Azerbaycan ekonomi tarihi, Azerbaycan ekonomisinin 20. yüzyılın başından modern Azerbaycan Cumhuriyeti ekonomisine kadar olan gelişiminin tarihsel bir incelemesidir.

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti hükûmeti çarlığın devrilmesinden sonra düşüşe geçen Azerbaycan ekonomisini eski haline getirmek için 1918'den 1920'ye kadar çok çalıştı.

1919'da Azerbaycan'ın Devlet Bütçesi 665 milyon manat düzeyindeydi. Bu bütçenin büyük bir kısmı, petrol satılarak ve o zamanlar %30 seviyesinde olan kâr vergisi toplanarak dolduruldu. Diğer mali gelir kaynakları ise, şarap, tütün ve yağ satışından alınan tüketim vergileriydi.

O yıllarda kurulan gümrük hizmetleri hazineye 100 milyon manat katkıda bulundu. Serbest ticaret, yük ve yolcu taşımacılığına uygulanan vergilerden 15 milyon manat geldi. O yıllarda Azerbaycan daha çok tarıma dayalı bir ülke olup, ağırlıklı olarak hayvancılığa yönelikti. Bu dönemde sığırlar 1 milyon başa, atlar - 150 bin başa, mandalar - 300 bin başa, develer - 12 bin başa, koç ve keçiler 1,5 milyon başa ulaştı. Cumhuriyet'in ticari ve ekonomik ilişkilerinde takas uygulaması yaygındı: İthal edilen mallar karşılığında petrol veriliyordu.

Azerbaycan, Amerika, Fransa, İtalya ve diğer ülkelerin askeri malları, telefonları, arabaları, 100 lokomotifi, 2 bin tankı, 5 bin kapalı vagonu, gıda ürünleri için ödemeyi genel olarak petrol, pamuk, yün, ipek ve deri ile yapıyordu.

Rusya'daki devrimin ardından Azerbaycan petrolünün ihracatı önemli ölçüde azaldı. 1919'da kuzey pazarının kapanması nedeniyle üretilen 3,6 milyon ton petrolün sadece 600 bin tonu ihraç edildi. Avrupa'ya petrol ihracatı ancak 1919'da Bakü-Batum petrol boru hattının restorasyonu ve Bakü-Culfa demiryolunun inşasından sonra mümkün oldu.

1918-1920 yıllarında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ülkenin idarî-mülki yapısında bazı değişiklikler yapmış ve ülkenin mali işlerini yeniden düzenlemiştir.^[1]

Sovyetler Birliği içerisinde[değiştir | kaynağı değiştir]

1920-1939 yılları arasında ülkenin ekonomik yapısının şekillenmesi yavaş bir tempoda devam etti. Birincil ekonomik sektörler petrol, gaz, kimya, hafif sanayiler, gıda işleme, makine yapımı ve metal işleme idi.

İkinci Dünya Savaşı'ndan sonraki ilk yıllarda ekonominin tüm dalları barış döneminin gereklerine göre ayarlandı. 1948'de cumhuriyet endüstrisi savaş öncesi yıllara göre daha fazla mal üretti. 1950'de sanayi malları üretimi 1940'a göre %39 oranında arttı. 1950'li ve 1960'lı yıllarda Azerbaycan sanayisinin gelişimi ivme kazanmış, bölgesel ve sektörel yapılar iyileştirilmiştir. Sanayi malları üretimi 1940'a göre 5,5 kat artmıştır. 1941 ile 1970'ler arasında, tüm inşaatların %60'ını oluşturan 146 büyük sanayi tesisi inşa edildi ve üretime başlandı. Sumgayıt'ta boru, alüminyum ve kauçuk sentez fabrikası, Gence alüminyum izabe tesisi, Daşkesen cevher arıtma tesisi, Mingeçaur hidroelektrik santrali vb. gibi büyük fabrikalar Azerbaycan sanayisi için inşa edildi ve üretime başlandı. Böylece ağır sanayi, enerji, kimya, petrokimya, petrol arıtma, demir metalurjisi ve demir dışı metalurji, alet yapımı ve elektrik mühendisliği gibi sanayilerin gelişmesinin temelleri atılmıştır.

Bu yıllarda sanayi sektörlerinin ve tesislerinin yurt içinde karlı bir şekilde yerleştirilmesi, yaşam standardı düşük bölgelerin kalkınması, küçük ve orta ölçekli şehirlerde iş gücü kaynaklarının kullanım düzeyinin artırılması yönünde birçok çalışma yapılmıştır.^[1][2]

Bağımsızlık yılları[değiştir | kaynağı değiştir]

1991 yılında ülke bağımsızlığını kazanmasından itibaren, Azerbaycan Cumhuriyeti ekonomi alanında bağımsız bir politika izlemiştir. Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından Azerbaycan ekonomisi büyük zarar görmüştür. Yoksulluk oranı 2001 yılında %49'a ulaşmıştı. Daha sonra Azerbaycan'ın gayri safi milli geliri (GSMH) kişi başına 7.350 $ (2013) düzeyine, kişi başına düşen GSYİH ise 7.912,5 $ (2013) düzeyine çıktı ve yoksulluk oranı 2013'te % 5 seviyesine düştü.

