1815 Tambora Dağı patlaması

1815 Tambora Dağı patlaması
1815 Tambora Dağı patlaması
	Tambora Dağı'nın (kuzeydoğuda) sahte renk görüntüsü, 13 Mayıs 1992'de Endeavour Uzay Mekiği'nden alınmıştır.
Tarih	1815
Tür	Plinian
Konum	Sumbawa, Küçük Sunda Adaları, Hollanda Doğu Hint Adaları; 8°15′S 118°00′E / 8.25°G 118°D
VPİ	7
Sonuç	Yaz Yaşanmayan Yıl

1815 Tambora Dağı patlaması, Volkan Patlama İndeksi (VEI)'nde 7 alarak tarihte kaydedilmiş en büyük patlamalardan biridir. MS 180 yılındaki Taupo Gölü patlamalarından bu yana bu dereceyi alan doğrulanmış tek patlamadır.^[1]

Tambora Dağı, Küçük Sunda Adaları'nın bir parçası olan Sumbawa adasında yer almaktadır. Endonezya takımadalarının güney zincirindeki volkanik adalar dizisi olan Sunda Yayı'nın bir parçasıdır. Patlama, 10 Nisan 1815'te doruğa ulaştı^[2] ve bunu, altı ay ile üç yıl artan buharlama ve az miktarda freatik patlama izledi. Patlamayla meydana gelen kül, dünya genelinde dağıldı ve sıcaklıkların düşmesine neden oldu. Böylece 1816'da Yaz Yaşanmayan Yıl olarak bilinen küresel bir hasat kıtlığı oluştu.^[3] Patlama, kısa bir süre önemli iklim değişikliğine neden oldu, bu da çeşitli aşırı hava koşullarını doğurdu. Çeşitli iklim zorlamaları, Taş Devri'nin başlangıcından bu yana meydana gelen diğer büyük patlamalara rağmen bu patlamadan beri gözlemlenmeyen, sistematik bir şekilde çakıştı ve etkileşime girdi. Patlama sonrası iklim değişikliği ile Tambora olayı arasındaki bağlantı çeşitli biliminsanları tarafından kurulmuş olsa da ilgili süreçlerin anlaşılması tamamlanmamıştır.^[4]

Patlamanın kronolojisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Tambora Dağı, 1815 yılına kadar, kapalı magma odasında hidrojenli magmanın kademeli olarak soğutulması nedeniyle, birkaç yüzyıl boyunca uyku hâlindeydi.^[5] 1,5 ila 4,5 kilometrelik derinliklerde odanın içinde magmanın soğutulması ve kristalleşmesi sırasında oluşan yüksek basınçlı akışkan magma eksolüsyonu meydana geldi. Odanın yaklaşık 4.000-5.000 bar'lık aşırı basınç altında kaldı ve sıcaklık 700–850 °C arasında değişti. 1812'de yanardağ sallanmaya başladı ve koyu bir bulut ortaya çıkardı.^[6]

5 Nisan 1815'te, çok büyük bir patlama meydana geldi ve ardından 380 km uzaklıktaki Sulawesi üzerindeki Makassar'dan, 1260 km uzaklıktaki Cava üzerindeki Batavia'dan (şimdiki Cakarta) ve 1400 km uzaklıktaki Maluku Adaları üzerindeki Ternate'den patlama sesleri duyuldu. 6 Nisan sabahı, volkanik kül, Doğu Cava'da düşmeye başladı ve hafif patlama sesleri 10 Nisan'a kadar sürdü. İlk önce silah patlama sesi olarak düşünülen şey, 10 Nisan'da Sumatra'dan, 2.600 kilometreden (1.600 mil) uzaktan, duyuldu.^[7]

10 Nisan günü saat 07.00'da patlamalar yoğunlaştı. Alev, üç kolondan çıkmaya başladı ve daha sonra birleşti. Bütün dağ akan bir "sıvı ateş" kütlesine dönüştü. Çapı 20 santimete kadar olan ponza taşları saat 8 civarında yağmaya başladı ve onu, saat 9-10 gibi civarında kül yağışı izledi. Yarımadanın her tarafında dağdan aşağı doğru patlayan piroklastik akıntılar, Tambora köyünü silip süpürdü. 11 Nisan akşamına kadar yüksek sesli patlamalar duyuldu. Kül örtüsü, Batı Cava ve Güney Sulawesi'ye kadar yayılmıştır. Batavia'da azotlu bir koku fark edilirken ağır teframsı yağışlar meydana geldi ve 11 ila 17 Nisan arasında azalmaya başladı.

