Pabuç gagalı

Pabuç gagalı
Pabuç gagalı
Korunma durumu
	; Hassas (IUCN 2.3)
Biyolojik sınıflandırma
lem:	Animalia
Şube:	Chordata
Sınıf:	Aves
Takım:	Pelecaniformes
Familya:	Balaenicipitidae; Bonaparte, 1853
Cins:	Balaeniceps; Gould, 1850
Tür:	B. rex
İkili adlandırma
	Balaeniceps rex Gould, 1850
	Pabuç gagalı dağılımı

Pabuç gagalı (Balaeniceps rex) ya da pabuç gagalı leylek, leyleğe benzeyen çok büyük bir kuş türüdür. Adını çok büyük ve ayakkabıya benzeyen gagasından alır. Genel biçim itibarıyla leyleğe benzese ve daha önceden leyleksiler (Ciconiiformes) takımında sınıflandırılmış olsa da diğer yaşayan kuşlarla olan akrabalık ilişkisi tam olarak belirlenememiştir. Bazı otoriteler pelikansılar (Pelecaniformes) takımı içinde sınıflandırmaya başlamıştır. Monotipik Balaenicipitidae familyasındaki monotipik Balaeniceps cinsinin tek türüdür. Erişkin kuşlar genel olarak gri tüylere sahip iken genç kuşlar daha kahverengi tüylere sahiptir. Afrika'nın tropikal doğu bölgesinde, Sudan'dan Zambiya'ya kadar büyük bataklıklarda yaşarlar.^[1]

Taksonomi ve sınıflandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Moleküler araştırmalar sonucunda pabuç gagalının en yakın akrabasının hamerkop olduğu öne sürülmüştür.

Pabuç gagalı, bazı kuş derileri Afrika'dan Avrupa'ya getirildikten sonra ancak 19. yüzyılda sınıflandırılmıştır. Çok daha sonraları canlı örnekler bilimsel topluluğa sunulabilmiştir. Ancak kuş Eski Mısırlılar ve Araplar tarafından tanınıyordu. Geleneksel olarak leyleklerle (Ciconiiformes) bağlantılı olan pabuç gagalı, ilgisiz birçok taksonu "Ciconiiformes" takımına alan Sibley-Ahlquist kuş sınıflandırmasında da aynı takımda kalmıştır. Ancak son zamanlarda anatomik karşılaştırmalarla pelikanlara^[2] biyokimyasala kanıtlarla da balıkçıllara^[3] daha yakın akraba olduğu öne sürülmüştür. Yakın zamanda yapılmış bir DNA araştırması da pabuç gagalının Pelecaniformes takımının bir parçası olduğunu önerir.^[4]

Sınıflandırma konusundaki tartışma Ciconiiformes ile Pelecaniformes takımları arasındaki sınırın nereye konacağı ya da sınır konması gerekip gerekmediği üzerinde yoğunlaşmaktadır. Karabataklar ve benzerleri muhtemelen gerçekten de Pelecaniformes takımında yer almadığından günümüzdeki bazı otoriteler Pelecaniformes takımının ana grubu ile Ciconiiformes takımını birleştirme yolunda gitmektedir. Pabuç gagalı ve hamerkop (Scopus umbretta) pelikanlar ile leylekler arasındaki kayıp halka olabilir.

