Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
Kuruluş	1959 (ilk olarak); 1998 (kalıcı)
Yer	Strazburg, Fransa
Koordinatlar	48°35′47″N 7°46′27″E / 48.596389°K 7.774167°D
Harita

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) veya İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi (İHAM), uluslararası bir teşkilat olan Avrupa Konseyi'ne bağlı olarak 1959 yılında kurulmuş uluslararası bir mahkemedir. Mahkeme, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve ek protokolleriyle güvence altına alınmış olan temel hakların çiğnenmesi durumunda bireylerin, toplulukların, tüzel kişilerin ve diğer devletlerin, belirli usul ve kurallar dahilinde başvurabileceği bir yargı merciidir. 46 Avrupa Konseyi üyesi, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin yargı yetkisini tanımaktadır. Mahkeme, Fransa'nın Strazburg şehrinde bulunmaktadır.

Avrupa Birliği'nin günümüzde Avrupa Konseyi'ne ait bayrağı kullanıyor olması çeşitli kafa karışıklıklarına yol açıyorsa da Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Avrupa Birliği'nin değil, hemen hemen tüm Avrupa devletlerinin üyesi olduğu ayrı bir uluslararası teşkilat olan Avrupa Konseyi'nin organıdır. Ancak, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin içtihadı, Avrupa Birliği için de olmazsa olmaz asgarî standartları oluşturmaktadır.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

10 Aralık 1948 tarihinde Birleşmiş Milletler, insan haklarını uluslararası düzeyde korumayı güçlendirmek amacıyla orada belirtilen hakların evrensel tanınmasını teşvik etmeyi amaçlayan Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi'ni kabul etti. Bu bildiri ilk kez küresel bir standart belirlemede büyük öneme sahip olsa da, temelde hedef belirleyici bir belgeydi ve yargısal bir yaptırım mekanizması yoktu. 1949'da, yeni oluşturulan Avrupa Konseyi'nin on iki üye ülkesi, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi üzerinde çalışmaya başladı ve bu Sözleşme, Bildirge'de zaten belirtilen haklardan ilham alırken, ona imza atan Avrupa ülkeleri için vatandaşlarının temel haklarına saygı göstermelerini sağlamak için bir yargı mekanizması olacağı kritik farkla birlikteydi.

Mahkeme, ilk üyeleri Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nin 19. maddesi temelinde, 21 Ocak 1959'da Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi tarafından seçildiğinde kuruldu. Başlangıçta, mahkemeye Avrupa İnsan Hakları Komisyonu tarafından sınırlı erişim sağlanıyordu, bu komisyon 1998 yılında kaldırıldı.^[1]^[2] Mahkeme, ilk yıllarında düşük bir profilde kalmış ve fazla bir dava almamış, ancak ilk kez bir ihlal tespitini Neumeister v. Avusturya (1968) davasında yapmıştır. Sözleşme, mahkemeye Avrupa Konseyi üye devletlerinin Sözleşme ve protokollerine ilişkin taahhütlerinin gözlemlenmesini sağlamakla yükümlüdür, yani Avrupa Konseyi üyesi devletlerde Avrupa Sözleşmesi'nin uygulanmasını ve yürürlüğe konulmasını sağlamaktadır.

Avrupa Konseyi ile bağlantısı[değiştir | kaynağı değiştir]

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'ni uygulayan Avrupa Konseyi'nin en bilinen kurumudur. Avrupa Konseyi (AK) (CdE), İkinci Dünya Savaşı sonrasında kurulan bir uluslararası kuruluş olup Avrupa'da insan haklarını, demokrasiyi ve hukukun üstünlüğünü koruma amacını taşımaktadır.^[3] 1949 yılında kurulan mahkeme, şu an 46 üye ülkeye sahiptir ve yaklaşık 700 milyon nüfusu kapsamaktadır. Ayrıca yıllık yaklaşık 500 milyon avroluk bir bütçe ile faaliyet göstermektedir.^[4]

AİHM, 27 üyeli Avrupa Birliği'nden (AB) farklı bir kuruluştur, bazen onunla karıştırılır, AB'nin 1955 yılında Avrupa Konseyi tarafından oluşturulan orijinal Avrupa bayrağını ve Avrupa'nın marşını benimsemesi bu durumu oluşturmuştur. Hiçbir ülke, Avrupa Konseyi'ne üye olmadan AB'ye katılmamıştır. Avrupa Konseyi, resmi Birleşmiş Milletler gözlemcisidir.^[5]^[6]^[7]^[8]

Üye ülkeler[değiştir | kaynağı değiştir]

Avrupa Konseyi'nin 46 üye devleti tarafından bugüne kadar mahkemenin yargı yetkisi tanınmıştır. 1 Kasım 1998'de mahkeme tam zamanlı bir kurum haline geldi ve başvuruların kabul edilebilirliğini kararlaştıran Avrupa İnsan Hakları Komisyonu, 11. Protokol tarafından kaldırıldı.^[10]^[11]

1989 yılında Berlin Duvarı'nın yıkılmasını takiben yeni devletlerin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'ne katılması, mahkemeye yapılan başvurularda büyük bir artışa neden oldu. Mahkemenin verimliliği, birikmiş başvuruların büyük birikmesi nedeniyle ciddi şekilde tehdit altındaydı.

