Karaçam
Korunma durumu
Asgari endişe altında (IUCN 3.1)
Biyolojik sınıflandırma
lem: Plantae Bölüm: Tracheophyta Sınıf: Pinopsida Takım: Pinales Familya: Pinaceae Cins: Pinus Tür: P. nigra
İkili adlandırma
Pinus nigra J.F.Arnold, Reise Mariazell Steyerm.: 8 (1785).
Dağılımı

Karaçam (Pinus nigra), çamgiller (Pinaceae) familyasından bir çam türü. Güney Avrupa İber yarım adasından Doğu Akdeniz'e kadar geniş bir alanda görülür.^[1]

Genel özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Avrupa karaçamı veya karaçam olarak bilinen Pinus nigra ağırlıklı olarak dağlık alanlarda olmak üzere Avrupa ve Anadolu'da geniş fakat parçalı bir dağılıma sahip, hızlı büyüyen bir kozalaklı ağaçtır. Ayrıca Kuzey Amerika'daki bazı bölgelerde vatandaşlığa geçmiştir. Birkaç farklı alt türe bölünmüştür ve taksonomik durumu hala uzmanlar arasında bir tartışma konusudur. Karaçam, bir yangın olayından sonra, özellikle fide gelişiminin zorlaşabileceği aşırı kuraklık dönemlerinde zorluklarla yenilenir. Bunun, güney Avrupa'daki habitatının azalmasını tetiklediği düşünülüyor; tam tersine, Orta Avrupa'da iklim iyileştirmesi bir genişleme yaratabilir.

Çarpıcı kabuğu olan çok büyük, etkileyici bir ağaç üretir. Alçak, dallı bir ağaç olarak kullanılabilir veya bir taç olması için budanabilir. Kendi başına serbestçe büyürken dallar tabana kadar doludur. Gençliğinde ağaç hala piramidal olarak büyür, ancak olgunlaştığında genişler, yuvarlaklaşır. Siyahımsı gri kabuğun derin olukları vardır ve özellikle olgun ağaçlarda özellikle dekoratiftir. Dallar çıplak ve sarımsı kahverengidir. İğneler birlikte 2'li demetler halinde büyür ve çarpıcı koyu yeşil, sert ve biraz sivridir. Neredeyse simetrik olan kozalaklar açık kahverengidir ve genellikle çiftler halinde veya tek tek asılır. Boş kozalaklar ilkbaharda düşer. Birçok toprak türü için uygundur. Kuru, kireçli topraklarda bile yetişir. Şekillendirmeyi iyi tolere eder, bu nedenle bu ağaç daha küçük alanlarda da kullanılabilir. Deniz rüzgarına dayanıklı ve hava kirliliğine karşı oldukça dayanıklıdır.^[2]

Uşak Banaz ilçesinde bulunan 1000 yaşında olduğu tahmin edilen Karaçam dünyanın en eski karaçamıdır. Boyu 11 metre çapı 3 metre ve 9.60 metre çevre genişliği vardır.^[3]

Morfolojik özelikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Karaçam genellikle 30 m'ye ulaşan büyük, yaprak dökmeyen bir kozalaklı ağaçtır, ancak istisnai olarak 40 m'ye kadar yüksekliklere ulaşabilir. Kabuğu genellikle koyu grimsi kahverengiden siyaha kadardır (Latince adı “nigra”ya yol açar) ve yaşlı ağaçlarda uzunlamasına derin çatlaklar oluşur. Genç bireylerde taç koniktir, yaşlı ağaçlarda şemsiye şeklini alır. İğneler çiftler halinde 8-15(19) cm uzunluğunda, 1–2 mm çapında, düz veya kavisli ve ince dişlidir. Normalde ağaçta 3-4 yıl (istisnai olarak 8'e kadar) 5 kalırlar. Karaçam bir evciklidir. Erkek kedicikler sarı, dişi çiçek salkımları kırmızımsıdır. Kozalaklar sapsız, 4-8(9) cm uzunluğunda, 2–4 cm genişliğinde ve sarı-kahverengi renktedir. İkinci yılın sonbaharında olgunlaşırlar ve üçüncü yılda açılırlar. Kozalaklar 30-40 tohum içerir. Tohumlar gri renkli, 5–7 mm uzunluğunda, 19–26 mm uzunluğunda kanatlıdır. 400 yılı aşkın bir ömre sahip, uzun ömürlü bir türdür. Almanya'daki bir örneğin 1 000 yaşın üzerinde ve çevresinin 7 m'nin üzerinde olduğu bildirilmektedir.^[4] . Kızılçam, sarıçam gibi diğer çam türlerine göre uzun ömürlüdür. Karaçam yaprakları Kızılçam'a göre daha yoğun yeşil renkte ve daha kalındır. Kozalağı kızılçama göre daha küçüktür. Sarıçama göre ise yaprakları daha uzundur.^[5]