Fiziksel özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Uzun boylu bir kuş olan pabuç gagalının ortalama boyu 110 ila 140 cm arasındadır ve bazı bireyler 152 cm boya kadar erişirler. Kuyruktan gagaya olan uzunluk 100 ila 140 cm arasında, kanat açıklığı da 230 ila 260 cm arasındadır. Ağırlığı 4 ila 7 kg arasında değişir.^[5]^[6] Yaklaşık ortalama 5,6 kg ağırlığa sahip olan erkek kuş yaklaşık ortalama 4,9 kg ağırlığa sahip olan dişiden daha büyüktür.^[7] Türün kendine özgü en büyük özelliği saman sarısı renginde olan ve üzerinde grimsi izler bulunan çok büyük ve şişkin gagasıdır. Culmen (ya da üst gaga uzunluğu) 18,8 ila 24 cm arasındadır.^[7] Gagaların keskin kenarları yakaladıkları avın kafasını koparmaya ve av ile birlikte gagaya alınan bitkilerden kurtulmaya yarar. Pelikanlar gibi üst gaga gemi omurgası şeklindedir ve ucu sivridir. Koyu renkli bacaklar oldukça uzundur ve tarsus uzunluğu 21,7 ila 25,5 cm arasındadır. Pabuç gagalının ayakları muhtemelen su bitkileri arasında avlanırken ayakta durmasını kolaylaştırmak için oldukça büyüktür ve orta parmağı 16,8 ila 18,5 cm arasındadır. Balıkçıl ve turna gibi diğer uzun bacaklı ve suda yürüyerek avlanan kuşlara nazaran boyunları daha kısa ve kalındır. Süzülmeye çok iyi adapte olmuş olan kanatları geniştir ve kanat kiriş uzunluğu 58,8 ila 78 cm arasındadır.

Uçuş düzeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Süzülerek uçarken pelikanlar ve Leptoptilos cinsi leylekler gibi kanatlarını düz olarak açar ve boynu geriye doğru çekilmiş olarak uçar. Dakikada 150 olarak tahmin edilen kanat çırpma hızı büyük leylek türleri dışında kuşlar arasında en düşük kanat çırpma hızlarından biridir. Yaklaşık yedi saniye süren ve tekrar eden kanat çırpma ve süzülme yöntemleri ile uçuş mesafesi büyük leylekler ile And kondoru (Vultur gryphus) arasındadır. Ürktüklerinde bulundukları yerden en fazla 100 ila 500 m öteye uçarak kaçarlar.^[7] Pabuç gagalılar nadiren uzun mesafe uçarlar ve 20 m olan minimum avlanma mesafesinden uzun uçtuklarına çok az rastlanır.

Erişkin kuşların tüyleri mavi-gri renktedir ve uçuş tüyleri daha koyu arduvaz-gri renklidir. Göğüste koyu renkli sapları olan uzun tüyler bulunur. Genç kuşların tüyleri erişkinlere benzer ancak daha koyu gridir ve kahverengi tonları vardır.^[1] Yeni yumurtadan çıkan pabuç gagalıların gagaları orta büyüklüktedir ve gümüşi gri renktedir. Yavrular 23 günlük olduğunda gaga belirginleşir ve 43 günlük olduklarında asıl büyüklüğüne erişir.^[7]

Tanımlama[değiştir | kaynağı değiştir]

Yakın mesafede kendine özgü özellikleri sayesinde kolayca tanımlanabilir. Uçarken kendine has gagası görülemediği durumlarda silüeti leylek ya da kondora benzer ancak tüyleri ayırt edici olarak mavi-gri renktedir. Sıra dışı başka bir özelliği de kuyruğunun da kanatları ile aynı renkte olmasıdır. Kötü görüş koşulları altında boyutlarının ve kanat açıklığının yaşadığı yerlerde bulunan diğer kuşlarla karşılaştırılması tanımlanmasına yardımcı olur. Uçarken leyleklerle aynı uzunluğa sahip olan ayaklarını geriye doğru düz olarak uzatır ve ayakları kuyruğunu geçer. Diğer kuşlarla benzer olan kanat-kuyruk oranı tanımlama için kullanılamaz.

Hayvanat bahçesinde bir pabuç gagalı (video.)

Dağılımı ve yaşam alanı[değiştir | kaynağı değiştir]

Pabuç gagalı Sudan'ın güneyinden Kongo Demokratik Cumhuriyeti'nin doğusu, Ruanda, Uganda ve Tanzanya'nın batısı boyunca merkezî tropikal Afrika'da tatlısu bataklıklarında yaşar. En çok sayıda popülasyonları Uganda'nın kuzeybatısında ve buraya komşu Sudan'ın güneyinde, ayrıca Uganda'nın sulak havzaları ile Tanzanya'nın batısında bulunur. Kenya'da, Orta Afrika Cumhuriyeti'nde, Kamerun'un kuzeyinde, Etiyopya'nın güneybatısında ve Malavi'de münferit kuşlara rastlanmıştır. Botsvana ve Kongo Nehri'nin yukarılarında da konuk olarak geldikleri gözlemlenmiştir. Pabuç gagalının dağılımı papirüs ve akciğerli balıkların dağılımıyla örtüşür. Göçmen değildir ancak habitat değişikliği, besin varlığı ve insanlar tarafından rahatsız edilme nedenleriyle mevsimsel olarak sınırlı mesafede yer değiştirirler.^[7]

Genel olarak tatlısu bataklıklarında yaşarlar. Bu türün bulunduğu hemen hemen tüm su havzalarında Cyperus papyrus ile Phragmites ve Typha cinsi sazlıklar bulunur. Her ne kadar dağılımları orta Afrika'daki papirüs dağılımı ile örtüşsede bu tür yalnızca papirüs bulunan yerlerden çok karışık bitki örtüsü olan yerleri tercih eder. Nadiren çeltik tarlaları ile su baskınına uğramış tarlalarda avlanırken görülürler.^[7]

Davranış ve ekoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Yavaş hareketleri ve uzun süre "heykel gibi" kıpırdamadan ayakta durması dikkat çekici özellikleridir. İnsan varlığından çabucak etkilenirler ve yakınlarda bulunan insanlardan ürkerek yuvalarını terk edebilirler. Genellikle balıkların nefes almak için yüzeye doğru gelmek zorunda oldukları az oksijenli sularda avlanmayı tercih ederler. Bu büyüklükte bir kuş olarak istisnai durumlarda yüzen bitki örtüsü üzerinde tünerler. Tipik olarak çamurlu sularda avlanırlar ve yalnız dolaşan pabuç gagalılar yoğun popülasyonlarda bile minimum avlanma mesafesi olan 20 m aralıklarla birbirlerinden uzakta avlanırlar. Bu tür yavaş hareketlerle avını pusuya yatarak bekler. Avlanırken çok yavaş hareket eder ve uzun süre hareketsiz kalır. Diğer büyük boyutlu, suda yürüyerek avlanan kuşların aksine bu tür yalnızca görme duyusunu kullanarak avlanır ve dokunarak avlanma yöntemini kullanmaz. Avını gördüğünde hızlı ve şiddetli bir şekilde saldırır. Ancak avın büyüklüğüne göre ilk saldırıdan sonra avını yakalaması 10 dakika kadar sürebilir. İlk saldırıların yaklaşık %60'ında avını yakalayabilir. Sıklıkla ilk saldırı sırasında avla birlikte su ve bitki de gagaya girer ve gaganın kenarlarından dışarı çıkarlar. Ara sıra su aygırlarınınsuya battıkları sırada balıkları su yüzüne doğru itmelerinden pabuç gagalılar faydalanır.^[7]

Pabuç gagalı daha çok balık ile beslense de su havzalarında bulunan omurgalılarının çoğu ile beslenir. Tercih ettikleri avlar arasında Protopterus aethiopicus ve Senegal bişiri (Polypterus senegalus) ile Tilapia cinsi balıklar ve Clarias cinsi yayınlar bulunur. Diğer avlar arasında kurbağalar, su yılanları, Varanus niloticus ve yavru timsahlar bulunur. Nadiren kaplumbağalar, salyangozlar, kemirgenler ve küçük su kuşları yedikleri de bildirilmiştir. Keskin kenarlı, devasa ve çok açılan gagası sayesinde pabuç gagalı büyük avlar avlayabilir. Bu tür tarafından yenen balıklar 15 ila 50 cm boyunda ve ortalama 500 g ağırlığındadır ancak 1 m boyunda akciğerli balıklara saldırdıkları görülür. Yaklaşık 50 ila 60 cm uzunluğunda yılanları avlarlar.^[7]

Üreme[değiştir | kaynağı değiştir]

Yalnız yaşamayı tercih eden pabuç gagalıların bu özelliği üreme alışkanlıklarına da yansır. Genellikle koloniler hâlinde yuva yapan balıkçıllar, karabataklar, pelikanlar ve leyleklerin aksine pabuç gagalıların yuvalarının sayısı kilometrekareye üç yuvadan azdır. Üreme dönemindeki pabuç gagalı çifti yaklaşık 2 ila 4 km²lik bir bölgeyi diğer kuşlara karşı oldukça gayretli bir şekilde savunurlar. Yaşadıkları bölgenin en kuzey ve en güney ucunda yağmurlar durduktan sonra yuva yapmaya başlarlar. Daha orta bölümlerde ise sonraki yağmurlu mevsimde yumurtlamak için yağmurlu mevsimin sonunda doğru yuva yapmaya başlarlar. Erkek ve dişi kuş birlikte yaklaşık 3 m çapında bir alanı temizledikten sonra yüzen bir platforma yuva yapar. Genellikle suya gömülü olan bu platform 3 m derinliğinde olabilir. Yuvanın kendisi 1 ila 1,7 m arasındadır. Hem yuva hem de yüzen platform su bitkilerinden yapılır. Sudan'da yuvalar erişkin bir kişiyi taşıyabilirken Zambiya'da taşıyamamaktadır. Bir ila üç adet beyaz yumurta yumurtlanır. Bu yumurtaların boyutu 80–90 mm boyunda ve 56–61 mm genişliğindedir ve ortalama 164 g ağırlığındadır. Kuluçka süresi yaklaşık 30 gündür. Hem erkek hem de dişi kuluçkaya yatar ve yavruları besleyip korur. Besinler doğrudan erişkinlerin boğazından yavruların gagalarına kusularak çıkartılır. Pabuç gagalılar nadiren birden fazla yavru yetiştirir ancak en büyüğün ölmesi ya da zayıf olması durumunda yedek olarak daha fazla sayıda yavru yumurtadan çıkar. Yavrular 105 günde palazlanır ve genç kuşlar 112 günde uçabilir. Ancak uçmaya başladıktan sonra bir ay kadar daha ebeveynler tarafından beslenirler. Genç pabuç gagalılar cinsel olgunluğa üç yılda erişirler.^[7]

Ses[değiştir | kaynağı değiştir]

Pabuç gagalı normal olarak sessizdir ancak yuvada iken gaga takırdatarak ses çıkarırlar.^[1] Bu takırtılı sesleri çıkarırken erişkin kuşların ayrıca inekler gibi böğürdükleri ve yüksek perdeli sesler çıkardıkları da görülmüştür. Üreme döneminde hem erişkinler hem de yavrular iletişim için gagalarını takırdatarak ses çıkarırlar. Yavru kuşlar yemek istediklerinde insan hıçkırığına benzer sesler çıkarırlar.^[7]

Korunma durumu[değiştir | kaynağı değiştir]

Popülasyonlarının 5.000 ila 8.000 arasında olduğu tahmin edilmektedir ve çoğu Sudan, Uganda, Demokratik Kongo Cumhuriyeti'nin doğusu ve Zambiya'daki bataklıklarda yaşar.^[8] BirdLife International yaşam alanı yokolması, insanlar tarafından rahatsız edilme ve avlanma tehditleri ile bu kuş türünü hassas türler arasında listelemiştir.