1999 yılında 8.400 başvuru dinlenmesi için ayrıldı. 2003 yılında 27.200 dava açıldı ve bekleyen dosyaların sayısı yaklaşık 65.000'e yükseldi. 2005 yılında mahkeme 45.500 dosya açtı. 2009 yılında 57.200 başvuru ayrıldı, 119.300 başvuru bekliyordu. O dönemde başvuruların yüzde 90'ından fazlasının kabul edilemez ilan edildiği, ve mahkemenin verdiği kararların çoğunluğunun—mahkemenin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'ne aykırılığı tespit eden bir karar verdiği veya benzer bir dava hakkında iyi kurulmuş hukuk içtihatı bulunduğu tekrarlayan vakalara denk geldiği bir dönemdi.

11. Protokol, bekleyen dava dosyalarının birikmesiyle başa çıkabilmek için mahkemeyi ve yargıçlarını tam zamanlı bir kurum olarak kurarak, işlemi basitleştirerek ve sürecin uzunluğunu azaltarak tasarlanmıştı. Ancak, mahkemenin iş yükü artmaya devam ettikçe, katılan devletler daha fazla reformun gerekliliğine karar verdiler ve Mayıs 2004'te Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'ne 14. Protokol'ü kabul etti. 14. Protokol, mahkemenin iş yükünü ve Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi'nin, kararların uygulanmasını denetleyen kurumun iş yükünü azaltma amacıyla hazırlandı, böylece mahkeme önemli insan hakları sorunları gündeme getiren davalar üzerinde odaklanabilirdi.^[12]^[13]

Mahkemeye başvuru[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir kişinin AİHM'ye başvurabilmesi için öncelikle kendi ülkesinde hakkını araması, yani iç hukuk yollarını tüketmesi gerekmektedir. Kişiler, iç hukukta haklarını aradıktan sonra ve bu konuda olumsuz nihaî karar alındıktan sonraki 4 ay zarfında yazılı olarak Strazburg'da bulunan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine başvurmalıdır. (Eskiden başvuru süresi 6 aydı. Ancak internet üzerinden başvuruların alınmaya başlamasından sonra, herkesin bu imkâna sahip olduğu düşünüldüğü için, başvuru süresi kısaltıldı.) Mahkemenin yargı dili İngilizce veya Fransızca'dır. Ancak başvuru, konsey üyesi devletlerin birinin diliyle (örn. Türkçe) de yapılabilir.^[14] Mahkeme, yapılan başvuruların ön koşullarının yerine getirilip getirilmediğini inceler, bir eksiklik görmezse başvurunun esastan incelenmesine karar verir. Ön koşulları taşımayan başvuruların reddine karar verilir. Bu karar kesindir, karşı başvuru yolu yoktur. Mahkeme, ön koşullar açısından kabul edilebilirlik kararı verdikten sonra esas hakkında karar vermeden önce, taraflara "uzlaşma" önerebilir. Taraflar kendi aralarında uzlaşır ve bu uzlaşı da mahkemece teyîd edilir ise, başvuru sonuçlanmış olur. Dostâne çözüm yoluyla da bir sonuca ulaşılamamışsa, mahkeme başvuruyu yeniden inceler, tarafların yazılı görüşlerini alır. Gerekli görürse duruşma yapar, tanık dinler, soruşturma ve araştırma yapar. Mahkeme, başvuru sahibinin sözleşmede tanınan bir hakkının devlet tarafından ihlâl edildiği kararına varırsa, "hakkaniyete uygun bir surette, zarar gören tarafın tatminine hükmeder". Yâni Mahkeme, devletin tazminat ödemesine karar verir. Mahkemenin kararlarının uygulanıp uygulanmadığı Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından denetlenir.