"İlk patlamalar bu adada 5 Nisan akşamı duyuldu, her çeyrekte fark edildi ve ertesi güne kadar aralıklarla devam etti. İlk etapta gürültü neredeyse herkes tarafından uzaktaki top patlamalarına bağlandı. Öyle ki komşu bir karakola saldırıya uğradığı düşünüldüğünden Djocjocarta'dan birlikler yürümeye başladı ve sahil boyunca tekneler tehlike altındaki sözde bir gemi arayışı için gönderildi."

—Sir Stamford Raffles'ın anılarından.^[7]

Patlamanın, 7 Volkanik Patlama İndeksi (VEİ) olduğu tahmin edilmektedir.^[8] Tahmini 41 kilometreküp, yaklaşık 10 milyar ton ağırlığında, piroklastik trakiandezit çıkarıldı. Bu, 6-7 kilometre çapında ve 600-700 metre derinlikte bir kaldera meydana getirdi. Makassar'da düşen kül yoğunluğu metreküp başına 636 kilogramdı.^[9] Patlamadan önce Tambora Dağı, Endonezya takımadalarındaki en uzun doruklardan biriydi ve yaklaşık 4300 metre yüksekliğindeydi Patlamadan sonra önceki yüksekliğinin yaklaşık üçte ikisine yani 2.851 metrelik bir yüksekliğe düştü.^[10]

1815 Tambora patlaması, kaydedilen tarihte en büyük gözlemlenen patlamadır. Patlama 2600 kilometre uzaktan duyuldu ve külleri, en az 1300 kilometre uzağa düştü.

Sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

Adadaki tüm bitki örtüsü yok oldu. Ponza külüne bulanmış ve kökünden sökülmüş ağaçlar, denize doğru sürüklendi ve yaklaşık beş kilometrelik bir yığın oluşturdu. 1 ve 3 Ekim 1815'te Kalküta yakınındaki Hint Okyanusu'nda bir ponza yığını bulundu. 23 Nisan'da zirve hâlâ yoğun kül bulutuyla kaplı bir hâldeydi. Patlama 15 Temmuz'da sona erdi ancak duman emisyonları 23 Ağustos'a kadar sürdü. Patlamanın üzerinden dört yıl sonra Ağustos 1819'a kadar alev ve sarsıntılı gibi artçı olaylar yaşanmaya devam etti.

Orta büyüklükte bir tsunami, saat 10 civarında Sanggar'da 4 metreye kadar yükselerek 10 Nisan'da Endonezya takımadalarındaki çeşitli adaların kıyılarına çarptı. Gece yarısından önce Doğu Cava'nın Besuki kentinde yüksekliği 1-2 ve Molucca Adaları'nda yüksekliği 2 metreye ulaşan bir tsunami rapor edildi. Toplam ölü sayısı 4 bin 600 olduğu tahmin edilmektedir.^[11]

Patlama kolonu, 43 km'lik bir yüksekliğe ulaşarak stratosfere kadar vardı. Kaba kül parçacıkları patlamalardan 1-2 hafta sonra yağmaya başladı ancak daha ince kül parçacıkları atmosferde birkaç aydan birkaç yıla kadar 10-30 kilometre yükseklikte kaldı. Boylamsal rüzgarlar bu ince parçacıkları dünyaya yayarak görülebilir olaylar yarattı. 28 Haziran ile 2 Temmuz 1815 ve 3 Eylül ile 7 Ekim 1815 tarihleri arasında Londra'da uzun ve parlak renkli gün batımları ve alacakaranlıklar sıklıkla görüldü. Alacakaranlık gökyüzünün ışıltısı tipik olarak ufukta turuncu veya kırmızı, mor veya pembeye rengini aldı.

