Bu madde hiçbir kaynak içermemektedir. Lütfen güvenilir kaynaklar ekleyerek madde içeriğinin geliştirilmesine yardımcı olun. Kaynaksız içerik itiraz konusu olabilir ve kaldırılabilir. Kaynak ara: "Geyik" – haber · gazete · kitap · akademik · JSTOR (Şubat 2007) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin)

Geyik
Kızıl geyik (Cervus elaphus)
Biyolojik sınıflandırma
lem: Animalia Şube: Chordata Alt şube: Vertebrata İnfa şube: Gnathostomata Sınıf: Mammalia Takım: Artiodactyla (Çift toynaklılar) Alt takım: Ruminantia (Geviş getirenler) Familya: Cervidae Goldfuss (1820)
Alt familyaları
Metne bakınız.

Geyik, geyikgiller (Latince: Cervidae) familyasında geviş getiren otobur memeli hayvanların ortak adıdır. Çift toynaklılar takımında bulunan akraba familyalardaki benzer hayvanlar da genel olarak geyik diye adlandırılmaktadır.

Yaşam alanı[değiştir | kaynağı değiştir]

Geyikler Antarktika ve Avustralya dışındaki kıtalarda oldukça yaygın olarak dağılmıştır. Afrika kıtasında Kuzey bölümünde Tunus ve Cezayir'in Atlas Dağları'nda bir miktar kızıl geyik bulunmaktadır. Geyikler tundradan tropikal yağmur ormanlarına kadar çeşitli biyomlarda yaşar. Her ne kadar ormanlarla bağdaştırılsa da birçok geyik türü ekotondur yani ormanlar ve çalılıklar ile kırlık ve savanlar arasındaki geçiş bölgelerinde yaşar. Büyük geyik türlerinin çoğu tüm dünyada ılıman yaprak döken ağaç ormanlarında, dağlık karışık ibreli ağaç ormanlarında, tropikal mevsimlik/kuru ormanlarda ve savanlarda bulunur. Ormanlar içinde bazı bölgelerin kısmen ağaçlardan temizlenmesi aslında geyik popülasyonlarına yardımcı olur. Bu şekilde geyiklerin sevdiği ot tiplerinin yetişmesi için yer açılır. Yine de bu popülasyonların büyümesi ve hayatta kalması için gizlenmelerine yardımcı olacak uygun ve yeteri kadar ormanlık ve çalılık bulunması gereklidir. Orta ve Güney Amerika'nın broket ve pudusu ile Asya'nın munçağı gibi küçük geyikler ise genelde sık ormanlarda yaşar ve açık alanlarda pek görülmezler. Ayrıca yalnızca dağlarda, otlaklarda, bataklıklarda ve ıslak savanlarda ya da çöllerle sarılmış ırmak bölgelerinde yaşayan özelleşmiş geyik türleri de bulunur. Bazı geyikler kutup bölgesi çevresinde hem Kuzey Amerika hem de Avrasya'da yayılmıştır. Arktik tundra ve taygalarda yaşayan ren geyiği ile taygalar ve komşu bölgelerinde yaşayan sığın bunlara örnektir.

Asya'nın ılıman kesiminde geyiklerin en çok bulunduğu bölgeler Kuzey Kore, Mançurya (Kuzeydoğu Çin) ve Rusya'nın Ussuri bölgesindeki karışık yaprak döken ağaç ormanları, dağlık ibreli ağaç ormanları ve taygalardır. Bu dünyanın en zengin yaprak döken ve ibreli ağaç ormanlarından olan bölgede Sibirya karacası, sika geyiği, ren geyiği, Kanada geyiği ve sığın bulunur. Bu bölgenin hemen güneyinde Çin'de olağandışı olan Peder David geyiği ile karşılaşılır. Sika geyiği, beyaz dudaklı geyik, Orta Asya kızıl geyiği ve Kanada geyiği gibi geyikler tarih boyunca boynuzları için avlanmıştır. Ren geyiği de kısmen evcilleştirilerek sürüler hâlinde beslenmiştir.

