Adnan Cahit Ötüken (1911, Manastır - 2 Mart 1972, İstanbul), Türk eğitimci, yazar, Türk kütüphaneciliğinin öncülerinden ve Türk Millî Kütüphanesi'nin kurucularındandır.

Babası Doktor Binbaşı Ali Naşit Bey, annesi Manastırlı avukat Yusuf Efendi'nin kızı Lütfiye Hanım'dır. Adnan Ötüken yedi yaşındayken babası Kafkas Cephesi'nde şehit düşmüştür. Önce Kadıköy Osmangazi Numune Mektebi'ni sonra 1928'de Kadıköy Orta Mektebi'ni ve 1931'de İstanbul Lisesi'ni bitirdikten sonra da, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkoloji ve Fransızca Bölümlerinden 1935 yılında mezun oldu. Fakülteden Türk Atasözleri konulu bitirme tezi ile mezun oldu.

Gençlik yıllarında Edebiyat Fakültesi Talebe Derneği Başkanlığı, Millî Türk Talebe Birliği'nde Yönetim Kurulu Üyeliği ve daha birçok gençlik kuruluşunda görev almıştır. Daha bu yıllarda İstanbul'da bazı özel liselerde edebiyat öğretmenliği yapmıştır.

Prof. Helmut Ritter'in Başkanlığında kurulan Kütüphaneler Tasnif Komisyonu'ndaki 9 aylık çalışması ve tezini hazırlama sırasında, kütüphaneleri ve sorunlarını yakından görme ve inceleme fırsatını bulmuştur. 1936 yılında Yozgat Lisesi'ne edebiyat öğretmeni olarak atanır. Bu dönemde Sabiha Aybar Hanım ile de evlenir. 1940 yılında ilk kızı Deniz, 1945 yılında ise ikinci kızı Yıldız dünyaya gelir.

Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında Batılı ülkelerin kütüphanecilik deneyimlerinden yararlanmak ve kütüphanecilik eğitimi görmek üzere Avrupa’ya gönderilen üç kişi arasında yer aldı ve kütüphanecilik öğrenimi için Almanya'ya gönderildi.^[1] Burada Berlin Devlet Kütüphanesi'nde kütüphanecilik eğitimi almıştır. Berlin Üniversite Kütüphanesi'nde, Leipzig'de ve diğer Alman kütüphanelerinde staj yapmıştır. 1939 yılının Haziran ayında Almanya'dan dönünce kısa bir süre İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkoloji Asistanlığı'na tayin oldu. 3 ay sonra askere gitti ve yedek subay olarak görev yaptığı bu sırada ilk eseri olan Bibliyotek Bilgisi ve Bibliyografi kitabını yayımladı. 1 Ekim 1941'de Millî Eğitim Bakanlığı'nda Yayımlar Müdürü olarak atandı. Yaklaşık altı yıl çalıştığı bu mevkide İnönü Ansiklopedisi'ni (bugünkü Türk Ansiklopedisi) yayımlar. Bu eserinde kütüphanecilikle ilgili bazı kavramları kendisi yazmışken bazılarını da Almanca'dan tercüme etmiştir. İslam Ansiklopedisi ve Dünya Edebiyatı'ndan Tercümeler Serisi 'ni de yayımlar.

Bu yayım çalışmaları sürerken Ötüken, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'nde de Kütüphanecilik Kurslarına ilişkin çalışmalara başlamıştır. Mehmet Emin Erişgil'in Dekan Vekili olarak görev yaptığı bu dönemde, 28 Kasım 1941 tarihli yazı ile kütüphane eğitimi çalışmalarının temeli atılır. İlk kurslar 1942 yılının Mart ayından, 1943 yılının Şubat ayına kadar yapılmıştır. 1944 yılında kesinliğini alan Kurs Yönetmeliği sayesinde kurslar, 1952 yılına kadar düzenli olarak devam eder. Asıl amacı olan Kütüphane Okulu için Kütüphanecilik Kanunu hazırlanırken bu konuda adımlar atılmasını sağlayacak maddeler bu kanuna eklenir. Ancak bu çabalar, Maliye Bakanlığı'nın bu hedefi fazla maliyetli bulunca boşa çıkar. Adnan Ötüken çalışmalarına devam eder ve Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'nde Kütüphanecilik Kürsüsü'nün 1954 yılında kurmayı başarır. Kürsü'nün ilk öğretim görevlisi olan Ötüken, Almanya'ya Kültür Ataşesi ve Öğrenci Müfettişi olarak 1957 yılında atanmasına kadar bu görevine devam eder. Bunların yanı sıra 1950 yılında Türk Kütüphaneciler Derneği başkanı olarak görev yapmıştır.^[2]

Adnan Ötüken; Millî Kütüphane Müdürlüğü, Yüksek Öğrenim Genel Müdürlüğü Vekilliği, Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü Vekilliği görevlerinde bulunmuştur. Almanya'ya çıkan tayininden dolayı Ankara Radyosu'ndaki ''Kitap Saati'' adlı programı ile Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Öğretim Görevliliği sona erer. Ötüken, yeni bulunduğu görevi sayesinde Türk-Alman Kültür İşleri İstişare Kurulu'nun kurucuları ve ilk başkanları arasında yer alır. Bu çalışmaları sırasında Federal Almanya Hükûmeti tarafından kendisine ''Birinci Sınıf Hizmet Haçı Nişanı''nı verilir.

1960 yılında Türkiye'ye yeniden döndüğünde Millî Kütüphane Müdürlüğü'ne tayin olur. 1965 yılında ilk Kültür Müsteşarı olmasıyla, ilk işi Millî Kütüphane'nin Genel Müdürlük olmasıdır. Çeşitli okullarda edebiyat ve Almanca öğretmenliği de yapmıştır. 1971 yılında emekli olarak İstanbul'a yerleşir ve 2 Mart 1972'de ani bir kalp krizi ile aramızdan ayrılır.

Millî Kütüphane Çalışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

15 Nisan 1946'da Adnan Ötüken'in en büyük projelerinden biri faaliyete geçer. Neşriyat Müdürlüğü Büroları'nın zemin katında konulan bir camlı dolaba yerleştirdiği iki adet Mehmet Emin Yurdakul'un kitabı ile Ötüken, bu küçük odayı Millî Kütüphane Hazırlık Bürosu haline getirir. 6 Ağustos 1946 yılında Recep Peker Hükümeti, Ankara'da bir millî kütüphane kurulması için çalışmalara başlanılacağını belirtmiştir. 21 Aralık 1946'da Ötüken, Neşriyat Müdürlüğü'nden ayrılır ve Millî Kütüphane Hazırlık Bürosu'nda çalışmalarına devam eder. Zamanla yapılan bağışlarla Büro bulunduğu odaya sığamayacak hale gelip yer sorunu ortaya çıkınca Kocatepe Mithatpaşa'da 5 odalı müstakil bir eve taşınılır. Mali kaynak için de "Millî Kütüphane Yardım Derneği" kurulur. Başbakan Recep Peker, bir gece yaptığı 100.000 liralık bağışın ardından Meclis'te ''Millî Kütüphane Kuruluş Kanunu''nun görüşülmesini ister ancak tasarısında geçen "Kütüphanecilik Okulu" maddesi, Maliye Bakanlığı engeline takılır. Bu sırada 60.000 kitaplı Büro, bulunduğu binaya sığamaz ve yer sorunu başlar. Millî Eğitim Bakanı Reşat Şemsettin Sirer ve Maliye Bakanı Halit Nazmi Keşmir'in yardımlarıyla Saraçoğlu Mahallesi'ndeki bir kulüp-gazino binasına taşınılır. Yer sorunu çözülse de; personel, bütçe ve yakıt gibi sorunlar devam eder. 1954 ve 1963 yıllarında inşa edilen ek binalarla da yer sorunlarına çözüm bulunur.

Ötüken'in kütüphanecilik kursları 1952 yılına kadar devam edebilmiştir. Çünkü sahip olduğu asistan kadrosu ''ihtiyaç olduğu gerekçesi'' ile alınmıştır. Ötüken gene de kurslarına gönüllü olarak devam eder.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

5. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni = Bulletin of the Turkish Librarians’ Association. Ankara : Türk Kütüphaneciler Derneği, 1972

6. Ötüken, Adnan,1911-1972. Millî Kütüphane kurulurken /  Ankara : [yayl.y.], 1946

7. Ötüken, Adnan,1911–1972. Milli Kütüphane nasıl kuruldu? /  Ankara : [yayl.y.], 1955

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi resmi sitesi 13 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• http://www.kutuphaneleriseviyorum.org/?q=node/39 18 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.