Belarus'taki Yahudilerin tarihi

Belarus Yahudileri
	Belarus'un (yeşil) Avrupa'daki konumu
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Belarus	13,705 (2019)-70,000 (2014)
İsrail	78.859 Belarus göçmeni (1989-2013 yılları arasında)
Diller
	İbranice, Rusça, Yidiş ve Belarusça
Din
	Yahudilik, Ateizm
İlgili etnik gruplar
	Yahudiler, Aşkenazi Yahudileri, Sefarad Yahudileri, Mizrahi Yahudileri, Rusya Yahudileri, Ukrayna Yahudileri, Litvanya Yahudileri, Polonya Yahudileri, Belaruslular

Belarus'taki Yahudilerin tarihi, 8. yüzyılın başlarından itibaren başlar. Yahudiler, modern Belarus topraklarının her yerinde yaşadılar. Yahudiler, 20. yüzyılın ilk yarısında ülkedeki üçüncü en büyük etnik gruptu. 1897'de Belarus'un Yahudi nüfusu 910.900 kişiydi ve toplam nüfusun %14.2'sine eşitti.^[3] Polonya-Sovyet Savaşı'nın (1919-1920) ardından, Riga Antlaşması hükümlerine göre Belarus, Doğu Belarus (Sovyet işgali altında) ve Batı Belarus (Polonya işgali altında)^[4] olarak ikiye bölündü ve 350.000-450.000 Yahudinin Polonya tarafında kalmasına sebep oldu.^[5]

İkinci Dünya Savaşı'ndan önce, Yahudiler Belarus'taki en büyük üçüncü etnik gruptu ve şehir ve kasabalardaki nüfusun %40'ından fazlasını oluşturuyorlardı. Minsk, Pinsk, Mahiliou, Babrujsk, Viciebsk ve Homiel gibi şehirlerin nüfusu %50'den fazla Yahudiydi. 1926 ve 1939'da Belarus'ta (Doğu Belarus) 375.000 ila 407.000 Yahudi veya toplam nüfusun %6.7-8.2'si vardı. Batı Belarus da dahil olmak üzere 1939'da Doğu Polonya'nın Sovyetler tarafından ilhak edilmesinin ardından Belarus'un sınırları içinde, Polonya, Ukrayna ve başka yerlerden gelen 275.000 Yahudi de dahil olmak üzere toplamda nüfus 1.175.000 kişiye ulaştı.

Holokost sırasında 900.000 Yahudi'nin 800.000'inin -Belarus Yahudilerinin %90'ının- öldürüldüğü tahmin ediliyor.^[6]^[7]^[8] 2019 ulusal nüfus sayımına göre, Belarus'ta kendi kendini tanımlayan 13.705 Yahudi vardı.^[9] Yahudi Ajansı, Belarus'taki Yahudi cemaatinin 20.000 olduğunu tahmin ediyor. Ancak Yahudi asıllı Belarusluların sayısının daha fazla olduğu varsayılmaktadır.^[10]

Erken tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Birkaç yüzyıl boyunca modern Belarus ve Litvanya Cumhuriyeti toprakları, Litvanya Büyük Dükalığı'nın parçalarıydı. Bu nedenle, Belarus Yahudilerinin tarihi, Litvanya'daki Yahudilerin tarihi ile yakından ilişkilidir ve tarihsel olarak Litvanya Yahudilerinin bir alt kümesi olarak görülebilirler.

8. yüzyılda Yahudiler modern Belarus topraklarının bazı bölgelerinde yaşıyordu. Bu dönemden başlayarak Rutenya, Litvanya ve Baltık arasında, özellikle Danzig, Julin (Pomeranya'da Vineta veya Wollin) ve Vistula, Oder ve Elbe'deki diğer şehirlerle ticareti yürüttüler.

Daha sonra Belarus'taki Yahudi yaşamının önemli merkezleri haline gelen bazı şehirler, başlangıçta sadece köylerdi. En eskilerden biri olan Hrodna'dan ilk olarak 1128 kroniklerinde bahsedilmiştir. Navahrudak bir süre sonra Bilge I. Yaroslav tarafından kuruldu; 1250'de Kerlov; 1252'de Voruta ve Twiremet; 1262'de Eiragola; 1280'de Halshany ve Kowno; 1320'de Lida, Telšiai, Vilna ve Troki.