IUCN Kırmızı listesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu türün çok geniş dağılımı ve bolluğu, onu bir tehdit kategorisinin çok ötesine yerleştirir. Tehdit altındaki tek alt tür, tüm tür yelpazesinin küçük bir bölümünü kaplayan Pinus nigra subsp. dalmatica'dır. Pinus nigra istisnai olarak ayrık bir doğal dağılıma sahiptir ve genotipler şüphesiz bazı izole edilmiş alt popülasyonlarda belirgin şekilde farklılık gösterecektir. Bu nedenle, bölgesel veya yerel ölçekte, türün veya bilinen beş alt türünün değerlendirilmesinde yansıtılmayan koruma sorunları olabilir.^[6]

Coğrafi dağılım bilgileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Güneybatı, Güney ve Güneydoğu Avrupa genelinde yaygındır. Kuzey Cezayir, Kuzey Fas, Kıbrıs ve Türkiye; Ukrayna'da Kırım'dan Karadeniz kıyısı boyunca doğuya doğru Kafkasya'daki Krasnodar'a kadar dağılım yapar.^[6]

Anadolu'da her bölgede görülür. Gençlikte büyümesi hızlıdır. Toprak isteği bakımından kanaatkardır. Derin topraklarda kazık kök sığ topraklarda kalp kök sistemi oluşturur. Dona ve kuraklığa karşı dayanıklıdır.^[7]

Habitat ve Ekoloji bilgileri[değiştir | kaynağı değiştir]

P. nigra'nın Güney Avrupa ve Türkiye'deki geniş fakat parçalı (ayrık) dağılımı, farklı bir ekolojiyi garanti eder.^[6] Karaçam meşcereleri İtalya'da 350 m'den Toroslarda 2200 m'ye kadar değişen rakımlarda bulunur, optimal irtifa aralığı 800 ile 1500 m arasındadır.^[4] Genellikle daha düşük bir dağ türüdür, ancak Karadeniz çevresinde tepelerde bulunur.^[6] Karaçam, hem aşırı kuru hem de nemli habitatlarda, sıcaklık dalgalanmalarına karşı önemli bir toleransla büyüyebilir. Işık isteyen bir türdür ancak Pinus sylvestris'e göre daha yüksek gölge toleransı gösterir. Kuraklığa ve rüzgara karşı dayanıklıdır.^[4] Genellikle bölgeye ve iklime bağlı olarak podzolik kumlardan kireçtaşına kadar çeşitli topraklarda yetişir. Saf meşcereler oluşturabilir (buna ormancılar da yardımcı olmuş olabilir) ancak daha yaygın olarak dağılımı boyunca Pinus sylvestris ile ilişkilendirilirken, bölgesel olarak Pinus halepensis, Pinus brutia, Pinus mugo, Pinus pinea, Pinus peuce veya Pinus heldreichii ile bulunabilir. Tuz yüklü rüzgarlar gibi deniz etkilerine P. sylvestris'ten daha toleranslıdır, bu nedenle genellikle denize daha yakın oluşur.

Coğrafi varyasyon kısmen ekolojik olarak belirlenir, subsp. laricio, daha iç kesimlerde görülen subsp. nigra'dan daha fazla tuza toleranslıdır. Bu türün hakim olduğu sık çam ormanlarındaki çalılar genellikle seyrektir; daha sık olarak, seçici kesim veya doğal bozulmadan sonra daha açık kanopiler altında da bulunabilen fundalıklarla (Erica, Calluna, Vaccinium) bir mozaik oluşturur. Avrupa'da birkaç yüzyıl boyunca bu türün kapsamlı plantasyonları ve orman yönetimi, doğal ormanlarla olan ayrımları daha az net hale getirdi.^[6]

Kullanım ve Ticaret bilgileri[değiştir | kaynağı değiştir]

P. nigra önemli bir kereste ağacının yanı sıra, Avrupa'da yaygın olarak ve daha az ölçüde ABD'de dikilmiştir.^[6] Gövdesi geçmişte deniz inşaatlarında yaygın olarak kullanılmıştır. Ahşabı dayanıklıdır, reçine bakımından zengindir ve işlenmesi kolaydır.^[4] Avusturya ve Balkanlar'da ahşabı geleneksel olarak ev inşa etmek için kullanılır; modern kullanımlar arasında iç döşeme (Viyana Devlet Opera Binası'nın sahnesi bu ahşaptan yapılmıştır!) ve lambriler, kapılar, merdivenler, mobilyalar vb. sayılabilir. Geçmişte reçine kılavuzluğuna dayalı önemli bir endüstri vardı ancak bu neredeyse ortadan kalktı. Akdeniz'de genel inşaat, yakacak odun, kağıt hamuru ve sandık ve palet yapımında ana çamdır. Kuzey Denizi kıyısı boyunca kıyı kumullarını, özellikle de subsp. laricio (Korsika Çamı) türün en tuzlu rüzgara dayanıklı formudur. pallasiana alt türü, Türkiye'de ve Karadeniz çevresinde, genellikle Kuzeybatı Avrupa'da yetiştirilirken bir taban gövdesinin üzerinde birden fazla gövde ile büyür ve büyük, açık gri plakaları olan çekici bir kabuğa sahiptir, bu nedenle örnek olarak yaygın bir şekilde dikilmiştir.^[6]

