Filhelenizm (kökeni, Grekçe: φιλέλλην, from φίλος - philos, "arkadaş, sevgili" + Έλλην - Hellen, "Yunan") ya da Yunanperverlik, özellikle 19. yüzyılın sonlarında yaygınlaşan ve Yunan kültürü sevgisini yansıtan bir fikir akımıdır.Terim, özellikle Lord Byron gibi Yunanların Osmanlı'ya karşı bağımsızlık savaşını destekleyen Avrupalıların görüşlerinin tanımlamak için kullanılır. Filhelenizmi savunanlara filhelenist, Yunansevici ya da Yunanperver denir.

19. yy'ın sonlarındaki Avrupa filhelenizmi, Klasik çalışmalarına ve Neoklasisizme yol açmıştır.

İlk Çağ'da filhelenizm[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk Çağ'da "fillhelenist" sözcüğü Yunan kültürüne hayranlık duyup da Yunan olmayanları ve kültürlerini milliyetçi bir şekilde savunan Yunanları tanımlamak için kullanılmıştı. Liddell-Scott Yunanca-İngilizce Sözlüğü'nde 'philhellen' (filhelen) sözcüğü "Helenlere kayranlık duyan, çoğunlukla [Mısır firavunu II.] Amasis gibi, Part kralları [...] gibi yabancı prensler için; ayrıca Pherae'li Jason gibi Helen tiranları ve genel olarak Helen milliyetçileri için kullanılır" tanımıyla açıklanmıştır.

Örnekler:

• Kıbrıs'lı Evagoras^[1] ve II. Filip, İsokrates tarafından "filhelenistler" olarak tanımlanmıştır.
• I. Mitridates'ten (h. MÖ 171 - 132) başlayarak ilk Part imparatorlarının hepsi, Yunan tebaalarıyla dostane ilişkiler başlatmak için siyasi bir manevra olarak "filhelen" unvanını sikkelerine bastırmıştır.^[2]

Romalı filhelenistler[değiştir | kaynağı değiştir]

Roma'nın okumuş üst sınıfları, MÖ 3. yy boyunca kültürel anlamda giderek Helenleşmişti.^[3]

Romalılar arasında, MÖ 196'da Korinth'teki İsthmia Oyunları'nda yer alan Romalı siyasetçi Titus Quinctius Flamininus (ölümü: MÖ 174) kariyeri Yunan devletlerine özgürlük tanımakla geçmişti. Kendisi akıcı bir şekilde Grekçe konuşuyordu ve Titus Livius'a göre Yunan kültürünün büyük bir hayranı olarak öne çıkmaktaydı; Yunanlar onu kurtarıcıları diyerek övüyordu. Ancak Roma Cumhuriyeti'nin sonlarına doğru Yunanlardan nefret eden, Roma yaşam tarzında giderek artan Yunan etkisinden rahatsızlık duyan Romalılar ortaya çıkmıştı. Bunlararasında "Yunan istilası" süresince yaşamış Roma Censor'u Yaşlı Cato ve onun oğlu Genç Cato sayılabilir. Ancak Genç Cato, hayatının son yıllarında Rodos'ta kaldığı süre içerisinde kendisi filhelen olmuştur.

Lirik şair Quintus Horatius Flaccus, bir başka filhelendi. "Graecia capta ferum victorem cepit et artis intulit agresti Latio" (Fethedilen Yunanistan, vahşi fatihini esir aldı ve Latium kırsalına sanatını getirdi) sözleriyle meşhur olmuştu. O, bu sözleriyle Yunanistan'ın fethinden sonra Yunan kültürünün Romalılar üzerinde oluşturduğu hegemonyadan bahsetmiştir.

Filhelenizmiyle tanınan diğer Roma imparatorları arasında Neron, Hadrianus, Marcus Aurelius ve Dönme Julianus sayılabilir.

Modern zamanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Napolyon Bonapart'ın çöküşünden sonraki siyasi tepki ve baskı döneminde, 1789-92'nin romantik devrimci fikirlerinin vatanlarında eski rejimlerin restorasyonu yoluyla bastırıldığını gören Avrupa'nın özgürlükçü düşünen, eğitimli ve müreffeh orta ve üst sınıfları için kendi Antik Çağ perspektiflerine göre kutsal saydıkları topraklarda bir Yunan devletinin yeniden kurulması fikri romantik bir ideal olarak gözüktü, ki onlar bu fikirleri kendi salonlarındaki süslemelerde ve raflarındaki kitaplarda bile yansıtmıştır. Bu koşullar altında Yunan İsyanı, onlar için ilhamın ve asla gerçekleştirileyecek beklentilerin kaynağı olmuştur. Paul Cartrige, bu durumu "Yunanistan'ın Azamet'iyle Viktoryen bir özdeşim" olarak tanımlamıştır. Amerikan yüksek öğrenimi de 18390'lar ve sonrasında yükselen bir Antik Yunan hayranlığı ve özdeşimiyle kökten şekil değiştirmiştir.^[4]