Hiedzimin'in Kiev ile Volhynia'yı (1320-1321) boyunduruğu altına almasıyla, bu toprakların Yahudi sakinleri Litvanya Büyük Dükalığı'nın kuzey eyaletlerine yayılmaya teşvik edildi. Güney Yahudilerin Belarus ve Litvanya'nın gelişmesinde muhtemel önemi, 13. yüzyılda Volhynia'daki sayısal önemleriyle belirtilir. Büyük Dük Vladimir Vasilkovich'in Vladimir (Volhynia) kentindeki cenazesini anlatan bir tarihçiye göre, "Yahudiler cenazesinde Kudüs'ün düşüşünde ya da Babil esaretine götürülürken olduğu gibi ağladılar."^[11] Bu sempati ve bununla ilgili kayıtlar, söz konusu olaydan çok önce Yahudilerin hatırı sayılır bir refah ve nüfuza sahip olduklarını ve bunun onlara yeni rejim altında belirli bir konum kazandırdığını gösteriyor gibi görünüyor. Dük Hiedzimin'in hoşgörülü yönetimi altında yeni şehirlerin gelişmesinde aktif rol aldılar.

Jagiellon kuralı[değiştir | kaynağı değiştir]

1569'da Polonya ve Litvanya Büyük Dükalığı birleşti. Genellikle her iki ülkenin Yahudileri için bir refah ve göreceli güvenlik zamanıydı (17. yüzyıldaki Chmielnicki Ayaklanması hariç). Bununla birlikte, 1495 ile 1503 yılları arasında Yahudilerin Litvanya Büyük Dükalığı'ndan kovulması gibi birkaç olay, sadece Büyük Dükalık içinde meydana geldi.

Rus İmparatorluğu altında Belarus Yahudileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Historical Belarusian Jewish population
Yıl	Nüfus	%±
1926	407,069	—
1939	375.092	%+92044.6
1959	150.090	%−60.0
1970	148.027	%−1.4
1979	135.539	%−8.4
1989	112.031	%−17.3
1999	27.798	%−75.2
2009	12.926	%−53.5
2019	13.705	%+6.0
Kaynak: Yivoencyclopedia.org^[12] Demoscope.ru^[13] Jewishdatabank.org^[14] AJCarchives.org^[15] Pop-stat.mashke.org^[16] Yahudi nüfus verileri, Dağ Yahudilerini, Gürcü Yahudilerini, Buhara Yahudilerini (veya Orta Asya Yahudilerini), Kırımçakları (tümü 1959 Sovyet nüfus sayımına göre) ve Tatları içerir.^[17] 2019 Belarus nüfus sayımı^[18]

Belarus topraklarının ilhakı üzerine, Rus çarları bölgeyi Yahudilerin daimi ikametine izin verilen İmparatorluk Rusya'sının batı sınır bölgesi olan sözde Çit Yerleşimi'ne dahil etti. Avrupa bölgesindeki toprakları Rusya topraklarının sadece %20'sini oluşturmasına rağmen, Çit, Polonya-Litvanya Topluluğu'nun tarihi sınırlarına karşılık geliyordu ve günümüzün Belarus, Litvanya Cumhuriyeti, Polonya, Moldova, Ukrayna ve batı Rusya'nın bazı kısımlarını içeriyordu.

19. yüzyılın sonunda, birçok Belarus Yahudisi, Rus İmparatorluğu'nu saran çatışmalar ve pogromlar ve Rus çarlarının antisemitizmi nedeniyle Yahudilerin Doğu Avrupa'dan Yeni Dünya'ya kaçışlarının bir parçasıydı. Beyaz Rusya'dan on binlerce Yahudi de dahil olmak üzere milyonlarca Yahudi, Amerika Birleşik Devletleri ve Güney Afrika'ya göç etti. Az sayıda da Yahudi Filistin İngiliz Mandası'na göç etti.

Ekim Devrimi'nden sonra[değiştir | kaynağı değiştir]

Genel Yahudi Emek Federasyonu da dahil olmak üzere Yahudi siyasi örgütleri 1918'de Belarus Halk Cumhuriyeti'nin kurulmasına katıldı.