Tropiklerde ise Güney ve Güneydoğu Asya'da Hindistan, Nepal ve bir zamanlar Tayland gibi ülkelerde büyük oranda geyiğe rastlanır. Kuzey Hindistan'ın Ganj Nehri Ovası'nın ve Nepal'in Terai bölgesinin tropikal mevsimlik nemli ve kuru yaprak döken ağaç ormanları ve hem nemli hem kuru savanlarında çital, domuz geyiği, barasinga, Hint sambar geyiği ve Hint munçağı yaşar. Ganj Ovası'nın hemen kuzeyindeki Keşmir Vadisi'nde Orta Asya kızıl geyiğinin nadir rastlanan bir alt türü olan Keşmir geyiğine rastlanır. Bir zamanlar tropikal mevsimlik nemli yaprak döken ağaç ormanları ve nemli savanları olan Tayland'ın Chao Praya Nehri Vadisi'nde domuz geyiği, Schomburgk geyiği (günümüzde soyu tükenmiştir), alından boynuzlu geyik, Hint sambar geyiği ve Hint munçağı yaşardı. Günümüzde hem barasinga hem de alından boynuzlu geyik türlerine nadiren rastlanır ve soyları tehdit altındadır. Tayland'taki domuz geyiği popülasyonu da enderdir. Çital ve barasingha büyük sürüler hâlinde yaşar, Hint sambar geyiği de büyük gruplar hâlinde bulunabilir. Bütün bu geyik türlerinin bir arada yaşamaları hepsinin beslenmek için değişik bitki türlerini tercih etmeleridir. Bu geyikler yaşam alanlarını aynı zamanda Asya filleri, çeşitli antilop türleri ve vahşi öküzler gibi diğer otçullarla paylaşırlar. Türkiye'de doğal olarak 5 geyik türü bulunur. Bunlar sığın, Mezopotamya geyiği, Algeyik, karaca ve kızıl geyiktir. Bu türlerden sığın ve Mezopotamya geyiği aşırı avlanma sonucu yok olup artık Türkiye'de görülmemektedir. Alageyik neredeyse tükenmek üzeredir, kızıl geyik tehlike altında küçük ve dağınık popülasyonlarda hayatını sürdürmektedir, karaca ise hala yaygındır fakat nüfusu azalmaktadır.

Kuzey Amerika'da en yoğun geyik popülasyonlarına Kanada Rocky Dağları ile Alberta ve British Kolombiya bölgeleri arasındaki Kolumbiya Dağları'nda rastlanır. Burada Kuzey Amerika'da yaşayan beş geyik türünün tamamına rastlanır: Ak kuyruklu geyik, katır geyiği, ren geyiği, Kanada geyiği ve sığın. Bu bölgede dağ eteklerinde nemli ibreli ağaç ormanları ve Alp tarzı otlaklar, ovalarda ise göllerin ve akarsuların yakınında tarım bölgeleri ile yaprak döken ormanlardan oluşan parklar bulunur. Ren geyiği daha yüksek rakımda subalpin otlaklar ve alpin tundralarda yaşar. Ak kuyruklu geyik, toprakların tarıma açılması ve ibreli ağaç ormanlarının açılarak yerine yaprak döken ağaçların yetişmesi nedeniyle yaşam alanlarını Kanada Rocky Dağlarının eteklerine kadar genişletmiştir.

Orta ve Güney Amerika'da çeşitli küçük broket türleri ve güneydoğu Asya'da da çeşitli küçük munçak türleri yaşar. Yukarıda belirtilen büyük geyik türlerinin aksine bu geyik türleri daha çok yalnız dolaşır ve sık ormanlarda saklanmayı tercih eder. Dolayısıyla da popülasyon yoğunlukları daha düşüktür.

Avustralya'ya 19. yüzyılda getirilen altı geyik türü buraya uyum sağlamayı başarabilmiştir. Bunlar alageyik, kızıl geyik, sambar geyiği, domuz geyiği, rusa geyiği ve benekli geyiktir. Yeni Zelanda'ya 1900'lerin başında sokulan kızıl geyik 1960'ların sonundan beri geyik çiftliklerinde evcilleştirilmiş olarak yetiştirilmektedir.

Özellikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Geyik boynuzları diğer geviş getiren çift toynaklıların boynuzlarından farklıdır. Geyik boynuzları özellikle yazları olmak üzere her yıl gelişen kemiksi bir yapıya sahiptir ve genellikle yalnızca erkek geyiklerde oluşur. Genç bir geyiğin ilk boynuzları doğuştan itibaren başlarındaki iki küçük çıkıntıdan büyüyerek gelişir. Yeni çıkan boynuzlar kalın bir kadife tabakasının içinde gelişir ve bu tabaka içindeki kemik sertleşene kadar birkaç ay boynuz üzerinde kalır. Daha sonra bu kadife tabaka halk arasında inanıldığının aksine dökülmez ama yırtılarak parçalanır ve boynuzdan ayrılır. Geyiklerin izledikleri ana güzergâhların avcılar tarafından izlenebilmesinin bir yolu da geyiklerin "sürtünme"lerini izlemektir. Sürtünmeler geyiklerin bölgelerini belirlemek için göz kenarında ve alınlarındaki bezlerden salgılanan kokunun çevreye bırakılması için kullanılır. Çiftleşme mevsiminde erkekler, sürü içindeki dişileri çekebilmek için birbirleriyle boynuz boynuza dövüşür. Birbirinin etrafında dönen erkek geyikler bacaklarını büker, kafalarını eğer ve birbirlerinin üstüne saldırır.