Ekolojik esnekliğinin bir sonucu olarak, dünya çapında yeniden ağaçlandırma için en yaygın kullanılan ağaç türlerinden biridir ve gelecekteki iklim senaryolarında Orta Avrupa'daki yerli iğne yapraklı türler için potansiyel bir ikame olarak kabul edilir. Nispeten dar doğal aralığına rağmen, karaçamın geniş Avrupa dağılım aralığı, Avrupa dağ sistemleri gibi yüksek erozyon oranlarına sahip birkaç alanı kapsar. Bozulmuş toprak kolonizasyonu için çok etkilidir ve maceracı kökleri, derin güçlendirme ve toprak mukavemetinin arttırılması için kullanılmaya uygundur. Daha geç ardıl türlerle birlikte (örneğin Güneybatı Alpler'in bazı bozulmuş bölgelerinde, Quercus pubescens, Acer opalus, Sorbus aria), bu öncü ağacın toprak erozyonunu ve toprak kaymalarını kontrol etme ve arazi rehabilitasyonu için etkili olduğu kanıtlanmıştır. P. nigra, kirliliğe toleransı ve çarpıcı görsel formu sayesinde parklarda veya kentsel ve endüstriyel alanlarda da yaygın olarak ekilmektedir.^[4]

Tehditler ve Hastalıklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Mantarlar Dothistroma pini, Lophodermella spp. ve Sphaeropsis sapinea (Diplodia pinea) iğnelerde ciddi hasara neden olabilir. Pinus nigra, Thaumetopoea pityocampa'e karşı oldukça hassastır. Ayrıca Mycosphaerella pini (syn. Dothistroma septosporum) tarafından ciddi şekilde saldırıya uğrayabilir. Bu yanıklığın, Birleşik Krallık'taki Korsika çamı tarlalarında, orada daha uzun süre dikilmesi önerilmeyeceği ölçüde önemli hasara neden olduğu bildirilmiştir. Diğer birçok çam gibi, karaçam da Dendrolimus pini'ye karşı oldukça hassastır ve Gibberella circinata karşı savunmasızdır. Brunchorstia pinea mantarı, kanserlere neden olabilir. Çam ağaçları, yaygın olarak çam ağacı nematodu olarak bilinen ve çam solgunluğu hastalığına neden olan Bursaphelenchus xylophilus tarafından da enfekte olabilir. Karaçam, kabuk böceği Ips pini'nin konukçuları arasındadır. Yangınlar karaçam meşcerelerine zarar verebilir, bitki topluluğu kompozisyonunu çok yıllık çim türlerinin yanı sıra Pinus pinaster, Pinus halepensis, Quercus gibi diğer ağaç türleri ile tipik yangın sonrası topluluklar lehine değiştirebilir. Bunun nedeni, bir yangın olayından sonra nispeten az sayıda karaçam fidesinin gelişmesidir.^[4]

Kültivarlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Pinus nigra 'Pyramidalis' : Güzel bir taç şekli ve çarpıcı kabuğu ile güzel etkileyici, büyük bir ağaç. Ana tür gibi (P. nigra) düşük dallı veya taçlı bir ağaç olarak kullanılabilir. Kendi başına serbestçe büyürken dallar tabana kadar dolu kalır. Genç bir ağaçta taç dar piramidaldir ve bu şekli uzun süre korur. Sadece büyüdükçe ağaç yayılır. Siyah-gri kabuk derin olukludur ve yaşlı ağaçlarda çok dekoratiftir. Sarımsı kahverengi dallarda iğneler ikişer ikişerdir. Çok koyu yeşil, sert ve hafif dikenlidirler. Açık kahverengi, sarkık koniler çiftler halinde veya tek tek asılır. Ana tür gibi 'Pyramidalis' de birçok toprak türü için uygundur ve ayrıca kuru, kireçli topraklarda da yetişir. Deniz rüzgarını tolere eder ve hava kirliliğine duyarlı değildir.^[2]
• Ehrami Karaçamı : Kütahyada olan endemik bir türdür.^[8]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Vikitür'de Pinus nigra ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur.
• Wikimedia Commons'ta Pinus nigra ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur