Bayağı yunus
Ortalama bir insan ile boyut karşılaştırması
Biyolojik sınıflandırma
lem: Animalia Şube: Chordata Sınıf: Mammalia Takım: Cetacea Familya: Delphinidae Cins: Delphinus Linnaeus, 1758
Tip tür
Delphinus delphis Linnaeus, 1758
Türler
Delphinus capensis Delphinus delphis

Bayağı yunus, yunusgiller (Delphinidae) familyasının tipik cinsi Delphinus'u oluşturan iki yunus türünün ortak adıdır.

1990'lardan önce, taksonomi bilimcilerinin çoğunluğu tarafından, Delphinus cinsi içinde yalnıca Delphinus delphis türünün varlığı tanınmış ve "bayağı yunus" genel adı ile anılmıştır. Daha sonra yürütülen genetik araştırmalara bağlı olaraksa, günümüz balina bilimcileri bu cins içinde iki ayrı tür olduğunu genellikle kabul etmektedir. Bahsi geçen türler şunlardır:

• Delphinus capensis - Uzun burunlu bayağı yunus
• Delphinus delphis - Kısa burunlu bayağı yunus

Yunusgiller familyasının tipik türü kısa burunlu bayağı yunus olsa da hem en sık rastlanan yunus türü olma hem de özellikle 1970'li yıllarda Türkiye'de de yayınlanan ABD televizyon dizisi Flipper'ın popülerleştirmesi nedeniyle "yunus" denildiğinde ilk akla gelen canlı olma unvanları, Türkçede "şişe burunlu yunus" ya da "afalina" olarak anılan Tursiops truncatus'a aittir. Kısa burunlu bayağı yunus, Türkçede esasen "tırtak" adı ile anılır.

Farklı türlerin tanınması[değiştir | kaynağı değiştir]

Tüm Delphinus cinsini tek bir türe indirgeme yaklaşımının tarihsel bir geçmişi olsa da oldukça geniş bir dağılım alanına sahip bu yunusların geniş aralıkta bir büyüklük, biçim ve renk çeşitliliği gösterdiği izlenir. Öyle ki, son birkaç on yıllık dönemde, bu cins içinde sınıflanmak üzere yirmiden fazla tür önerilmiştir. Ancak 1960'larda Kaliforniya'dan bilim insanları, daha sonra 1990'larda yürütülen ayrıntılı bir genetik çalışma ile de doğrulanacağı üzere, uzun burunlu (capensis) ve kısa burunlu (delphinus) olmak üzere iki farklı bayağı yunus türünün olduğu sonucuna varmıştır.

Bu süreç sonunda, önerilen diğer türlerin bir kısmı Stenella cinsi içine kaydırılmıştır ama bahsi geçen genetik çalışmaya dayanarak, Delphinus cinsi içinde Delphinus tropicalis bilimsel adı ve sıklıkla da Arap ya da Malabar bayağı yunusu genel adları ile anılan üçüncü bir türün olduğu da ileri sürülmüştür.^[1] D. capensis'e göre daha da uzun bir burnu olan bu canlı, Kızıldeniz ve Hint Okyanusu'nda bulunur. Bun karşın, yakın tarihli morfolojik incelemelerde D. capensis ve D. tropicalis arasındaki farkların tür seviyesinde olmadığı gösterilmiştir^[2] ve D. tropicalis, güncel standart taksonomik çalışmalarda D. capensis'in bölgesel bir varyasyonu olarak değerlendirilmektedir.

Fiziksel özellikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Renk[değiştir | kaynağı değiştir]

Bayağı yunuslar oldukça renkli canlılardır ve derileri, balinalar (Cetacea) takımının tüm üyeleri içindeki en ayrıntılı renk desenlerini içerir. Yanlarında, boğum yeri sırt yüzgecinin hizasına denk gelecek şekilde yan yatmış bir kum saati deseni vardır ve bu desenin sırt yüzgecinden önde olan kısmı sarımsı kahverengi, arkada olan kısmı ise açık gridir. Sırtları, başlarının üstünden kuyruğa kadar ve sırt yüzgeci hizasında da yanlardaki kum sati deseninin boğumuna doğru V şeklinde uzanmak üzere, koyu gri-siyah renktedir. Karınları beyaz olan bayağı yunusların gözlerini koyu renkli halkalar çevreler ve bu halkalar, burunlarının arkasından geçen koyu renkli bir çizgi ile birbirine bağlanır. Ayrıca, siyah bir bant da çeneden göğüs yüzgeçlerine uzanır. İki bayağı yunus türünden uzun burunlu olan (capensis) daha soluk, kısa burunlu olan (delphinus) ise daha koyu renklidir.^[3]

Cinsel organ bölgesindeki renk biçemine bakılarak, bir bayağı yunusun cinsiyetini ayırmak olasıdır:^[4]

• Erkek bireyde, cinsel bölgenin hemen üzerinde siyah ve alev benzeri bir leke bulunur.
• Dişi bireydeyse, aynı bölgede, çevresi gri tonla çevrili ve dar bir siyah bant izlenir.

Baş[değiştir | kaynağı değiştir]

Genel adlarının burunları ile ilgili olarak ifade ettiğinden başka, uzun ve kısa burunlu bayağı yunusların birbirinden ayrılabilmesini sağlayan başa ait bir başka nitelik de bu türlere özellikle yandan bakıldığında izlenebilir: kısa burunlu bayağı yunusun melon yapısı daha yuvarlak ve hayvanın alnı burnuna daha dik bir açı ile birleşiyorken, uzun burunlu yunusta daha yassı bir melon vardır ve alnı da burnuna daha dar bir açı ile birleşir.^[3]

Bayağı yunusların her iki çenesinde de 40-55 çift küçük ve sivri diş bulunur.^[5]

• Erkekler dişilerden biraz daha büyüktür ve en küçük formlar Karadeniz'de (erkekler 1,7-1,8 m, dişilerse 1,5-1,7 m arasında), en büyük formlar ise Hint Okyanusu'nda (erkekler 2,42 metreye, dişilerse 2,12 metreye kadar) yaşar.^[4]
• Kısa burunlu bayağı yunus görece daha ağır olan türdür.^[3]

Yaşam döngüsü ve davranış[değiştir | kaynağı değiştir]

Üreme ve ömür[değiştir | kaynağı değiştir]

3-4 yaşında ya da 1,8-2,1 m uzunluğa ulaştıklarında cinsel olgunluğa erişen bayağı yunuslarda gebelik süresi yaklaşık 10-11 aydır ve 76–86 cm uzunluğa sahip bir yavru doğururlar.^[3] Yavrunun anne ile olan birlikteliği 1-3 yıl gibi bir süreyi kapsar. 20-25 yıllık bir ömre sahip olan bayağı yunuslar için burada ifade edilen rakamların farklı topluluklar arasında büyük çeşitlilik gösterdiği göz önünde bulundurulmalıdır.

Toplumsal yapı[değiştir | kaynağı değiştir]

Bayağı yunuslar 10-50 üyelik gruplar halinde seyrederler ve sıklıkla da 100-2000 üyelik sürüler halinde toplanırlar. Bu sürüler genellikle çok hareketlidir: sürüyü oluşturan gruplar birlikte yüzeye çıkar, sıçrar ve su sıçratırlar. Su üstüne sıçramak, yüzeye kuyruk ya da çene çarpmak tipik davranışlardır.

Bayağı yunusların, balinalar (Cetacea) takımının pilot balinası gibi türlerinin sürüleriyle karıştıkları gözlenmiştir. Benzeri bir karışmanın, Büyük Okyanus'un doğusundaki sarı yüzgeçli ton balığı bölgelerinde, başka yunus türü sürüleri ile de gerçekleştiği izlenmiştir. İlginç bir teoriye göre, yunuslarda sık gözlenen "pruva yüzüşü" davranışının kökeninde balinaların önünden pruva yüzüşü yapmaları yatmaktadır.

Beslenme[değiştir | kaynağı değiştir]

Bayağı yunusların temel gıdası mürekkep balıkları ve sürüler halinde bulunan küçük balıklardır. Bu yunusların, ekip olarak çalışıp, balıkları yoğun sürüler haline sıkıştırdıkları gözlenmiştir. Dünyanın bazı bölgelerinde, geceleri yüzeye doğru hareketlenen derin yansıtıcı tabaka canlılarıyla da beslenirler. Ayrıca, çoğu diğer yunus türü gibi bayağı yunuslar da fırsat buldukça insanların trolle avlanma benzeri balıkçılık etkinliklerinden faydalanır ve ağlardan kaçan ya da balıkçıların denize attığı balıklar ile beslenirler.^[3]

Nüfus ve dağılım[değiştir | kaynağı değiştir]

Toplam nüfuslarının kesin olarak bilinmediği ve yüzbinlerce olduğu tahmin edilen bayağı yunuslar, 10-28 °C'lık yüzey suyu sıcaklıklarını tercih ederler. Bununla paralel olarak da tüm dünya denizlerinde, kabaca 50° kuzey ile 40° güney enlemleri arasında kalan ılıman, tropik altı ve tropik sularda bulunurlar. Türler, tipik olarak, Kızıldeniz ve Akdeniz gibi ara denizler ile kıyıdan açıktaki ve daha az olarak da kıta sahanlıkları üzerindeki derin suları tercih ederler. Bazı topluluklar tüm yıl boyunca yerleşimlerini korurken, diğerleri göçer bir davranış gösterir.

Uzun ve kısa burunlu yunusların dünya denizlerindeki kabaca dağılımları aşağıdaki şekillerde mavi renk ile sunulmuştur.

Şekillerden de yorumlanabileceği üzere, uzun burunlu bayağı yunus iç denizlerde bulunmaz ve kıyıya daha yakın suları tercih ederken, kısa burunlu bayağı yunus Karadeniz ve Akdeniz gibi iç denizlerde bulunur ve kıyılardan görece uzak suları tercih eder.^[3] Basra Körfezi'nde de bulunan bayağı yunusların Atlas Okyanusu'ndaki kuzey sınırı Yeni İskoçya ve İzlanda iken, Büyük Okyanus'ta ise Kaliforniya'nın kuzeyi ile Japonya'dır; bazen, Arktik Okyanus'ta da görülebilirler. Güney sınırları ise Arjantin'in Valdéz Yarımadası, Afrika'nın güney ucu, Avustralya'nın güneyi ve Yeni Zelanda'dır.^[6]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]