Dişi geyik bir batında bir ya da iki yavru doğurur, üçüzlere çok az rastlanılabilir. Hamilelik süresi karaca için on ay kadardır. Yavruların çoğu kürklerinin üzerinde beyaz benekler ile doğar ancak yaşlandıkça bu lekeler kaybolur. Yalnızca alageyik bu benekleri yaşamı boyunca taşır. Geyik yavrusu doğumunu izleyen ilk yirmi dakika içinde ilk adımlarını atar. Anne geyik yavrusunu üzerinde koku kalmayıncaya kadar yalayarak temizler böylece avcı hayvanların yavruları bulmasını engeller. Yavru geyik bir hafta kadar otların içinde gizlenmiş olarak kaldıktan sonra annesi ile birlikte yürüyebilecek kadar güçlenir. Anne ve yavru yaklaşık bir yıl kadar birlikte kalır. Erkek yavru bir daha asla annesini görmez ama dişi yavru daha sonra bazen kendi yavrularıyla birlikte annesinin yanına gelerek küçük sürüler oluşturur.

Geyiklerin genellikle engebeli ormanlık araziye uygun uzun güçlü bacakları ve kıvrak, küçük gövdeleri vardır. Geyikler aynı zamanda mükemmel yüzücüdür. Alt çene dişlerinin üzerindeki yarımay şeklinde mineleri sayesinde oldukça farklı bitkileri çiğneyebilir. Geyikler geviş getirir ve mideleri dört odacıklıdır. Hemen hemen her geyiğin gözlerinin önünde bezcikler bulunur. Bu bezciklerde bölgelerini belirlemeye yarayan güçlü kokulu feromon bulunur. Birçok tür geyiğin erkekleri sinirlendiklerinde ya da heyecanlandıklarında bu bezleri geniş geniş açar. Tüm geyiklerin karaciğerinde safra kesesi bulunmaz. Boynuzu olmayan ve üst köpekdişleri fildişi gibi büyüyen su geyiği bu özellikleriyle diğer geyik türlerinden ayrılır.

Geyikler beslenmelerinde seçicidir. Yapraklarla beslenirler. Otçul standartlarında, özelleşmemiş küçük mideleri vardır. Besin gereksinimleri oldukça yüksektir. Koyun ve ineklerin yaptığı gibi düşük kalite, lifli besinlerden çok miktarda sindirmeye çalışmak yerine kolayca sindirilebilen tomurcukları, genç yaprakları, taze çimenleri, yumuşak ince dalları, meyve, mantar ve likenleri tercih eder.

Taksonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünya çapında 50 kadar geyik türü bulunur. Geyikgiller iki büyük gruba ayrılır: Muntiacinae ve Cervinae alt familyalarının bulunduğu Eski Dünya grubu ile Hydropotinae ve Capreolinae alt familyalarının bulunduğu Yeni Dünya grubu. Bu terimler yalnızca grupların orijinini belirtir ancak günümüzdeki türlerin dağılımını belirtmez. Örnek verilecek olursa bir Yeni Dünya türü olan su geyiği yalnızca Çin ve Kore'de bulunur.

Yaklaşık 5 milyon yıl kadar önce Yeni Dünya grubunun Kuzey Amerika ve Sibirya ormanlarında, Eski Dünya grubunun ise Asya'da evrim geçirdiği düşünülmektedir.