19. yy'ın başındaki Yunan kültürüne merakın bir diğer popüler süjesi de MÖ 6. yy'da yaşamış gizemli İskit filozofu Anacharsis'ti. Anacharsis'in önemini arttıran Jean Jacques Barthélemy'nin yazdığı Genç Anacharsis'in Seyahatleri (1778) adlı kurgusal seyahat rehberiydi. İlk tarihi romanlardan olan bu eseri bir çağdaş akademisyen 18. yy'ın sonlarındaki "yeni antik kültünün ansiklopedisi" olarak tanımlamıştır. Filhelenizmin Fransa'da yayılmasını sağlayan eser çok defa yeni baskıya çıkmış, ABD'de yeniden basılmış ve Almanca ve diğer dillere çevrilmiş, daha sonralarıysa Avrupalıların Yunan İsyanı'na yakınlık duymasında etkili olmuş ve 19. yy boyunca bolca taklit edilmiştir.

Alman kültüründe filhelenizmin ilk aşamaları, Johann Joachin Wickelmann'ın yazılarına, Prolegomena ad Homerum (1795) eseriyle modern Homeros araştırmalarını da başlatan sanat tarihinin öncülerinden Friedrich August Wolf'a ve aydın bürokrat Wilhelm von Humboldt'a dayandırılabilir. Ayrıca Johann Wolfgang von Goethe ve Friedrich Hölderlin gibi Alman romantikleri de nazım ve nesirlerinde Helen temaları kullanmıştır. Almanya'nın eyaletlerinde Atik yunan takıntısı kamusal alanda kendini göstermiş, elit filhelenist ethos, Gymnasium aracılığıyla kurumsallaşarak Almanya'da eğitimi yeniden canlandırmıştır. Kral Otto gibi Modern Yunanistan'ın gerçeklerinden kopuk filhelenist Alman prensleri de iki defa Yunanistan'da hükümdarlık yapmıştır.

19. yy'ın sonlarında ortaya çıkan arkeoloji ve antropoloji bilimleri, o zamana dek sadece Antik Yunan edebiyatı, heykeli ve mimarisi aracılığıyla ikinci elden bilinebilen Antik Yunan medeniyetine yeni bir perspektif getirmiştir. 19. yy'daki değişmez, ölümsüz "Yunanlık" mizacı görüşünün 20. yy'daki halefleri arasında J.C. Lawson'ın Modern Yunan Folkloru ve Antik Yunan Dini (Modern Greek Folklore and Ancient Greek Religion, 1910) ve R. ve E. Blum'un Tehlikeli Saat: Kırsal Yunanistan'da Kriz ve Gizem Rivayetleri (The Dangerous Hour: The lore of crisis and mystery in rural Greece, 1970) örnek gösterilebilir. Klasisist Paul Cartledge'a göre onlar, "Yunanlılığı bir öz, paganizmden Ortodoksluğa ya da köylülerin geçimlik tarımından uluslararası pazar temelli kapitalist tarıma geçiş gibi tarihi olaylardan hiç etkilenmemiş Klaiskleştirici bir öz olarak gören ideolojik bir Yunanlılık kurmunu temsil ediyorlar."

Nikos Dimou'nun Yunan'ın Bahtsızlığı (The Misfortune to be Greek) eseri, Filhelenist Batı'nın modern Yunanların atalarının görkemli geçmişine uygun bir şekilde yaşamasını beklemesinin Yunanların kendi sırtlarında her zaman bir yük olduğununu anlatır. Özellikle Batı Filhelenizmi, sırf Antik Yunan mirasına odaklanarak Yunanların kendileri için en az o kadar önemli olan Bizans mirasını göz ardı etmekte ya da yok saymaktadır.

Filhelenizm ve sanat[değiştir | kaynağı değiştir]

Filhelenizm, 5. yy Antik Yunan sanatı ve mimarisini idealize eden Neoklasisizm akımına yeniden bir ilgi doğmasına yol açmıştır. Buradaki Yunan kültürü, çoğunlukla Johann Joachim Winckelmann ve Gotthold Ephraim Lessing gibi sanat tarihçilerinin yazıları aracılığıyla ikinci eldir.

Filhelenizm akımının filizlenmesi iki yetenekli yazar nesli ve amatör hazine avcıları sayesindedir. Hazine avcıları Stuart ve Revett, buldukları eserleri ölçülü çizimleriyle beraber Atina'nın Antikaları (The Antiquities of Athens) adıyla yayımlamıştır. Bunlar arasında Egine ve Partenon'dan alınan heykeller (Elgin Mermerleri) de mecvutur, ki bunlar İngiliz filhelenistlerini heyecanlandırmış, ancak bunların çoğu heykellerin alınmasına tepki duymuştur.

Yunan İsyanı ve sonrasında filhelenizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Avrupa’da Filhelenizm’in bir akım olarak en etkin olduğu dönem 1821 yılında başlayan Mora İsyanı'dır. Fransız İhtilali süresince demokrasi fikrini de yeniden canlandıran ve Romantizm akımına esin kaynağı olan fihelenizm, Avrupalıları Yunanların özgürlük mücadelesine yakınlaştırmıştır. Bu sebepten ötürü Avrupalılar, Yunan İsyanı'na maddi veya manevi destekte bulunmuş, bu isyanı sanat eserlerinde anlatarak ölümsüzleştirmiştir.^[5] Lord Byron gibi bazıları işi silah kuşanıp Yunan isyancılara katılmaya kadar götürmüştür.

Percy Bysshe Shelley, Thomas Moore, Leigh Hunt, Cam Hobhouse, Walter Savage Landor ve Jeremy Bentham gibi birçok bilindik ingiliz filhelenisti Osmanlı İmparatorluğu'na karşı yapılan Yunan İsyanı'nı desteklemiştir.^[6]

Önemli filhelenistler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Jeremy Bentham, İngiliz filozof ve hukukçu
• Lord Byron, İngiliz şair
• François-René de Chateaubriand, Fransız yazar, politikacı ve diplomat^[5]
• Johann Wolfgang von Goethe, Alman yazar ve şair
• Adolf Hitler, Alman diktatörü^[7]
• Friedrich Hölderlin, Alman şair
• Victor Hugo, Fransız şair, romancı ve oyun yazarı
• Wilhelm von Humboldt, Alman filozof, dilbilimci ve devlet adamı
• David Lloyd George, Birleşik Krallık başbakanı.^[8]
• Boris Johnson, Birleşik Krallık başbakanı.^[9]
• Gotthold Ephraim Lessing, Alman yazar ve eleştirmen
• I. Ludwig, Bavyera kralı
• Thomas Moore, İngiliz şair ve yazar
• Henry Morgenthau, Amerikan iş adamı ve ABD'nin Osmanlı büyükelçisi
• Alfred de Musset, Fransız yazar
• Aleksandr Puşkin, Rus şair ve yazar
• Friedrich Schiller, Alman şair
• Percy Bysshe Shelley, İngiliz şair

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• http://www.ucd.ie/classics/classicsinfo/95/Cartledge95.html22 Ekim 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Paul Cartledge, Clare College Cambridge, "The Greeks and Anthropology" in Classics Ireland 2 (Dublin 1995)
• "The Arsacid Empire". The Oxford Handbook of Iranian History. Oxford University Press. 2012. ss. 1-432. ISBN 0-19-987575-8. 1 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2019. 

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Thomas Cahill, Sailing the Wine-Dark Sea: Why the Greeks Matter (Nan A. Talese, 2003)
• Stella Ghervas, « Le philhellénisme d’inspiration conservatrice en Europe et en Russie », in Peuples, Etats et nations dans le Sud-Est de l’Europe, (Bucarest, Ed. Anima, 2004.)
• Stella Ghervas, « Le philhellénisme russe : union d’amour ou d’intérêt? », in Regards sur le philhellénisme, (Genève, Mission permanente de la Grèce auprès de l’ONU, 2008).
• Stella Ghervas, Réinventer la tradition. Alexandre Stourdza et l'Europe de la Sainte-Alliance, (Paris, Honoré Champion, 2008). 978-2-7453-1669-1ISBN 978-2-7453-1669-1
• Konstantinou, Evangelos: Graecomania and Philhellenism^{[ölü/kırık bağlantı]}, European History Online, Mainz: Institute of European History, 2010, retrieved: December 17, 2012.
• Emile Malakis, French travellers in Greece (1770–1820): An early phase of French Philhellenism
• Suzanne L. Marchand, 1996. Down from Olympus : Archaeology and Philhellenism in Germany, 1750-1970
• M. Byron Raizis, 1971. American poets and the Greek revolution, 1821–1828;: A study in Byronic philhellenism (Institute of Balkan Studies)
• Terence J. B Spencer, 1973. Fair Greece! Sad relic: Literary philhellenism from Shakespeare to Byron 9 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Caroline Winterer, 2002. The Culture of Classicism: Ancient Greece and Rome in American Intellectual Life, 1780-1910. Johns Hopkins University Press.