Belarus'un Sovyetler tarafından işgalinin ilk yıllarında, Yahudiler ülkede yönetici pozisyonlarda görevler elde edebildiler. 1920'lerde bir süre için Yidiş, Belarusça, Lehçe ve Rusça ile birlikte Doğu Belarus'ta resmi bir dildi. Ukraynalı bir Yahudi olan Yakov Gamarnik, Aralık 1928'den Ekim 1929'a kadar Beyaz Rusya Komünist Partisi'nin (yani fiili devlet başkanı) birinci sekreteriydi. Ancak, Sovyetlerin Yahudi politikası daha sonra Yahudilerin aleyhine döndü (bkz. Stalin'in antisemitizmi).

II. Dünya Savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]

Einsatzgruppen'in (görev grupları) Yahudileri toplayıp kurşuna dizmesiyle, Almanların işgal ettiği bölgelerdeki Yahudi nüfusa karşı vahşet hemen başladı. Yerel anti-semitistler kendi pogromlarını gerçekleştirmeye teşvik edildiler. 1941'in sonunda, Yahudileri toplamaya ve öldürmeye ayrılmış 5.000'den fazla asker vardı. Öldürmenin kademeli olarak sanayileşmesi, Nihai Çözüm'ün benimsenmesine ve Reinhard imha kampları Operasyonunun başlamasına yol açtı. Holokost'ta öldürülen Sovyet Yahudilerinin 246.000'i Belarusluydu: Belarus Yahudilerinin toplam sayısının yaklaşık %66'sıdır.^[19]

20. yüzyılın sonlarından modern günlere[değiştir | kaynağı değiştir]

1968'de birkaç bin Yahudi genç Siyonist faaliyetten tutuklandı.^[20] 20. yüzyılın ikinci yarısında, İsrail'e (bkz . 1970'lerde Sovyetler Birliği'nden Aliyah) ve Amerika Birleşik Devletleri'ne göç eden büyük bir Belarus Yahudisi göç dalgası vardı. 1979'da Belarus'ta 135.400 Yahudi vardı; on yıl sonra 112 bin kişi kaldı. Sovyetler Birliği'nin çöküşü ve Belarus'un bağımsızlığı, eski Sovyetler Birliği'nin Yahudi nüfusunun çoğunluğu ile birlikte topluluğun çoğunun İsrail'e göç etmesini sağladı (bkz. 1990'larda İsrail'e Rus göçü).^[19]

1999 nüfus sayımı, ülkede yalnızca 27.798 Yahudi kaldığını tahmin ediyordu, bu sayı 2009'da 12.926'ya düştü ve 2019'da marjinal olarak 13.705'e yükseldi.^[21] Ancak, yerel Yahudi örgütleri bu sayının 2006'da 50.000 olduğunu iddia ettiler.^[22] Ülkedeki Yahudilerin yaklaşık yarısı Minsk'te yaşıyor. Ulusal Yahudi örgütleri, yerel kültürel gruplar, dini okullar, hayır kurumları ve savaş gazileri ve Holokost'tan kurtulanlar için örgütler kuruldu.^[19]