Tahmini ölüm sayısı, kaynağa bağlı olarak değişmektedir. Zollinger (1855) muhtemelen piroklastik akışlardan kaynaklanan doğrudan ölüm sayısını 10 bine çıkarmıştır. Zollinger'e göre Sumbawa adasında açlıktan 38 bin kişi ölürken Lombok adasında ise hastalık ve açlık nedeniyle 10 bin ölüm gerçekleşmiştir.^[12] Petroeschevsky (1949), Sumbawa'da yaklaşık 48 bin kişinin öldüğünü ve Lombok'da 44 bin kişinin öldüğünü tahmin etmiştir.^[13] Stothers (1984) gibi birkaç yazar Petroeschevsky'nin rakamlarını kullanarak toplam ölü sayısını 88 bin göstermektedir. Bununla birlikte, Tanguy ve diğerleri (1998), Petroeschevsky'nin rakamlarının asılsız olduğunu ve izlenemez referanslara dayandığını iddia etmiştir.^[14] Tanguy belirttiği sayıları, fırtınadan sonra Sumbawa'da birkaç ay geçiren Zollinger'e ve Thomas Raffles'ın notlarına göre revize etti. Tanguy, açlık ve hastalık yüzünden Bali ve Doğu Cava'da başka kurbanlar olabileceğini belirtti. Tahminlerine göre doğrudan volkanik etkilerden 11 bin kişi, patlamadan hemen sonra açlık ve salgın hastalıklar sonucu 49 bin kişi ölmüştür. Oppenheimer (2003), toplamda en az 71 bin kişinin öldüğünü söylemiştir. Reid, Bali ve diğer yerlerde Sumbawa'nın ötesine geçen toplam doğrudan ve dolaylı ölümlerin not edilmesini ve belki de 100 bin rakamının uygun bir tahmin olduğunu belirtmektedir.^[15]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

19. yüzyılın büyük volkanik patlamalar listesi

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu madde Amerika Birleşik Devletleri Jeoloji Araştırmaları Kurumu kamu malı materyali içermektedir.

^ Oppenheimer, Clive (2003). "Climatic, environmental and human consequences of the largest known historic eruption: Tambora volcano (Indonesia) 1815". Progress in Physical Geography. 27 (2). ss. 230-259. doi:10.1191/0309133303pp379ra.
^ "Earth Observatory". 6 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2018.
^ "Tambora Volcano, Indonesia". United States Geological Survey. 3 Haziran 2002. 4 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2010.
^ "Climate Forcing". 2 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2018.
^ Foden, J. (1986). "The petrology of Tambora volcano, Indonesia: A model for the 1815 eruption". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 27 (1–2). ss. 1-41. Bibcode:1986JVGR...27....1F. doi:10.1016/0377-0273(86)90079-X.
^ Stothers, Richard B. (1984). "The Great Tambora Eruption in 1815 and Its Aftermath". Science. 224 (4654). ss. 1191-1198. Bibcode:1984Sci...224.1191S. doi:10.1126/science.224.4654.1191. PMID 17819476.
^ ^a ^b Raffles, S. 1830: Memoir of the life and public services of Sir Thomas Stamford Raffles, F.R.S. &c., particularly in the government of Java 1811–1816, and of Bencoolen and its dependencies 1817–1824: with details of the commerce and resources of the eastern archipelago, and selections from his correspondence. London: John Murray, cited by Oppenheimer (2003).
^ Briffa, K. R.; Jones, P. D.; Schweingruber, F. H.; Osborn, T. J. (1998). "Influence of volcanic eruptions on Northern Hemisphere summer temperature over 600 years". Nature. 393 (6684). ss. 450-455. Bibcode:1998Natur.393..450B. doi:10.1038/30943.
^ Stothers, Richard B. (2004). "Density of fallen ash after the eruption of Tambora in 1815". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 134 (4). ss. 343-345. Bibcode:2004JVGR..134..343S. doi:10.1016/j.jvolgeores.2004.03.010.
^ Monk, K. A.; Fretes, Y.; Reksodiharjo-Lilley, G. (1996). The Ecology of Nusa Tenggara and Maluku. Hong Kong: Periplus Editions Ltd. s. 60. ISBN 962-593-076-0.
^ USGS account of historical volcanic induced tsunamis 26 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Hvo.wr.usgs.gov. Retrieved 26 April 2012.
^ Zollinger (1855): Besteigung des Vulkans Tamboro auf der Insel Sumbawa und Schilderung der Eruption desselben im Jahre 1815, Winterthur: Zurcher and Fürber, Wurster and Co., cited by Oppenheimer (2003).
^ Petroeschevsky (1949): A contribution to the knowledge of the Gunung Tambora (Sumbawa). Tijdschrift van het K. Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap, Amsterdam Series 2 66, 688–703, cited by Oppenheimer (2003).
^ Tanguy, J. C.; Scarth, A.; Ribière, C.; Tjetjep, W. S. (1998). "Victims from volcanic eruptions: a revised database". Bulletin of Volcanology. 60 (2). ss. 137-144. Bibcode:1998BVol...60..137T. doi:10.1007/s004450050222.
^ Anthony Reid, 'Lessons of Tambora ignored, 200 years on 26 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.', 25 April 2015, East Asia Forum, Australian National University, accessed 27 April 2015.

[Oppenheimer2003-1] Oppenheimer, Clive (2003). "Climatic, environmental and human consequences of the largest known historic eruption: Tambora volcano (Indonesia) 1815". Progress in Physical Geography. 27 (2). ss. 230-259. doi:10.1191/0309133303pp379ra.

[2] "Earth Observatory". 6 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2018.

[usgs-3] "Tambora Volcano, Indonesia". United States Geological Survey. 3 Haziran 2002. 4 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2010.

[4] "Climate Forcing". 2 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2018.

[Foden1986-5] Foden, J. (1986). "The petrology of Tambora volcano, Indonesia: A model for the 1815 eruption". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 27 (1–2). ss. 1-41. Bibcode:1986JVGR...27....1F. doi:10.1016/0377-0273(86)90079-X.

[Stothers1984-6] Stothers, Richard B. (1984). "The Great Tambora Eruption in 1815 and Its Aftermath". Science. 224 (4654). ss. 1191-1198. Bibcode:1984Sci...224.1191S. doi:10.1126/science.224.4654.1191. PMID 17819476.

[Raffles1830-7] Raffles, S. 1830: Memoir of the life and public services of Sir Thomas Stamford Raffles, F.R.S. &c., particularly in the government of Java 1811–1816, and of Bencoolen and its dependencies 1817–1824: with details of the commerce and resources of the eastern archipelago, and selections from his correspondence. London: John Murray, cited by Oppenheimer (2003).

[Briffa1998-8] Briffa, K. R.; Jones, P. D.; Schweingruber, F. H.; Osborn, T. J. (1998). "Influence of volcanic eruptions on Northern Hemisphere summer temperature over 600 years". Nature. 393 (6684). ss. 450-455. Bibcode:1998Natur.393..450B. doi:10.1038/30943.

[Stothers2004-9] Stothers, Richard B. (2004). "Density of fallen ash after the eruption of Tambora in 1815". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 134 (4). ss. 343-345. Bibcode:2004JVGR..134..343S. doi:10.1016/j.jvolgeores.2004.03.010.

[Monk-10] Monk, K. A.; Fretes, Y.; Reksodiharjo-Lilley, G. (1996). The Ecology of Nusa Tenggara and Maluku. Hong Kong: Periplus Editions Ltd. s. 60. ISBN 962-593-076-0.

[USGS_volcanowatch-11] USGS account of historical volcanic induced tsunamis 26 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Hvo.wr.usgs.gov. Retrieved 26 April 2012.

[Zollinger1855-12] Zollinger (1855): Besteigung des Vulkans Tamboro auf der Insel Sumbawa und Schilderung der Eruption desselben im Jahre 1815, Winterthur: Zurcher and Fürber, Wurster and Co., cited by Oppenheimer (2003).

[Petroeschevsky1949-13] Petroeschevsky (1949): A contribution to the knowledge of the Gunung Tambora (Sumbawa). Tijdschrift van het K. Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap, Amsterdam Series 2 66, 688–703, cited by Oppenheimer (2003).

[Tanguy1998-14] Tanguy, J. C.; Scarth, A.; Ribière, C.; Tjetjep, W. S. (1998). "Victims from volcanic eruptions: a revised database". Bulletin of Volcanology. 60 (2). ss. 137-144. Bibcode:1998BVol...60..137T. doi:10.1007/s004450050222.

[15] Anthony Reid, 'Lessons of Tambora ignored, 200 years on 26 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.', 25 April 2015, East Asia Forum, Australian National University, accessed 27 April 2015.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

1815 eruption of Mount Tambora nedir?, 1815 eruption of Mount Tambora anlamı nedir?, 1815 eruption of Mount Tambora ne demektir?