Atsız (Orta Türkçe: أتسز; yak. 1097 - 1156), "Harezm şahı" unvanı ile Harezmşahlar Devleti hükümdarıydı.

Babası Kutbüddin Muhammed 1127'de ölünce yerine geçmiş; çeşitli istilalar görüp zaman zaman yetkilerini kaybetmişse de 1156'da ölünceye kadar hükümdarlık yapmıştır. Babası Büyük Selçuklu devleti Sultanı I. Melikşah tarafından Harezm eyaletine vali olarak atanmıştı ve bu valilik büyükbabası olan Anuş Tegin'in cedlerine kalıtsal olarak verilmişti. Atsız Büyük Selçuklu devletinden neredeyse serbest olarak hüküm sürmeye başlamış ve Selçuklu Sultanı Ahmed Sencer'in birkaç defa hücumuna uğramış ve zaman zaman tazminat veren vasal devlet olmak zorunda kalmıştır. Buna rağmen hükmettiği arazide bir "Harezm Şah" hanedanının idaresinde Harzemşahlar Devleti'nin kurucuları içinde sayılmaktadır. Lakabı Alâeddin (bazı eserlerde Bahâeddin), Türkçe unvanı ise Kızılarslan'dı.

Yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

Atsız, Harezmşah unvanı ile babası 1127'de ölünce hükümdarlığa başlamıştır.

Hükümdarlığının ilk sekiz yılındaki başlıca uğraşı babasının başlattığı siyaset olan Harezm ülkesi sınırlarını Hazar Denizi ve Aral Gölü arasındaki bozkırdaki daha müslümanlığı kabul etmemiş olan Kıpçak ve Oğuz göçebe Türklerine karşı koruma siyaset ve askeri tedbirlerine devam etmek oldu. Seyhun Nehri'nin Aral Gölü ağzında bulunan askeri durumu çok önemli olan Cend şehrini ele geçirdi.^[1]

Önceleri hukuken bağlı olduğu Büyük Selçuklu Devleti'ne ve devletin Sultanı Ahmed Sencer'e çok sadık bir alt-hükümdar olarak görünmüştür. Sultan Ahmed Sencer'in 1130'da Maveraünnehir üzerine ve 1130'da Gazne'de isyancı Sultan Behram Şah üzerine yaptığı seferlere ordusuyla katıldı.

Fakat Atsız bağımsız siyaseti tercih etmekteydi ve 1138'de açıkça Selçuklulardan bağımsızlığını ilan etti. Fakat Sultan Ahmed Sencer Selçuklu ordusuyla üzerine geldiğinde ona karşı yaptığı "Hezarasp Muharebesi"'nde yenilgiye uğradı ve Gürgen'e çekilmek zorunda kaldı. Sultan Sencer yeğeni olan "Süleyman Şah"ı Harezm valisi yaptı ve kendisi Merv'e geri döndü. Fakat Süleyman Şah eyaletin idaresinde başarısız kaldı. Atsız da Buhara'ya pek başarı kazanamayan bir akın yaptı. 1141'de Atsız resmen Sultan Sencer'e başvurarak affını istedi ve sadık bir vali olacağını bildirdi. Sultan Sencer tarafından affedilerek tekrar resmen Selçuklu Devleti'nin Harezm valisi olarak atandı.

Ayni yıl, 1141'de, Selçuklu sultanı Ahmed Sencer, hükümdarları Yelu Deşi komutanlığında Karahitaylar ile yaptığı Katvan Savaşı'nda mağlup düştü ve bütün Maveraünnehir Karahitaylar'ın eline geçti. Sultan Ahmed Sencer bu savaş sonrası hemen toplanabilmekle beraber Orta Asya'daki bütun otoritesini ve prestijini yitirdi. Selçuklu devletinin zayıflamasını bir vesile sayan Atsız Horasan'a hücum ederek Merv ve Nişabur şehirlerini ele geçirdi.

Fakat Karahitaylar Harezm topraklarına ülkeyi talan etmek hedefiyle bir akıncı hücum birliği gönderdiler. Bunun üzerine Atsız Karahitaylara yıllık tazminat vermek zorunda kaldı ve bu tazminat ödemesi Atsız'ın ölümüne kadar devam etti. Bu nedenle bazı tarihçiler Harezmşah Devleti'ni bu tarihten sonra Karahitaylar'ın bir vasal alt-devleti olarak görürler.^[2][3]

1147'de Sencer yine bağımsız hareket etmeye başlayan Atsız üzerine bir sefer yaptı ve Atsız yine Selçuklulara da bağlığını göstermek zorunda kaldı. Böylece Atsız'ın saltanatının son döneminde Harezmşahlar devleti hem Selçuklu devletine hem de Karahitaylara bağımlı bir devlet görünümünü aldı.

