Kaliforniya kondoru

Kaliforniya kondoru
Yaşadığı dönem aralığı: 2,5-0 myö
Kuvaterner-Günümüz
PreЄ
Є
O
S
D
C
P
T
J
K
Pg
N
↓
Kaliforniya kondoru; Yaşadığı dönem aralığı: 2,5-0 myö; Kuvaterner-Günümüz PreЄ Є O S D C P T J K Pg N ↓
	Gymnogyps californianus
Korunma durumu
	; Kritik tehlikede (IUCN 2.3)
Biyolojik sınıflandırma
lem:	Animalia
Şube:	Chordata
Sınıf:	Aves
Takım:	Cathartiformes
Familya:	Cathartidae
Cins:	Gymnogyps
Tür:	G. californianus
İkili adlandırma
	Gymnogyps californianus (Shaw, 1797)
	Dağılımı
Sinonimler
	Cins bazında: Antillovultur (Arredondo, 1971); Pseudogryphus (Ridgway, 1874); Tür bazında: Vultur californianus (Shaw, 1797);

Kaliforniya kondoru (Gymnogyps californianus), Yeni Dünya akbabaları (Cathartidae) familyasından yırtıcı bir kuş türü. Kuzey Amerika'da yaşayan karasal kuş türleri içinde en büyüğüdür. 1987 yılında doğal ortamlarında yaşayan tüm bireyler yakalandığında doğal ortamında tükenen türler arasına alındı ancak o zamandan beri Arizona'nın kuzeyi ile Utah'ın güneyinde, Kaliforniya'nın orta ve güneyinde kıyı dağlarında ve Meksika'da Baja California'nın kuzeyinde yeniden doğal yaşam ortamına sokulmaktadır. Fosillerden dört farklı üyesi olsa da Gymnogyps cinsinin yaşayan tek türüdür. Kaliforniya kondoru Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği (IUCN) tarafından kritik tehlikedeki türler arasında listelenmektedir.

Tüy örtüsü kanatların altındaki beyaz lekeler haricinde siyahtır; kafanın büyük bir kısmı tüysüzdür ve ten rengi genç kuşlarda griden üreyebilen erişkinlerde sarı ila parlak turuncu arasında değişir. Kuzey Amerika kuşları arasında 3,0 m ile en büyük kanat açıklığına sahiptir ve 12 kg.'a kadar olan ağırlığı, Kuzey Amerika'nın kuş türleri arasında en ağırı olan Cygnus buccinator türünün ağırlığına neredeyse yetişir. Kondor leşçildir ve büyük miktarlarda leş ile beslenir. 60 yıla kadar çıkan ömrü ile dünyanın en çok yaşayan kuş türlerinden biridir.^[1]

20nci yüzyılda DDT gibi zirai kimyasallar, kaçak avlanma, kurşun zehirlenmesi ve habitat yok olması nedenleriyle sayıları çok önemli oranda azaldı.^[2] ABD hükûmeti tarafından uygulanan bir koruma planı sayesinde 1987'de doğal ortamında yaşayan tüm Kaliforniya kondorları, toplam 27 birey yakalandı.^[3] Yakalanan bu kuşlar San Diego Wild Animal Park'ta ve Los Angeles Hayvanat Bahçesi'nde üretilmeye başlandı. Esaret altında üreme yoluyla sayıları artmaya başladı ve 1991'den başlayarak kondorlar yeniden doğal yaşam ortamına sokulmaya başlandı. O zamandan beri popülasyonları artsa da Kaliforniya kondoru 2019 yılı itibarıyla esaret altında ya da doğal ortamında yaşayan 518 birey ile dünyanın en nadir kuş türlerinden biridir.^[4] Kaliforniya kondoru Kaliforniya Amerika yerli gruplarının çoğu için önem taşıyan bir kuştur ve geleneksel mitlerinin bazılarında önemli yer tutar.

Taksonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaliforniya kondoru İngiliz doğa bilimci George Shaw tarafından 1797 yılında Vultur californianus adı ile tanımlandı; tip numune Vancouver keşif gezisi sırasında Archibald Menzies tarafından "Kaliforniya kıyısında" toplanmıştır.^[5] Başlangıçta And kondoru (V. gryphus) ile aynı cins içinde tanımlanmıştır ama Ank kondorunun görece daha farklı tüy üzerindeki lekeleri, biraz daha uzun kanatları ve yemek için küçük hayvanları öldürmeye yatkınlığı nedeniyle^[6] Kaliforniya kondoru günümüzde kendine özgü monotipik cins içinde sınıflandırılmıştır. Cins adı Gymnogyps Grekçe "çıplak" anlamına gelen γυμνος (gymnos) ile "akbaba" anlamına gelen γυψ (gyps) kelimelerinden oluşurken^[7] epitet adı californianus Kaliforniya'dan gelir. Kondor kelimesi ise Keçuva dilindeki kuntur sözcüğünden gelir.^[8]

Kaliforniya kondorunun ve diğer altı Yeni Dünya akbabasının taksonomide tam olarak yeri kesinleşmemiştir.^[9] Eski Dünya akbabalarına benzer görünüşe ve ekolojik rollere sahip olmalarına rağmen Yeni Dünya akbabaları dünyanın farklı bir bölgesinde farklı bir atadan evrimleşmişlerdir. İki grubun ne kadar farklı olduğu hâlâ tartışma konusudu ve bazı otoriteler önceden Yeni Dünya akbabalarının leyleklerle yakın akraba olduğunu önermekteydi.^[10] Son zamanlarda ise otoriteler her iki grubu da Falconiformes takımı içinde tutma^[11] ya da kendi takımları Cathartiformes içinde yerleştirme yönünde görüşlere sahiptir.^[12] Güney Amerika Sınıflandırma Komitesi Yeni Dünya akbabalarını Ciconiiformes takımından çıkarıp Incertae sedis olarak sınıflandırırken Falconiformes ya da Cathartiformes takımlarına geçmesinin mümkün olduğunu belirtti.^[9]

Amerikan Ornitologlar Birliği'nin 51nci Eki (2010) uyarınca Kaliforniya kondoru Cathartiformes takımında Cathartidae takımında yer alır.^[13]

Evrimsel tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Gymnogyps cinsi Relikt dağılıma bir örnektir. Bu cins Pleistosen Çağında Amerika kıtasına yaygın olarak dağılmıştı. Fosillerden Plesistosen'in erken döneminden Florida'da bulunan Gymnogyps kofordi türü ile Plesitosen'in geç döneminden Peru'da bulunan Gymnogyps howardae türleri tanımlandı.^[14] Küba'da Pleistosen'in geç dönemine ait tabakalarda bulunan ve ilk olarak Antillovultur varonai olarak tanımlanan tür artık Gymnogyps cinsinin bir üyesi, Gymnogyps varonai olarak tanınmaktadır. Hatta Kaliforniya kondorlarının kurucu popülasyonundan evrimleşmiş bile olabilir.^[15]

Kaliforniya kondoru Gymnogyps cinsinin yaşayan tek üyesidir ve kabul edilmiş bir alt türü yoktur. Ancak Pleistosen'in geç döneminden bazen paleo alt tür olarak kabul edilen Gymnogyps californianus amplus bulunur. Mevcut fikirler ikiy ayrılır bir kısım bunu kronotür olarak sınıflarken diğer bir kısım ise Gymnogyps amplus olarak ayrı bir türü kabul eder.^[16] Gymnogyps amplus kuşun tarihi yaşam alanının çoğu bölümünde ve hatta Florida'ya kadar uzanan bir alanda yaşıyordu ama daha büyüktü ve And kondoru ile yaklaşık aynı ağırlıktaydı. Bu kuşun ayrıca gagası da daha genişti.^[17] Son buz çağında iklim değişince popülasyonun tamamı günümüzdeki Gymnogyps californianus türüne evrimleşinceye kadar küçüldü,^[18]^[19] ancak günümüzde Syverson'un çalışmaları bu teoriyi desteklememektedir.^[16]

Özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaliforniya kondorunun kanat aralığı 3 metreyi, yerden yüksekliği 125 cantimetreyi bulabilir. En yüksek ağırlığı 14 kg dır. Siyah tüyleri ve alt kısmı beyaz olan kanatları vardır. Sivri uçlu tüyleri olan boyun halkasına sahiptir.

