde azaldı.

Ancak buna rağmen Kaydu mücadeleden vazgeçmedi. 1287 yılında Cengiz Han’ın kardeşleri soyundan Mançurya ve Doğu Moğolistan’da etkinlikleri olan ileri gelenlerle ittifak yaparak Kubilay ile yeniden mücadeleye başladı. Kubilay 1288 yılında Mançurya ve Doğu Moğolistan’daki isyancıları yendikten sonra 1289 yılında Kaydu’nun üzerine yürüdü. Kaydu üzerine gönderilen ordu karşısında tutunamayarak geri çekildi. Kubilay Han’ın 1294 yılında ölümünden sonra yeni han Temür Olcaytu Han ile büyük hanlık mücadelesini sürdürdü. 1301 yılına geldiğinde ilerlemiş yaşına rağmen Karakurum üzerine sefere çıktı. Ancak Ağustos ayında Karakurum yakınlarında yapılan savaşı kaybedip geri çekildiği esnada hayatını kaybetti.^[1]

Kaydu’nun ölümünden sonra Ögeday ulusunun başına oğlu Çapar gelmiş ancak onun, önce 1304 yılında Çağatay Han’ı Duva, sonrasında da 1306 Temür Olcaytu Han tarafından yenilgiye uğratılmasıyla toprakları ele geçirilmiş ve Ögeday ulusu da çeşitli yerlere dağılmıştır.^[2]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]