Hayalet uzuv veya Fantom organ,^[1] kesilen bir vücut parçasının sanki yerindeymiş gibi hissedilmesidir.^[2] Genellikle karıncalanma, yanma, kaşıntı şeklinde kendini gösterir.^[2] Kısmen sinir uçlarının uyarımından, kısmen de ruhsal tepkilerden kaynaklanabilmektedir.^[2]

Belirtileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Amputasyona uğrayan kişilerin %80-100'ü bu durumu yaşamaktadır, kimi zaman rahatsız edici olup kimi zaman rahatsızlık verici seviyede değildir. Kişi, ampute edilen uzvunu gerçekten yerindeymiş gibi hisseder.^[3][4] Kişi ilgili uzvunu daha kısa ve şekil bozukluğuna uğramış gibi hissedebilir. Ağrı bazen stres ve hava sıcaklığındaki değişimlerden dolayı artabilir. Sıfırın altındaki sıcaklıklara maruz kalmak uzuvda ciddi derecede ağrı yapabilir.^[5] Ampute edilen uzuvdaki ağrı genellikle kesikli olsa da bazen uzun süreli de olabilir. Ağrı genellikle zaman geçtikçe azalır ve acı duyulmayan bir duruma yaklaşır.^[5]

Bastırılmış anılar, uzuvdaki duyu hassasiyetini açıklayabilir. Bazı hastaların ampute edilen ellerinde, sanki tırnakları avucuna batıyormuş duyusuna kapıldığı belirtilmiştir. Bu gibi durumlar beyinde öncesinde böyle bir bilgi olmasından kaynaklanır. Motor dışavurumun amputasyon sebebiyle kaybolması, bölgede aşırı bilgi işlenmesini ve bu işlenen bilginin yanıt bulamadığı için ilgili bilgi trafiği acı olarak işlenir ve duyulur.^[6]

Hayalet uzuv sendromu[değiştir | kaynağı değiştir]

"Hayalet uzuv" terimi, 1871'de doktor Silas Weir Mitchell tarafından icat edildi. Uzun yıllar boyunca, hayalet uzuvların nedeni için baskın hipotez, amputasyon bölgesindeki (nöroma) periferik sinir sisteminde olan tahriş olarak düşünülmüştür. 1980'lerin sonlarında Ronald Melzack, periferik nöroma önermesinin doğru olamayacağını fark etti, çünkü uzuvları olmadan doğan pek çok insan hayalet uzuv sendromunu yaşıyordu. Melzack'e göre bedende yaşanan bu deneyim, "Nöromatriks" adını verdiği, birbiriyle bağlantılı geniş bir Nöral Yapılar Ağından kaynaklanıyordu.^[7]

Pons ve meslektaşları (1991), makak maymunlarındaki birincil somatosensoriyel korteksin, duyusal girdisi kaybından sonra, önemli ölçüde yeniden yapılanmaya uğradığını gösterdi.^[8]

Bu sonuçları duyan Vilayanur S. Ramachandran, insanlardaki hayalet uzuv hislerinin insan beyninin somatosensoriyel korteksindeki yeniden yapılanmaya bağlı olabileceğini varsaydı. Ramachandran ve meslektaşları, yüzün farklı bölgelerini okşamanın, eksik uzvun farklı bölgelerine dokunulduğu algısına yol açtığını göstererek bu hipotezi açıkladılar. Daha sonra ampute organı bulunan kişilerin beyin taramaları(scanning), Pons'un (1991) maymunlarda gözlemlediği aynı türden "kortikal yeniden yapılanmayı" gösterdi.^[9]

Korteksteki bu değişiklikler, hayalet uzuv ağrısının tamamını olmasa da bir kısmını açıklayabilir. Tamar Makin (Oxford) ve Marshall Devor (Hebrew Üniversitesi) gibi ağrı araştırmacıları, hayalet uzuv ağrısının periferik sinir sisteminden gelen "önemsiz" girdilerin sonucu olduğunu savunuyorlar.^[10]

Hayalet uzuv ağrısının altında yatan nöral mekanizmalar üzerine çok sayıda araştırmaya rağmen, nedeni konusunda hala net bir fikir birliği yoktur. Hem beyin hem de periferik sinir sistemi bu olgunun sebebi arasında yer alabilir.^[11]

Ağrı, sıcaklık, dokunma ve basınç bilgileri anterolateral sistem aracılığıyla merkezi sinir sistemine taşınır. Ağrı ve sıcaklık bilgisi, lateral spinotalamik yollar yoluyla (anterolateral sistemi oluşturan parçalardan biri), duyusal bilginin somatotropik olarak işlendiği ve duyusal homunculus oluşturduğu, parietal lobdaki postsentral girusta bulunan birincil duyusal kortekse aktarılır. Hayalet uzuv sendromunda, vücudun artık var olmayan bir kısmından gelen ağrıyı gösteren duyusal girdi vardır. Bu fenomen hala tam olarak anlaşılamamıştır, ancak bunun somatosensoriyel korteksin aktivasyonundan kaynaklandığı varsayılmaktadır.^[12]

Tedavi[değiştir | kaynağı değiştir]

İlgi çekici tedavi yöntemlerinden birisi, bir ayna kutusunun kullanılmasıdır. Aynalı kutu, hastanın hayalet uzvu "hareket ettirmesine" ve onu potansiyel olarak ağrılı konumlardan kurtarmasına izin veren sağlam el veya uzvun bir yansımasını sağlar.

Ayna terapisi V. S. Ramachandran tarafından 1990'ların başında tanıtılmış olsa da, 2009'dan önce bu konuda çok az araştırma yapıldı ve 2016'da yapılan bir incelemeye göre araştırmaların çoğu niteliksizdi. Ayna terapisi (AT) ile ilgili birçok raporun bilimsel kalitesini de eleştiren 2018 tarihli bir inceleme, 2012 ile 2017 yılları arasında yürütülen 15 kaliteli çalışma buldu (115 yayınlık bir havuzdan) ve "AT'nin etkili göründüğü" sonucuna vardı. HUS'u rahatlatmada, günlük ağrı ataklarının yoğunluğunu ve süresini azaltmada basit ve ucuz bir tedavidir.^[13][14][15]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu madde bir taslaktır. Bu maddeyi geliştirerek veya özelleştirilmiş taslak şablonlarından birini koyarak Vikipedi'ye katkıda bulunabilirsiniz.