Üreme ve yaşam şekli[değiştir | kaynağı değiştir]

Türün kuluçka zamanı yılın ilk 5 ayında gerçekleşir. Yuvaları genelde sahile yakın bölgelerde, yüksek konumdaki kayaların üzerine kurulur. Dişi kondor sıklıkla tek bir beyaz yumurta bırakır. Daha sonra yuvaya dişi ve erkek ortaklaşa bakarlar. Yaklaşık 40-50 gün içinde civciv kabuğunu kırar. Yavru yaklaşık altı ay yuvada kalır ve bu sürenin sonunda ebeveynlerinin kontrolünde ilk uçuş denemelrine başlar. 12. aydan sonra artık bağımsız olur ve 3 yaşından sonra erişkin bir kondor olarak kabul edilir. Yavruların bakımı zor olduğundan kondorlar 2 yılda bir ürerler.

Beslenme[değiştir | kaynağı değiştir]

Kondor günün ilk saatlerinde yiyecek arar. İstisnasız leş ile beslenir. Doyduktan sonra neredeyse yarım günden uzun süren istirahatına çekilir.

Birçok üretme programı ile bu kuşun varlığı güvence altına alınmıştır.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Once nearly extinct, the California condor nears new milestones". CNN. 27 Nisan 2011. 4 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2021.
^ "San Diego Zoo's Animal Bytes: California Condor". The Zoological Society of San Diego's Center for Conservation and Research for Endangered Species. 3 Ağustos 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2012.
^ "Last Wild California Condor Capture for Breeding Program" (PDF). U.S. Fish & Wildlife Service (basın açıklaması). 18 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2009.
^ "California Condor Recovery Program" (PDF). 28 Mart 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Shaw, 1797 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
^ Nielsen 2006, s. 27.
^ Liddell, Henry George; Scott, Robert (1980). A Greek-English Lexicon (Abridged bas.). Birleşik Krallık: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-910207-5.
^ Simpson, J.; Weiner, E., (Ed.) (1989). "Raven". Oxford English Dictionary (2 bas.). Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-861186-8.
^ ^a ^b Remsen, J. V. Jr.; C. D. Cadena; A. Jaramillo; M. Nores; J. F. Pacheco; M. B. Robbins; T. S. Schulenberg; F. G. Stiles; D. F. Stotz & K. J. Zimmer. 2007. A Classification of the Bird Species of South America. 2 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. South American Classification Committee. Erişim tarihi 15 Ekim 2007
^ Sibley, Charles G. and Monroe, Burt L. 1990. Distribution and Taxonomy of the Birds of the World 17 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Yale University Press. 0-300-04969-2. Erişim tarihi 11 Nisan 2007.
^ Sibley, Charles G. ve Ahlquist, Jon E., 1991. Phylogeny and Classification of Birds: A Study in Molecular Evolution 13 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Yale University Press. 0-300-04085-7. Erişim tarihi 11 Nisan 2007.
^ Ericson, Per G. P.; Anderson, Cajsa L.; Britton, Tom; Elzanowski, Andrzej; Johansson, Ulf S.; Kallersjö, Mari; Ohlson, Jan I.; Parsons, Thomas J.; Zuccon, Dario; Mayr, Gerald (2006). "Diversification of Neoaves: integration of molecular sequence data and fossils" (PDF). Biology Letters. 2 (4). ss. 1-5. doi:10.1098/rsbl.2006.0523. PMC 1834003 $2. PMID 17148284. 8 Kasım 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Electronic Supplementary Material 6 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (PDF)
^ "Arşivlenmiş kopya". 7 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2021.
^ "The Birds of North America Online: California Condor". Cornell Lab of Ornithology. 2003. 9 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2007.
^ Suárez, W.; Emslie, S.D. (2003). "New fossil material with a redescription of the extinct condor Gymnogyps varonai (Arredondo, 1971) from the Quaternary of Cuba (Aves: Vulturidae)" (PDF). Proceedings of the Biological Society of Washington. 116 (1). ss. 29-37. 26 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Eylül 2021.
^ ^a ^b Syverson, V.J. (2007). "Evolutionary Patterns in Pleistocene to Recent California Condors". Geological Society of America. 39 (6). 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2014.
^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; c1 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
^ Hildegarde, Howard (1947). "A preliminary survey of trends in avian evolution from Pleistocene to recent time" (PDF). Condor. 49 (1). ss. 10-13. doi:10.2307/1364422. JSTOR 1364422. 25 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Eylül 2021.
^ Hildegarde, Howard (1962). "Bird Remains from a Prehistoric Cave Deposit in Grant County, New Mexico" (PDF). Condor. 64 (3). ss. 241-242. doi:10.2307/1365205. JSTOR 1365205. 14 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Eylül 2021.