Atsız bu sefer hükümdarlığının ilk dönemindeki kuzey bozkırları ele geçirme hedefine geri dönmek zorunda kaldı. Harezmşahlara ait büyük stratejik önemi olan Cend kalesi Karahanlı emiri Kemaleddin bin Arslan Mahmud ele geçmişti ve Atsız 1152'de bu kaleyi geri almak için bir sefer yaptı.

1153'te Selçuklu Sultanı Ahmed Sencer, ittifak etmiş bir grup Oğuz boyuna karşı yaptığı muharebeyi kaybedip bu Oğuzlar ittifakına esir düştü ve Horasan'ı ele geçiren bu Oğuz ittifakı yanında esaretini geçirmeye başladı. Horasan bir keşmekeş içine büründü. Bu Oğuzlar Sultan olarak eski Karahanlılar hükümdarı ve Ahmed Sencer'in yakın akrabası olan Mahmud Han'ı sultan olarak ilan ettiler. Fakat Selçuk ordusunun önemli bir kısmı Mahmud Han'ı Sultan olarak kabul etmedi. Bu sefer Mahmud Han Oğuzlara karşı çıktı ve Atsız ile bir ittifak kurdu. 1154'te bir Atsız'ın kardeşi İnal Tekin komutasında bir Harezm ordusu Horasan'a bir talan hücumu yaptı. Aynı yıl Atsız ve oğlu İl-Arslan ana Harezmşah ordusuyla Horasan'a sefere başladı ve Bayhak'a kadar ilerledi. Fakat tam bu sırada Sultan Ahmed Sencer esaretten kaçtı ve tekrar Horasan'da idareyi eline aldi.

Atsız bağımsızlığını kaybedip yine Selçuklu devletine bağlandı. 1156 başlarında Sencer'i esir alan Oğuzlara karşı Sultan Sencer'in bir seferine iştirak etmesi gerekti.

Atsız Mayıs 1156'da 59 yaşında öldü. Yerine Harezmşahlar Devleti Sultanı olarak oğlu İl-Arslan tahta geçti.

Değerlendirme[değiştir | kaynağı değiştir]

Atsız'ın saltanatı döneminde ve bu saltanatın sonuna kadar Harezmşahlar Devleti, hem Büyük Selçuklu Devleti hem de Karahitaylar devletine yıllık tazminat ödeyen bağımlı bir devlet görünümündeydi ve ülkesi Hazer Denizi'nin kuzey batısında Harezm bölgesi denilen sınırlı bir bölgeden oluşmaktaydı. Harezmşah devleti karşı mücadelelerde bulunmakla ve zaman zaman tamamen bağımsız hareket etmekle beraber genellikle Büyük Selçuklu Devleti'ne bağımlı bir devlet görünümünü korudu. Aynı zamanda Atsız'ın 1441'den sonraki saltanat döneminde Harezmşahlar Karahitaylara da bağımlı bir devlet görünümü aldı. Fakat Sultan Atsız devletinin temellerini çok pekiştirmiş ve ondan sonraki Harezmşah Sultanları için devleti genişletmeleri için sağlam temele oturtmuştu.

Şahsi kalitelerine gelince Atsız kültür ve edebiyata verdiği önem ile övülmüştür. Tarihçi Juveyni Atsız'in Farsi şiirler yazdığını ve sarayının bir kültür merkezi olduğunu bildirir.^[4]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

Genel

• Taneri, Aydın (1989) Harezmşahlar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ISBN 975-389-110-5.
• Kafesoğlu, İbrahim (1965), Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-617/1092-1229), Ankara:
• Köymen, Mehmet A. (1954), Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. Cilt II: İkinci Imparatorluğu Tarihi, Ankara: say.311-53,445
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî, (Tr. çev.: Mürsel Öztürk), (1999)Tarih-i Cihan Güşa (Dünya Fatihi Tarihi) Ankara:Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları; ISBN 975-17-2206-3. (İngilizce çeviride Cilt II say.3-14)
• Bosworth, C.E. "Atsïz Ḡarča'ī" (1987 rev.2011) Encyclopedia Iranica Cilt:III Sayfa:18-19 Madde ve bibilyografya listesi [2] 8 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) (Erişim:9.5.2016)
• Sümer, Faruk, "Atsız b. Muhammed" TDV İslam Ansiklopedisi (1991) Cilt:IV sayfa:91-92 [3] 12 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Erişim:9.5.2016)