Alt familyalar, cinsler ve türler[değiştir | kaynağı değiştir]

Geyikgiller familyası şu şekilde incelenir:

• Muntiacinae alt familyası
  • Muntiacus cinsi (Munçaklar):
    • Hint munçağı, Bayağı munçak (Muntiacus muntjak)
    • Çin munçağı, Reeves munçağı (Muntiacus reevesi)
    • Kara munçak, Kıllı göğüslü munçak (Muntiacus crinifrons)
    • Fea munçağı (Muntiacus feae)
    • Borneo sarı munçağı (Muntiacus atherodes)
    • Roosevelt munçağı (Muntiacus rooseveltorum)
    • Gongşan munçağı (Muntiacus gongshanensis)
    • Dev munçak (Muntiacus vuquangensis)
    • Truong Son munçağı (Muntiacus truongsonensis)
    • Yaprak munçağı (Muntiacus putaoensis)
  • Elaphodus cinsi:
    • Püsküllü geyik (Elaphodus cephalophus)
• Cervinae alt familyası (Gerçek geyikler, Eski Dünya geyikleri):
  • Cervus cinsi:
    • Cervus alt cinsi:
      • Kızıl geyik, Bayağı geyik (Cervus elaphus)
      • Asya kızıl geyiği, Orta Asya kızıl geyiği (Cervus affinis)
      • Amerika kızıl geyiği, Kanada geyiği (Cervus canadensis)
    • Przewalskium alt cinsi:
      • Ak dudaklı geyik, Thorold geyiği (Cervus albirostris)
    • Sika alt cinsi:
      • Sika geyiği, Sika (Cervus nippon)
    • Rucervus alt cinsi:
      • Barasinga (Cervus duvaucelii)
      • Schomburgk geyiği (Cervus schomburgki) (soyu tükenmiş, 1938)
      • Eld geyiği, Alından boynuzlu geyik (Cervus eldii)
    • Rusa alt cinsi:
      • Sambar geyiği, Sambar (Cervus unicolor)
      • Rusa geyiği, Sunda sambar geyiği, Timor geyiği (Cervus timorensis)
      • Filipinler sambar geyiği, Filipinler sambarı, Filipinler kahverengi geyiği (Cervus mariannus)
      • Filipinler benekli geyiği, Visaya benekli geyiği (Cervus alfredi)
  • Axis cinsi:
    • Axis alt cinsi:
      • Benekli geyik Çital, Aksis geyiği (Axis axis)
    • Hyelaphus alt cinsi:
      • Domuz geyiği (Axis porcinus)
      • Calamian geyiği, Calamian domuz geyiği (Axis calamianensis)
      • Bawean geyiği, Bawean domuz geyiği, Kuhl domuz geyiği (Axis kuhlii)
  • Elaphurus cinsi:
    • Peder David geyiği (Elaphurus davidianus)
  • Dama cinsi:
    • Alageyik (Dama dama)
    • İran alageyiği, Mezopotamya alageyiği (Dama mesopotamica)
  • Megaloceros cinsi (Soyu tükenmiş):
    • İrlanda elki (Megaloceros giganteus) soyu tükenmiş
• Hydropotinae alt familyası (Su geyiği)
  • Hydropotes cinsi:
    • Su geyiği (Hydropotes inermis)
• Capreolinae (Yeni Dünya geyiği)
  • Capreolus cinsi:
    • Karaca (Capreolus capreolus)
    • Sibirya karacası, Doğu karacası (Capreolus pygargus)
  • Alces cinsi:
    • Sığın (Alces alces) (dünyadaki en büyük geyik)
  • Odocoileus cinsi:
    • Ak kuyruklu geyik, Virjinya geyiği (Odocoileus virginianus)
    • Katır geyiği (Odocoileus hemionus)
  • Ozotoceros cinsi:
    • Pampa geyiği (Ozotoceros bezoarticus)
  • Mazama cinsi (Kariyakular):
    • Kızıl kariyaku, Peru kızıl geyiği (Mazama americana)
    • Gri cüce kariyaku, Merioa kariyaku (Mazama bricenii)
    • Cüce kariyaku (Mazama chunyi)
    • Gri kariyaku (Mazama gouazoupira)
    • Pigme kariyaku (Mazama nana)
    • Yukatan kahverengi kariyaku (Mazama pandora)
    • Küçük kızıl kariyaku (Mazama rufina)
  • Pudu cinsi:
    • Kuzey pudusu (Pudu mephistophiles) (dünyanın en küçük geyiği)
    • Şili pudusu, Güney pudusu (Pudu puda)
  • Blastocerus cinsi:
    • Bataklık geyiği (Blastocerus dichotomus)
  • Hippocamelus cinsi:
    • Kuzey And geyiği, Peru Huemul geyiği (Hippocamelus antisensis)
    • Güney And geyiği, Şili Huemul geyiği (Hippocamelus bisulcus)
  • Rangifer cinsi:
    • Ren geyiği (Rangifer tarandus)

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Geyik ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Cervidae. ITIS - Integrated Taxonomic Information System.