Hidrokarbon kaynaklarının işletilmesi Azerbaycan'ın ekonomik kalkınmasında çok önemli bir rol oynamıştır. Yabancı şirketler ve yabancı yatırımlarla yapılan anlaşmaların sayısı da ülke ekonomisine katkıda bulunmuştur. İlgili reformların hayata geçirilerek piyasa ekonomisine geçilmesi de ekonomi politikasının temel hedeflerinden biri olmuştur.

Azerbaycan'ın ekonomik kalkınmasının ilk dönemi (1991-1995) ekonomik durgunluk dönemi olarak tanımlanabilir. 1996 sonrası dönem, dinamik ekonomik gelişme dönemi olarak gösterilebilir.

Azerbaycan, 1991'den önce farklı yönlerde gelişen geniş tabanlı ekonomik temellere sahipti. Bağımsızlık Azerbaycan'da ekonomik gerilemeye yol açtı. Birçok faktör 1996 yılına kadar GSYİH'nın küçülmesine neden oldu. Ermenistan ile olan durum ise ekonomik gerilemeyi daha da ağırlaştırdı.

1994 yılında Azerbaycan ile dünyanın 8 ülkesini temsil eden 13 büyük petrol şirketi arasında önemli petrol sözleşmelerinden biri imzalandı. Bu anlaşma tarihe "Asrın Anlaşması" olarak geçti.

Aynı yıl ABD, Türkiye, Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan ve Türkmenistan Cumhurbaşkanları, Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol ihraç boru hattının inşasına ilişkin devletler arası bir anlaşma imzaladılar.

1996 yılında Bakü'de BP, Statoil, LUKAgip, Elf Aquitaine (Fransa) (şimdi TOTAL), OIEC (İran) (şimdi NICO), TPAO ve SOCAR arasında Şahdeniz gaz kondensat sahasının gelecek vadeden yapısı hakkında bir sözleşme imzalandı.

1999 yılında Bakü-Supsa petrol boru hattı işletmeye açıldı. Boru hattı, Azeri-Çırak-Güneşli sahalarının geliştirilmesine yönelik sözleşmenin bir parçası olarak inşa edildi. Petrol-gaz sektörü, ekonominin diğer alanlarının gelişmesine de katkıda bulunmuştur. Makroekonomik ve finansal istikrarın sağlanması için yeni reformlar ve önlemler alınmıştır. O yıllarda Azerbaycan devleti farklı uluslararası kuruluşlara (IMF, Dünya Bankası, EBRD, İslam Kalkınma Bankası, Asya Kalkınma Bankası) katılmıştır. 1995'te yüzde 68 olan yoksulluk oranı, ekonomik büyümenin etkisiyle 2005'te yüzde 29'a düşürüldü.

2005 yılında hükûmet, ülkenin para birimi manattan 4 sıfır atarak 5.000 manatı 1 yeni manat (AZN) oranında yeniden değerlendirmeye karar verdi.^[3] 2005–2010 yıllarında, "petrol" GSYİH'sının ortalama yıllık büyüme oranları, "petrol dışı" GSYİH'deki artışın 3,5 katından daha fazla gerçekleşti. Bu dönemde petrol sektörünün ülke GSYİH içindeki payı %39'dan %60'a yükseldi. Banka kredileri ve hükûmetin teşvik önlemleri de, petrol dışı sektörlerin hızlı büyümesine katkıda bulundu. İnşaat sektörü ve hizmet sektöründeki bu önemli büyüme, 2010 yılında Azerbaycan ekonomisindeki petrol dışı sektörlerin büyüme oranları açısından petrol endüstrisini geride bırakmasına neden oldu.

2004-2013 yılları arasında Azerbaycan Cumhuriyeti'nin sosyo-ekonomik kalkınması ile ilgili 3 adet beş yıllık program uygulanmıştır. Bu programlar ekonomik çeşitlendirmeyi hedefliyordu. "2014-2018 Sosyal ve Ekonomik Kalkınma Devlet Programları", "2008-2015 Yılları Azerbaycan Cumhuriyeti'nde Yoksulluğun Azaltılması ve Sürdürülebilir Kalkınma Devlet Programları", "2008-2015 Yılları Azerbaycan Cumhuriyeti Halkına Güvenilir Gıda Tedarikine Yönelik Devlet Programları" ve bugüne kadar bir dizi sektörel gelişim programı uygulanmıştır.

2004-2018 yılları arasında ekonomik çeşitlendirmeyi amaçlayan bir dizi sosyoekonomik bölge kalkınma programı uygulanmıştır.

Davos Dünya Ekonomik Forumu'nun tahminleri, Azerbaycan ekonomisinin rekabet gücü açısından dünyada 38. sırada yer aldığını göstermiştir.^[1][2][4]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Azerbaycan ekonomisi
• Azerbaycan tarihi

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Azerbaycan'da Ekonomik Kalkınma 1 Mayıs 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.