George Starkey (1628-1665) veya George Stirk, Kolonyal Amerikalı bir simyacı, tıp doktoru ve Batı Avrupa'da geniş çapta gezen ve Robert Boyle ile Isaac Newton da dahil olmak üzere önde gelen bilim adamlarını etkileyen çok sayıda yorum ve kimyasal incelemenin yazarıdır. 1650'de New England'dan Londra, İngiltere'ye taşındıktan sonra Starkey, Eirenaeus Philalethes takma adıyla yazmaya başladı.^[1] Starkey İngiltere'de kaldı ve 1665'te Büyük Londra Vebası'ndaki ölümüne kadar tıp ve simya kariyerine devam etti.^[2]

Erken dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

Starkey, İskoç bir papaz ve sadık bir Kalvinist olan George Stirk (1595?-1637) ile Elizabeth Painter'ın en az beş çocuğundan ilki olarak Bermuda'da doğdu. Babası George Stirk, 1620'den beri bir İngiliz kolonisi olan Bermuda'da bir din adamıydı. Ayrıca, 1635'te Londra'da yayınlanan Latince bir şiir derlemesi olan Musae Somerenses'in de yazarıdır.

Starkey'in, doğum tarihi olarak 1628 yılı yaygın olarak kabul edilmiş olsa da, daha sonra keşfedilen kilise kayıtları, Rahip George Stirk ve Elizabeth Painter'ın oğlunun Mayıs 1627'de Southampton'daki St. Anne Kilisesi'nde vaftiz edildiğini göstermektedir. Görünüşe göre aynı yılın Mart ayında veya biraz sonra doğduğu kabul edilebilir.^[3]

Bermuda'daki ilk yıllarında, Starkey, Bermuda'ya özgü çeşitli böceklere ilişkin yazılı böcekbilimsel gözlemlerinin kanıtladığı gibi, doğa tarihine ilgi gösterdi. 1637'de babasının ölümünden sonra, Massachusetts Körfezi Kolonisi Valisi John Winthrop eğitimine destek oldu. 1643'te 15 yaşında Harvard Koleji'ne kaydolmadan önce erken eğitimine devam ettiği New England'a gönderildi. Simya teorisiyle tanıştığında, daha sonra kendisini "Ateşin Filozofu" olarak stilize edecekti.^[4] 1646'da Harvard'dan mezun olduktan sonra^[2] Starkey, Boston bölgesinde ikamet etti ve geçimini tıp yaparak kazanırken aynı zamanda kimyasal teknolojide deneyler yaptı.

Başarılı tıbbi uygulamalarına rağmen Starkey, Kasım 1650'de henüz 22 yaşında iken, aynı yılın başlarında evlendiği eşi Susanna Stoughton ile İngiltere'nin Londra kentine göç etti. Susanna'nın Albay Israel Stoughton'ın en büyük kızı ve gelecekteki Massachusetts valisi William Stoughton'un kız kardeşi olduğuna inanılıyor.^[5] Starkey'in neden New England'dan ayrılmaya karar verdiği tam olarak bilinmiyor. Bir varsayım, simya ve kimya teknolojisine olan ilgisine işaret ediyor. Starkey'in simya deneylerini kolaylaştırmak için fırınlar inşa etmede büyük beceri kazandığı biliniyor. Ancak, bölgede operasyonları için gerekli olan uygun malzemeden yoksun olduğundan şikayet etti ve bu nedenle İngiltere'ye taşınmanın daha iyi malzemeye ve daha kaliteli laboratuvar araçlarına erişim sağlayabileceğine inandı.^[6] Aynı sıralarda, bilinmeyen nedenlerle soyadını Starkey olarak değiştirdi.

İngiltere'de, Starkey'nin bir simyacı ve kimyasal fırın üreticisi olarak ünü bilim camiası arasında büyüdü ve kısa süre sonra sosyal reformcu, ütopyacı ve doğa filozofu olan Samuel Hartlib'in arkadaş ve muhabir çevresinden bir meslektaş ağı edindi.^[7] Bununla birlikte, birkaç yıl içinde, Starkey kendini mali sıkıntı içinde buldu ve sonuç olarak biriken borçları nedeniyle hapse atıldı - muhtemelen iki kez 1653'ün sonlarında ve yine 1654'ün ortalarında. Kısa bir süre hapsedilen Starkey, 1654'ün sonlarında serbest bırakıldıktan sonra simya ve tıp uygulamalarına geri döndü. Ek olarak, bir dizi popüler inceleme yazdı ve yayınladı. Yine de, en önemli eseri, Hartlib çevresiyle ilişkilendirildiği hapishaneden önceki dönemde birkaç takma adla yazılmıştır. Bu eserlerin en ünlüsü olan Introitus apertus ad occlusum regis palatium, ölümünden sonra 1667'de yayınlandı.^[5]

Eğitim[değiştir | kaynağı değiştir]

Starkey'nin erken eğitimi hakkında bilinenler çok azdır. 1637'de babasının ölümünden önce, büyük olasılıkla, belki de ebeveynleri veya ailenin bilgili tanıdıkları tarafından eğitildi. Yaşlı Stirk'in ölümünden sonra Starkey, 1639 civarında eğitimlerine devam edebilmesi için New England'a gönderildi. 1643'te mantık, fizik, matematik, politika ve tarih derslerine ek olarak klasik diller ve teoloji içeren temel bir müfredat içeren Harvard Koleji'ne kaydoldu.^[8] Çalışmaları kısa süre sonra kimya felsefesi ve simyacı teorisine doğru odaklandı. Kesin tarih belirsiz olsa da Starkey, lisans diplomasını 1646'da aldı ve yüksek lisansını da 1649'da tamamladı. Starkey, Harvard'da geçirdiği yıllarda metalik dönüşüm ve içilebilir altın konularını içeren fizik müfredatı aracılığıyla simya ile tanıştı. Buna ek olarak, kariyeri boyunca simyacılık çalışmaları için önemli olan parçacık madde teorisi üzerine kapsamlı bir anlayış edindi.^[9]

Kariyer[değiştir | kaynağı değiştir]

Starkey, Harvard'daki son yıllarında tıp uygulamalarıyla giderek daha fazla meşgul oldu. Flaman iyatrokimyacı Jan Baptist van Helmont'un sadık bir takipçisi oldu ve metalurjinin pratik uygulamaları konusunda eğitim aldı. İyatrokimyayı da içeren tıbbi pratiği oldukça başarılı görünüyordu. Gelişen pratiğine rağmen Starkey, İngiltere'nin bir simyacının ihtiyaç duyduğu aletlere daha iyi erişim sağlayabileceğine karar verdi ve böylece Kasım 1650'de karısıyla birlikte Londra'ya yelken açtı.^[9]

Londra'ya vardığında, Starkey'in bir simyacı olarak tanınırlığını hızla oluşturdu. Kısmen New England'da ilişkili olduğu iyi bağlantılı bilimsel pratisyenler ve meslektaşları ağı sayesinde, İngiltere'de bir simya savant (alim) olarak beğeni kazandı.^[10] Bir New England simyacısının Hartlib çemberine^[a] dahil olduğu ve grup içinde dönen akımların bir sonucu olarak Eirenaeus Philalethes'in (gerçeğin barışçıl bir aşığı) hayali kimliğini taşıdığı da bu sırada ortaya çıktı.^[10] Samuel Hartlib, simya ve iatrokimya dahil olmak üzere uygulamalı bilimin koruyucusu ve destekçisi olarak tanınıyordu. Yine de, bu çember içinde, başlangıçta Starkey'nin alternatif kimliğine ilham vermiş olabilecek, kendi gizliliğini korumaya ve bilginin korunmasına adamış kişiler vardı.

Starkey'in Londra'ya taşınmasını, tıbbi bir muayenehane kurma ve Robert Boyle da dahil olmak üzere hastalarına tıbbi ilaçlar üretme ve uygulama konusunda dikkate değer bir başarı izledi. Bununla birlikte, başarısına rağmen, Starkey 1651'de ilaç üretimi ve metalik maddelerin dönüştürülmesini içeren simyanın "sırlarını" daha fazla izleyebilmek için hastalarını terk etti.^[11] Örneğin, Starkey'in "sofik cıvası", altını ısıtıldığında, baz metalleri soylu metallere dönüştürmek için bir madde olan efsanevi filozofun taşını üretecek bir karışıma eritmesi beklenen bir antimon, gümüş ve cıva karışımında oluşuyordu.^[5] Boyle, Starkey'in vesayetini asla kabul etmese de, Starkey'in Boyle'a kimya ve deney uygulamaları konusunda ders verdiği de biliniyor.

İyileştirici ilaçların ve felsefi cıvaların mucidi olarak, Starkey'in bu icatlarını ve ticari sırlarını korumakla ilgilendiğini varsaymak mantıklıdır. 'Philalethes' takma adı kullanarak, Philalethes'in bir 'arkadaşı' ve el yazmalarının koruyucusu kimliğindeki Starkey, aracılığıyla, gizli simya bilgisine erişim elde edilebileceği, bu keşifler doğrultusunda ürettiği bir dizi el yazmasını ve broşürü koruyabileceği hayali bir kimlik yaratmıştır.^[12] Ayrıca, Starkey'in çalışmalarını gizlemeye olan çabasının, keşifleri "ilahi olarak onaylanmış vahiyler" olan "sırların ustası" olarak kendini yapılandırma arzusundan kaynaklandığına inanılır.^[13] Muhakkak ki bu durum, Starkey'in Hartlib çemberi içindeki sosyo-profesyonel konumunu diğer nüfuzlu koruyucuların zihninde yükseltmiştir.

Starkey, Londra'ya geldikten birkaç yıl sonra elde ettiği başarının ceremesini çekmeye başladı. Parfüm ve ilaç imalatından sofik cıva üretimine kadar çeşitli projeler onu farklı yönlere çekiyor, profesyonel ilişkileri zorluyor ve bir türlü yeterli gelir elde edemiyordu. Bu projeleri kişisel olarak finanse etmenin bedeli, borçları arttıkça onu mali açıdan istikrarsız bırakıyordu. En nihayet, 1653-1654'te Starkey'in alacaklıları onu yakaladı. Borçları yüzünden iki kez hapse atıldı ve hapiste olmadığı zamanlarda da nerede olduğunu gizleyerek alacaklılardan sürekli kaçtı.^[14] Daha da kötüsü, Hartlib çemberinin desteğini de kaybetmişti. Kuşatılmış bir Starkey'in mali durumunu yeniden toparlaması, itibarını geri kazanması ve yeni himayeciler bulması gerekiyordu.

Starkey'in hayatının son yıllarını, tıbbi uygulamalarını yeniden canlandırmaya ve gelir getirici ilaçlar üretmeye adadı. Ancak, kimya laboratuvarından ve Van Helmont'un alchahest'nden^[b] ya da felsefe taşı arayışından asla uzaklaşmadı. Amacı sağlığı korumak ve hastalıkları önlemek için tüketilen panzehir bir bileşik olan tiryak^[c] benzeri tıbbi bir çözücü olan mükemmel likör alchahest'i aramaya devam etti.^[15] Starkey'in alchahest'ini üretmedeki başarısı sınırlıydı ve felsefe taşı arayışı da hiçbir zaman meyvesini vermedi. Tıbbi tezler üretmeye devam etmesine rağmen, 1660 yılında yazdığı üç siyasi broşür, tıp pratisyenleri ve Kraliyet Doktorlar Koleji ile girdiği kamuoyu tartışmaları nedeniyle kariyeri daha da lekelendi.^[16]

1665'te veba, Londra'yı ve George Starkey'i buldu. Helmontiyen^[d] ilaçlarının hastalığı iyileştirme ve hastalığı önleme yeteneğine olan tüm inancına rağmen, Starkey'in vebayla savaşmak için hazırladığı "Helmontiyen alchahest" etkisiz kalmıştı. Starkey, yine de, saygı duyduğu Flaman iyatrokimyacı Jan Baptist van Helmont'a sonuna kadar sadık kaldı.

Hastalarına bakarken kendisi de vebaya yakalandı ve 1665 yılında Londra'da öldü.

Mirası[değiştir | kaynağı değiştir]

George Starkey'in simya laboratuvarı uzmanlığı ve biçimlendirilmiş metodolojisi, bilim camiası tarafından büyük saygı gördü ve 18. yüzyıl deneysel kimyasındaki uygulamaların temeli oldu. George Starkey'in, Boyle'un kimya alanındaki çalışmaları ve keşifleri üzerindeki etkisi tartışılmazdır. Öte yandan, Starkey'nin laboratuvar günlüklerinin korunmuş olması da çok önemlidir, çünkü bir 17. yüzyıl simyacısının laboratuvar işlemlerini ve metodolojik uygulamalarını görmek için bize bir imkan sunar.^[17] Ayrıca, Starkey'in özellikle "Philalethes" takma adı altındaki yazılı eserleri geniş çapta dağıtılmış olup, zamanında son derece popülerdi. Boyle, Locke, Leibniz ve Newton dahil olmak üzere hem 17. yüzyılda hem de 18. yüzyılda önemli bilim adamları tarafından okundular. Gerçekten de, yazıları, kimyasal fenomenlerin, kimyasal kuvvetlerin eşlik ettiği hissedilemeyen parçacıkların etkileşiminin sonucu olduğu doktrinini ilerleterek, ortaya çıkan kimya alanında etkili olmuştu.^[5] George Starkey erken modern bilimde muhtemelen hiçbir zaman kanonik bir figür olarak kabul edilmeyecek olsa da, başarıları yine de önemlidir ve bu dönemde bilimin doğası ve tarihsel gelişimi hakkında daha geniş bir anlayışa katkıda bulunur.

Orijinal yayınlanmış eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

George Starkey adına yayınlanan eserler:^[18][19]

1. The Reformed Commonwealth of Bees (1655).
2. Nature's Explication and Helmont's Vindication; or a short and sure Way to a long and sound life (London, 1657).
3. Pyrotechny asserted and illustrated (London, 1658).
4. The admirable efficacy of oyl which is made of Sulphur-Vive (1660).
5. The dignity of kinship asserted (1660).
6. Britains Triumph FOR HER Imparallel'd Deliverance (1660).
7. Royal and other innocent blood crying aloud to heaven for due vengeance (1660).
8. An appendix to the Unlearned Alchimist Wherein is contained the true Receipt of that Excellent Diaphoretick and Diuretick PILL (1663).
9. George Starkey's Pill vindicated From the unlearned Alchymist and all other pretenders, (undated).
10. A brief Examination and Censure OF Several Medicines (1664).
11. A smart Scourge for a silly, sawcy Fool, an answer to letter at the end of a pamphlet of Lionel Lockyer (1664).
12. An Epistolar discourse to the Learned and Deservingauthor of Galeno-pale (1665).
13. Loimologia A Consolatory Advice And some brief observations Concerning the Present Pest, 1665.
14. Liquor Alchahest, or a discourse of that Immortal Dissolvent of Paracelsus & Helmont, 1675.

Philalethes adı altında yayınlanan eserler:^[18][19]

Philalethes'in broşürlerinin ilk baskıları 1654 ile 1683 arasında yayınlandı:

• The Marrow of Alchemy, being an Experimental Treatise, Discovering the secret and most hidden Mystery of the Philosophers Elixer. London, UK. 1654. OCLC 607038829. 
• Introitus apertus ad occlusum regis palatium (Latince). Amstelodami: J. Janssonium. 1667. OCLC 883665686, 759830067 and 776846193. 15 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2023. 

Daha sonra şu şekilde tercüme edilmiştir:

Secrets reveal'd; or, An open entrance to the shut-palace of the King : containing the greatest treasure in chymistry never yet so plainly discovered. Londra, Birleşik Krallık: W. Godbid for William Cooper. 1669. OCLC 904722035. 8 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2023. 

• Three Tracts of the Great Medicine of Philosophers for Humane and Metalline Bodies (Amsterdam, 1668, Latince; Londra, 1694, İngilizce)
  • The Art of the Transmutation of Metals
  • A short Manuduction to the Caelestial Ruby
  • The Fountain of Chymical Philosophy
• An Exposition upon Sir George Ripley's Epistle to King Edward IV (Londra1677, İngilizce)
• An Exposition upon Sir George Ripley's Preface (Londra1677, İngilizce)
• An Exposition upon the First Six Gates of Sir George Ripley's Compound of Alchymie (Londra1677, İngilizce)
• Experiments for the Preparation of the Sophick Mercury; by Luna, and the Antimonial-Stellate-Regulus of Mars, for the Philosophers Stone (Londra1677, İngilizce)
• A breviary of Alchemy, or a commentary upon Sir George Ripley's Recapitulation: Being A Paraphrastical Epitome of his Twelve Gates (Londra1677, İngilizce)
• An Exposition upon Sir George Ripley's Vision (Londra1677, İngilizce)
• Ripley Reviv'd, or an Exposition upon Sir George Ripley's Hermetico-Poetical Works (Londra1678, İngilizce)
• Opus tripartitum (Londra & Amsterdam, 1678, Latince)
• Enarratio methodica trium Gebri medicinarum, in quibus contenitur Lapidis Philosophici vera confectio (Amsterdam, 1678, Latince)
• The Secret of the Immortal Liquor called Alkahest (Londra, 1683, İngilizce & Latince)

Üç broşür ve Introitus (giriş) da dahil olmak üzere bu broşürlerin bir kısmı 1678 tarihli Musaeum Hermeticum'a da dahil edilmiştir.

Philalethes'in tüm İngilizce eserleri yakın zamanda tek bir ciltte derlenmiştir.^[20]

2005 yılında, Chicago Üniversitesi Yayınları, Starkey'in metinlerinin ve notlarının yorumlanmış bir derlemesini 'Alchemical Laboratory Notebooks and Correspondence' adıyla yayınladı.^[21]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Mendelsohn, Andrew J. "Alchemy and Politics in England 1649—1665." Past & Present, no. 135 (May 1992): 30–78.
• Newman, William R. Gehennical Fire: The Lives of George Starkey, an American Alchemist in the Scientific Revolution. Cambridge: Harvard University Press, 1994.
• Findlen, Paula. Possessing Nature: Museums, Collecting, and Scientific Culture in Early Modern Italy. Berkeley: University of California Press, 1996.
• Newman, William R. and Principe, Lawrence M. Alchemy Tried in the Fire: Starkey, Boyle, and the Fate of Helmontian Chymistry. Chicago: The University of Chicago Press, 2002.
• White, Bruce D. and Woodward, Walter W. “’A Most Exquisite Fellow’ – William White and an Atlantic World Perspective on the Seventeenth-Century Chymical Furnace.” Ambix 54, no. 3 (November 2007): 285–298.