1990'ların kitlesel göçünden bu yana, İsrail'e sürekli bir göç olmuştur. 2002'de 974 Belaruslu İsrail'e taşındı ve 2003 ile 2005 arasında bu taşınmayı 4.854 kişi izledi.^[19]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Israel to sign a visa-waiver program with internationally ostracized Belarus 27 Ağustos 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By JTA | Sep. 13, 2014
^ "Archived copy". 19 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2014.
^ "YIVO | Belarus". yivoencyclopedia.org. 6 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2020.
^ "Belarus" (PDF). Yad Vashem Shoah Resource Center, The International School for Holocaust Studies. 20 Haziran 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2020.
^ "Newsletters - Tools - Belarus SIG - JewishGen.org". www.jewishgen.org. 29 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2020.
^ Himka, John-Paul, (Ed.) (2013). Invisible Genocide. The Holocaust in Belarus. Bringing the dark past to light : the reception of the Holocaust in Post Communist Europe. Lincoln: University of Nebraska Press. ss. 60-62. ISBN 978-0803246478. 26 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2022.
^ "Belarus marks ghetto's destruction 65 years on". USA Today. Associated Press. 21 Ekim 2008. 3 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2016.
^ "Belarus Virtual Jewish History Tour". www.jewishvirtuallibrary.org. 28 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2020.
^ [1] Webarşiv şablonunda hata: |url= value. Boş.
^ Israeli Ambassador: the closure of the embassy in Minsk was refused due to special relations 22 Nisan 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Alexey ALEXANDROV / 02/16/2017 / 16:24 / Politics
^ Quoted in: Rosenthal, Herman (1904).
^ "YIVO | Belarus". Yivoencyclopedia.org. 23 Ekim 1943. 6 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2013.
^ "Приложение Демоскопа Weekly". Demoscope.ru. 15 Ocak 2013. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2013.
^ "Powered by Google Docs". 21 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2013.
^ "Year book" (PDF). www.ajcarchives.org. 2002. 13 Haziran 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2019.
^ "Ethnic composition of Belarus 2009". Pop-stat.mashke.org. 23 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2012.
^ YIVO | Population and Migration: Population since World War I 22 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Yivoencyclopedia.org. Retrieved on 2013-04-14.
^ "2019 Belarus Census". 16 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2022.
^ ^a ^b ^c ^d "Belarus: Virtual Jewish History Tour". Jewishvirtuallibrary.org. 25 Nisan 1991. 29 Ekim 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2013.
^ "The Jewish Community of Minsk". The Museum of the Jewish People at Beit Hatfutsot. 26 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2018.
^ Census data cited in: Zeltser, Arkadi (July 15, 2010).
^ Friedman, Alexander (2009).

[1] Israel to sign a visa-waiver program with internationally ostracized Belarus 27 Ağustos 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By JTA | Sep. 13, 2014

[2] "Archived copy". 19 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2014.

[3] "YIVO | Belarus". yivoencyclopedia.org. 6 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2020.

[4] "Belarus" (PDF). Yad Vashem Shoah Resource Center, The International School for Holocaust Studies. 20 Haziran 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2020.

[5] "Newsletters - Tools - Belarus SIG - JewishGen.org". www.jewishgen.org. 29 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2020.

[6] Himka, John-Paul, (Ed.) (2013). Invisible Genocide. The Holocaust in Belarus. Bringing the dark past to light : the reception of the Holocaust in Post Communist Europe. Lincoln: University of Nebraska Press. ss. 60-62. ISBN 978-0803246478. 26 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2022.

[7] "Belarus marks ghetto's destruction 65 years on". USA Today. Associated Press. 21 Ekim 2008. 3 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2016.

[8] "Belarus Virtual Jewish History Tour". www.jewishvirtuallibrary.org. 28 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2020.

[9] [1] Webarşiv şablonunda hata: |url= value. Boş.

[10] Israeli Ambassador: the closure of the embassy in Minsk was refused due to special relations 22 Nisan 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Alexey ALEXANDROV / 02/16/2017 / 16:24 / Politics

[11] Quoted in: Rosenthal, Herman (1904).

[12] "YIVO | Belarus". Yivoencyclopedia.org. 23 Ekim 1943. 6 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2013.

[demoscope1-13] "Приложение Демоскопа Weekly". Demoscope.ru. 15 Ocak 2013. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2013.

[autogenerated6-14] "Powered by Google Docs". 21 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2013.

[15] "Year book" (PDF). www.ajcarchives.org. 2002. 13 Haziran 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2019.

[16] "Ethnic composition of Belarus 2009". Pop-stat.mashke.org. 23 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2012.

[17] YIVO | Population and Migration: Population since World War I 22 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Yivoencyclopedia.org. Retrieved on 2013-04-14.

[18] "2019 Belarus Census". 16 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2022.

[jsource-19] "Belarus: Virtual Jewish History Tour". Jewishvirtuallibrary.org. 25 Nisan 1991. 29 Ekim 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2013.

[20] "The Jewish Community of Minsk". The Museum of the Jewish People at Beit Hatfutsot. 26 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2018.

[21] Census data cited in: Zeltser, Arkadi (July 15, 2010).

[22] Friedman, Alexander (2009).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

Belarus Yahudileri nedir?, Belarus Yahudileri anlamı nedir?, Belarus Yahudileri ne demektir?