Genel[değiştir | kaynağı değiştir]

Nielsen, John (2006). Condor: To the Brink and Back—The Life and Times of One Giant Bird. New York: Harper Perennial. ISBN 978-0-06-008862-0.

[cnn.com-1] "Once nearly extinct, the California condor nears new milestones". CNN. 27 Nisan 2011. 4 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2021.

[SDPop-2] "San Diego Zoo's Animal Bytes: California Condor". The Zoological Society of San Diego's Center for Conservation and Research for Endangered Species. 3 Ağustos 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2012.

[3] "Last Wild California Condor Capture for Breeding Program" (PDF). U.S. Fish & Wildlife Service (basın açıklaması). 18 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2009.

[4] "California Condor Recovery Program" (PDF). 28 Mart 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.

[Shaw,_1797-5] Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Shaw, 1797 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)

[FOOTNOTENielsen200627-6] Nielsen 2006, s. 27.

[Liddell_1980-7] Liddell, Henry George; Scott, Robert (1980). A Greek-English Lexicon (Abridged bas.). Birleşik Krallık: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-910207-5.

[8] Simpson, J.; Weiner, E., (Ed.) (1989). "Raven". Oxford English Dictionary (2 bas.). Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-861186-8.

[SACC-9] Remsen, J. V. Jr.; C. D. Cadena; A. Jaramillo; M. Nores; J. F. Pacheco; M. B. Robbins; T. S. Schulenberg; F. G. Stiles; D. F. Stotz & K. J. Zimmer. 2007. A Classification of the Bird Species of South America. 2 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. South American Classification Committee. Erişim tarihi 15 Ekim 2007

[10] Sibley, Charles G. and Monroe, Burt L. 1990. Distribution and Taxonomy of the Birds of the World 17 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Yale University Press. 0-300-04969-2. Erişim tarihi 11 Nisan 2007.

[11] Sibley, Charles G. ve Ahlquist, Jon E., 1991. Phylogeny and Classification of Birds: A Study in Molecular Evolution 13 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Yale University Press. 0-300-04085-7. Erişim tarihi 11 Nisan 2007.

[12] Ericson, Per G. P.; Anderson, Cajsa L.; Britton, Tom; Elzanowski, Andrzej; Johansson, Ulf S.; Kallersjö, Mari; Ohlson, Jan I.; Parsons, Thomas J.; Zuccon, Dario; Mayr, Gerald (2006). "Diversification of Neoaves: integration of molecular sequence data and fossils" (PDF). Biology Letters. 2 (4). ss. 1-5. doi:10.1098/rsbl.2006.0523. PMC 1834003 $2. PMID 17148284. 8 Kasım 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Electronic Supplementary Material 6 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (PDF)

[13] "Arşivlenmiş kopya". 7 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2021.

[CornellBNA-14] "The Birds of North America Online: California Condor". Cornell Lab of Ornithology. 2003. 9 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2007.

[15] Suárez, W.; Emslie, S.D. (2003). "New fossil material with a redescription of the extinct condor Gymnogyps varonai (Arredondo, 1971) from the Quaternary of Cuba (Aves: Vulturidae)" (PDF). Proceedings of the Biological Society of Washington. 116 (1). ss. 29-37. 26 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Eylül 2021.

[Syverson_1-16] Syverson, V.J. (2007). "Evolutionary Patterns in Pleistocene to Recent California Condors". Geological Society of America. 39 (6). 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2014.

[c1-17] Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; c1 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)

[18] Hildegarde, Howard (1947). "A preliminary survey of trends in avian evolution from Pleistocene to recent time" (PDF). Condor. 49 (1). ss. 10-13. doi:10.2307/1364422. JSTOR 1364422. 25 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Eylül 2021.

[19] Hildegarde, Howard (1962). "Bird Remains from a Prehistoric Cave Deposit in Grant County, New Mexico" (PDF). Condor. 64 (3). ss. 241-242. doi:10.2307/1365205. JSTOR 1365205. 14 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Eylül 2021.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

Gymnogyps nedir?, Gymnogyps anlamı nedir?, Gymnogyps ne demektir?