Yapısı[değiştir | kaynağı değiştir]

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin şu anki idarî düzeni 1 Kasım 1998 yılında yürürlüğe giren "AİHM İç Tüzüğü"nde ayrıntılarıyla belirtilmiştir. Buna göre AİHM;

Genel Kurul
Komite
Tek yargıç (14 nolu protokol ile oluşturulmuştur.)
Daire
17 Yargıçlı Büyük Daire'den oluşur.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, sözleşmeye taraf olan devletlerin sayısına eşit sayıdaki hâkimlerden oluşmakta ve hâkimler, mahkemeye geldikleri devlet adlarına değil, kendi adlarına mahkemeye katılma sahip olurlar.^[15] 9 yıllık bir süre için seçilen hâkimler yalnızca bir dönem görev yapabilirler. Ancak hâkimler, her durumda yetmiş yaşında emekli olurlar. Mahkemenin çalışmasında bir aksaklık olmaması amacıyla her hâkimin yenisi gelene kadar görev yapması esası da benimsenmiştir (Sözleşme, md. 20-23).^[16]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "The court in brief" (PDF). European Court of Human Rights. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Şubat 2013.
^ Bates, Ed (2010). The Evolution of the European Convention on Human Rights: From Its Inception to the Creation of a Permanent Court of Human Rights. Oxford University Press. ss. 179-180. ISBN 978-0-19-920799-2.
^ "BBC News - Profile: The Council of Europe". news.bbc.co.uk. 27 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2023.
^ Council of Europe, Budget 25 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Retrieved: 21 April 2016
^ "Intergovernmental Organizations". www.un.org. 4 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ Council of Europe. "The European flag" 14 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved 18 April 2016
^ Council of Europe. "The European anthem" 27 Haziran 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved 18 April 2016
^ Council of Europe. "How to Distinguish Us" 8 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved: 18 April 2016
^ Istrefi, Kushtrim (2018). "Kosovo's Quest for Council of Europe Membership". Review of Central and East European Law (İngilizce). 43 (3): 255-273. doi:10.1163/15730352-04303002. ISSN 1573-0352.
^ Smith, Rhona K.M.; van der Anker, Christien (2005). The essentials of Human Rights. Hodder Arnold. s. 115. ISBN 0-340-81574-4.
^ "Details of Treaty No.155". Council of Europe. 29 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2017.
^ "Protocol no.14 Factsheet: The reform of the European Court of Human Rights" (PDF). Council of Europe. May 2010. s. 1. 15 Ocak 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2011.
^ Joint Committee on Human Rights (1 Aralık 2004). "Protocol No. 14 to the European Convention on Human Rights" (PDF). s. 5. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Haziran 2022.
^ "Üye ülkelerin dillerinde başvuru formları" (HTML). 4 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2013.
^ "AİHM Yapısı hakkında bilgi" (PDF). 13 Ekim 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
^ "AİHM Bilgi". 2 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

AİHM resmi sitesi1 Mart 2000 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] "The court in brief" (PDF). European Court of Human Rights. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Şubat 2013.

[Bates-2] Bates, Ed (2010). The Evolution of the European Convention on Human Rights: From Its Inception to the Creation of a Permanent Court of Human Rights. Oxford University Press. ss. 179-180. ISBN 978-0-19-920799-2.

[3] "BBC News - Profile: The Council of Europe". news.bbc.co.uk. 27 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2023.

[4] Council of Europe, Budget 25 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Retrieved: 21 April 2016

[5] "Intergovernmental Organizations". www.un.org. 4 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[6] Council of Europe. "The European flag" 14 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved 18 April 2016

[7] Council of Europe. "The European anthem" 27 Haziran 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved 18 April 2016

[8] Council of Europe. "How to Distinguish Us" 8 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved: 18 April 2016

[9] Istrefi, Kushtrim (2018). "Kosovo's Quest for Council of Europe Membership". Review of Central and East European Law (İngilizce). 43 (3): 255-273. doi:10.1163/15730352-04303002. ISSN 1573-0352.

[essentials-10] Smith, Rhona K.M.; van der Anker, Christien (2005). The essentials of Human Rights. Hodder Arnold. s. 115. ISBN 0-340-81574-4.

[11] "Details of Treaty No.155". Council of Europe. 29 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2017.

[proto14-12] "Protocol no.14 Factsheet: The reform of the European Court of Human Rights" (PDF). Council of Europe. May 2010. s. 1. 15 Ocak 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2011.

[13] Joint Committee on Human Rights (1 Aralık 2004). "Protocol No. 14 to the European Convention on Human Rights" (PDF). s. 5. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Haziran 2022.

[14] "Üye ülkelerin dillerinde başvuru formları" (HTML). 4 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2013.

[15] "AİHM Yapısı hakkında bilgi" (PDF). 13 Ekim 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.

[16] "AİHM Bilgi". 2 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi nedir