Atlıkarınca

Atlıkarınca, yere sabitlenmiş bir eksen etrafında döndürülen bir platform veya askılara takılı oyuncak atlar, uçaklar, arabalar gibi nesnelerden oluşan büyük bir oyuncak ve eğlence aracı.

Geleneksel tipleri ve türünün ilk örnekleri dönen bir platformun üstüne yerleştirilmiş olan tahta atlar ya da değişik hayvanlardan oluşur Platformdaki oyuncaklar sadece bir eksen etrafında dönmekle kalmayıp, aynı zamanda atın veya hayvanın koşuşunu canlandırmak için yukarı ve aşağı yönde hareket ederler. Günümüzde sadece atlar veya hayvanlar değil aynı zamanda arabalar, uçaklar ve hatta uzay araçları gibi modern makinaların da maketleri kullanılmaktadır.^[1]

Atlıkarıncalar çoğunlukla lunaparklar gibi eğlence mekanlarında bulunmakla birlikte alışveriş merkezinde ve diğer parklarda tek başlarına da bulunabilir.

Lunaparklarda büyük ve elektrik ile çalışan atlıkarıncalar bulunur. Çok basit üç dört çocuğun oturabileceği kadar küçük olan bir atlıkarınca, sadece yere sabitlenmiş bir eksen ve ona dik açıyla bir bilyalı rulman mekanizmasıyla ilişkilendirilmiş dönen 3-4 oturaktan oluşabilir.

Geçmişi[değiştir | kaynağı değiştir]

Atlıkarıncanın geçmişi, 12. yüzyılda Türk ve Arap atlı askerlerin oynadıkları ve Haçlı Seferleri sırasında Avrupa'lıların görüp öğrendikleri bir oyuna dayanır.^[1] Bu oyunda biniciler, bir daire içinde dörtnala giderken birbirilerine top fırlatırlardı. Süvarilerin binicilikte ustalaşmak için bir egzersiz olarak oynadıkları bu oyun, İtalyanca carousse ve İspanyolca Garusso (Savaş oyunu) olarak adlandırıldı.

17. yüzyılda Avrupa'da oyudaki topların yerini binicilerin tepelerindeki direklerden sarkan halkalar aldı. En fazla halkayı mızrağına geçirebilen binici, oyunu kazanmaktaydı. Oyun Fransa ve İtalya'da çok popüler oldu. Binicilerin egzersiz yapması için yapılan kirişler üzerindeki oymalı tahta atlar, atlıkarıncanın ilk basit örnekleri oldu. Zamanla bu tahta atların asıl işlevi unutuldu, kendileri başlıbaşına bir eğlence aracında dönüştü.

18. yüzyılda Fransız Devrimi'nden sonra atlıkarıncalar Fransa'da yaygınlaştı. Geçmişte sadece soyluların ve askerlin bindikleri süslü tahta atlar, halkın eğlence aracı haline gelidi.^[2] Avrupa ve İngiltere'de fuarlarda ve çeşitli toplantılarda atlıkarıncalar kurulurdu. Bu atlıkarıncaların platformu yoktu, tahta hayvanlar zincirlerden sallanır ve dönen mekanizmanın merkezkaç kuvveti ile dönerlerdi.

1803'te Joseph Merlin adında bir saat ve çalgı yapımcısı, Londra'aki Mekanik Müzesi için bir atlıkarınca yaptı. Atlıkarınca dev bir müzik aletine bağlıydı ve ilk notanın çalmasıyla atlıkarınca dönmeye başlıyor ve her at dörtnala koşma hareketi yapıyordu. Bu atlıkarıncanın başka modelleri geliştirildi.

19. yüzyıl ortalarında platformlu atlıkarınca geliştildi. Tahta atlar ve hayvanlar dönen dairesl bir platorma sabitlendi. Başlangıçta atlıkarıncalar insan veya hayvan gücü ile çalıştırılmaktaydı. 19. yüzyıl ortalarından sonlarına kadar atlıkarıncaları çalıştırmak için velespit (eski bir bisiklet türü), buhar motoru ve elektrikli bisiklet gibi farklı yıllar denendi. Elektrikli ışıklar ve içine yerleştirilen org müziği atlıkarınca eğlencesinin bir parçası haline geldi.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçede iki yüzyıl öncesine kadar "Atlıkaraca" denmiştir.^[3]^[4]^[5] Sözcüğün etimolojisi üzerine en yaygın sav, İtalyanca Carousse'dan Karaca olarak değişmesidir. Oysa İtalyanca carousse ve İspanyolca Garusso sözcüğü savaş oyunu anlamındadır ve Haçlı Seferleri sırasında Avrupalıların Arap ve Türkler'den öğrendikleri, binici eğitimi ve eğlence amaçlı at oyunlarına verilen isimden türetilmiştir.^[6]

Atlı karaca seyirlik oyunu[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı toplumunda gemişte "atlı karaca" olarak adlandırılan geleneksel seyirlik oyununun adı zamanla "atlıkarınca" halini almıştır. Atlı karaca, oyuncuların ellerine giydileri at kuklalarıyla müzik eşliğinde türlü gülünçlükler yaptıkları bir gösteri idi. "...kukla, meddah, orta oyunu, tuluat, köy seyirlik oyunları, aşık karşılaşmaları, baranalar, fasıl heyetleri, halk oyunları, cambazlar, ayı oynatıcıları, atlıkarıncalar..." ^[7]

Günümüzde Anadolu'da "At karaca" ya da "atlı karaca" adlarıyla yer isimleri mevcuttur.^{[kaynak belirtilmeli]}

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

^ ^a ^b "From Cavalry to Carnival: The History of Carousels | Collectors Quests" (İngilizce). 14 Mayıs 2021. 17 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2022.
^ Mitalee (13 Şubat 2022). "Carousels in Paris". Misadventures with Andi (İngilizce). 13 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2022.
^ Şemʾdânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi târihi Mürʾiʾt-tevârih, Şamdanîzade Fındıklılı Süleyman Efendi, Münir Aktepe tarafından, Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1976
^ Eski İstanbul Yaşayışı, Muhsahipzade Celâl, İletişim Yayınları, 1992
^ Halk edebiyatına giriş, Şükrü Elçin, Emel Matbaacılık Sanayii, 1981
^ An Etymological Dictionary of the English Language, Walter William Skeat,Clarendon Press, 1882
^ Kabaklı, Ahmet (1989). Türk Edebiyatı, Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatı vakfı, 1989. Türk Edebiyatı Vakfı.

Genel

Türk Edebiyatı, Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatı vakfı, 1989

[:0-1] "From Cavalry to Carnival: The History of Carousels | Collectors Quests" (İngilizce). 14 Mayıs 2021. 17 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2022.

[2] Mitalee (13 Şubat 2022). "Carousels in Paris". Misadventures with Andi (İngilizce). 13 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2022.

[3] Şemʾdânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi târihi Mürʾiʾt-tevârih, Şamdanîzade Fındıklılı Süleyman Efendi, Münir Aktepe tarafından, Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1976

[4] Eski İstanbul Yaşayışı, Muhsahipzade Celâl, İletişim Yayınları, 1992

[5] Halk edebiyatına giriş, Şükrü Elçin, Emel Matbaacılık Sanayii, 1981

[6] An Etymological Dictionary of the English Language, Walter William Skeat,Clarendon Press, 1882

[7] Kabaklı, Ahmet (1989). Türk Edebiyatı, Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatı vakfı, 1989. Türk Edebiyatı Vakfı.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

Atlıkarınca nedir?, Atlıkarınca anlamı nedir?, Atlıkarınca ne demektir?