İnsanlarla ilişkileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu tür, ornitologlar tarafından Afrika'da en çok görülmesi istenen ilk beş kuş türü arasında sayılmaktadır.^[9] Antik Mısırlılar tarafından yapılmış ve pabuç gagalıyı resmeden tasvirler bulunmaktadır.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b ^c del Hoyo, J. Elliott, A. & Sargatal, J. (editors). (1992) Handbook of the Birds of the World. Volume 1: Ostrich to Ducks. Lynx Edicions. ISBN 84-87334-10-5
^ Mayr, Gerald (2003). "The phylogenetic affinities of the Shoebill (Balaeniceps rex)" (PDF). Journal für Ornithologie. doi:10.1046/j.1439-0361.2003.03002.x. 29 Eylül 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2014.
^ Hagey, J. R.; Schteingart, C. D.; Ton-Nu, H.-T. & Hofmann, A. F. (2002). "A novel primary bile acid in the Shoebill stork and herons and its phylogenetic significance". Journal of lipid research. 43 (5). ss. 685-90. PMID 11971938.
^ Hackett, SJ; Kimball, RT; Reddy, S; Bowie, RC; Braun, EL; Braun, MJ; Chojnowski, JL; Cox, WA; Han, KL; ve diğerleri. (2008). "A phylogenomic study of birds reveals their evolutionary history" (PDF). Science. 320 (5884). ss. 1763-8. doi:10.1126/science.1157704. PMID 18583609. 19 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Temmuz 2014.
^ Balaeniceps rex 19 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Fsbio-hannover.de.
^ Stevenson, Terry and Fanshawe, John (2001). Field Guide to the Birds of East Africa: Kenya, Tanzania, Uganda, Rwanda, Burundi. Elsevier Science, ISBN 978-0856610790
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Hancock & Kushan, Storks, Ibises and Spoonbills of the World. Princeton University Press (1992), ISBN 978-0-12-322730-0.
^ Williams, J.G; Arlott, N (1980). A Gield Guide to the Birds of East Africa. Collins. ISBN 0-00-219179-2.
^ Matthiessen, Peter (1991). African Silences. New York: Random House. s. 56. ISBN 0-679-40021-4.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Pabuç gagalı ile ilgili bilgiler 7 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
ARKive - Pabuç gagalı (Balaeniceps rex) resim ve videoları
BirdLife tür bilgi formu 3 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
The Internet Bird Collection - Uçarken görüntülenen pabuç gagalı 14 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[HBW1-1] Hoyo, J. Elliott, A. & Sargatal, J. (editors). (1992) Handbook of the Birds of the World. Volume 1: Ostrich to Ducks. Lynx Edicions. ISBN 84-87334-10-5

[2] Mayr, Gerald (2003). "The phylogenetic affinities of the Shoebill (Balaeniceps rex)" (PDF). Journal für Ornithologie. doi:10.1046/j.1439-0361.2003.03002.x. 29 Eylül 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2014.

[3] Hagey, J. R.; Schteingart, C. D.; Ton-Nu, H.-T. & Hofmann, A. F. (2002). "A novel primary bile acid in the Shoebill stork and herons and its phylogenetic significance". Journal of lipid research. 43 (5). ss. 685-90. PMID 11971938.

[4] Hackett, SJ; Kimball, RT; Reddy, S; Bowie, RC; Braun, EL; Braun, MJ; Chojnowski, JL; Cox, WA; Han, KL; ve diğerleri. (2008). "A phylogenomic study of birds reveals their evolutionary history" (PDF). Science. 320 (5884). ss. 1763-8. doi:10.1126/science.1157704. PMID 18583609. 19 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Temmuz 2014.

[5] Balaeniceps rex 19 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Fsbio-hannover.de.

[6] Stevenson, Terry and Fanshawe, John (2001). Field Guide to the Birds of East Africa: Kenya, Tanzania, Uganda, Rwanda, Burundi. Elsevier Science, ISBN 978-0856610790

[Hancock-7] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Hancock & Kushan, Storks, Ibises and Spoonbills of the World. Princeton University Press (1992), ISBN 978-0-12-322730-0.

[8] Williams, J.G; Arlott, N (1980). A Gield Guide to the Birds of East Africa. Collins. ISBN 0-00-219179-2.

[Matthiessen-9] Matthiessen, Peter (1991). African Silences. New York: Random House. s. 56. ISBN 0-679-40021-4.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

Balaenicipitidae nedir?, Balaenicipitidae anlamı nedir?, Balaenicipitidae ne demektir?