17. yüzyıl Fransız edebiyatı, Fransa'da 1598-1715 yılları arasında yaşanan siyasi, entelektüel ve sanatsal değişimlere bağlı olarak biçimlenen edebiyat dönemidir. Bu tarihler IV. Henri'nin Nantes Buyruğu'nu yayınlayarak 16. yüzyıla damgasını vuran din savaşlarını sona erdirmesi ve Fransa'ya mutlak monarşi rejimini getiren Güneş Kral XIV. Louis'nin ölümü arasındaki döneme denk düşmektedir.

Bu yüzyıl Fransa'sında kültür-sanat alanındaki en önemli gelişme, giderek gücünü artıran kraliyet rejiminin, yani sarayın ve kralın sanatsal üretime verdiği destek olmuştur. Aynı zamanda zenginleşen kentsoylu takımı da sanat ve yazın alanında üretilen yapıtların yayılmasında büyük ölçüde etkili olmaya başlamıştır.

17. yüzyıl, Fransız dili ve yazını için en önemli dönemlerden biri olarak öne çıkar. Bilhassa, klasik tiyatro alanında Molière'in komedyaları; Corneille ve Racine'in ise tragedyaları en parlak yapıtlardır. Yüzyılın ikinci yarısına doğru, XIV. Louis'nin egemenliği sırasında, edebiyatta klasisizmin artan etkisi görülmeye başlansa da, moralist (ahlakçı) yazarların ve La Fontaine gibi fabl yazarlarının eserleri de önemli bir yer tutar. Aynı şekilde, bu dönemde türeyen "roman" türünde, roman précieux ve histoire comique gibi alt türler gelişmiş; Princesse de Clèves (Clèves Prensesi) adlı yapıtla, ilk psikolojik roman ortaya çıkmıştır. XIII. Louis döneminin barok şiirleri de 17. yüzyılın önemli yazınsal ürünleri arasında sayılabilir.

17. yüzyılda Fransa[değiştir | kaynağı değiştir]

Fransız tarihinde 17. yüzyıl, 1598 yılında IV. Henri tarafından yayınlanan ve Fransa'daki din savaşlarını sona erdiren Nantes Buyruğu ile; 1715'te XIV. Louis'nin ölümü arasındaki dönem olarak incelenir. Louis, uzun egemenliği süresince ülkeyi mutlak monarşiyle yönetmiş; yeni topraklar ele geçirerek, öldüğünde ardında büyük ve güçlü bir Fransa bırakmıştı. Bu tarihler arasında kraliyet, özellikle XIII. Louis ve başyardımcısı Richelieu ile Kraliçe Anne ve başyardımcısı Mazarin döneminde güç kazandı.^[1]

Kraliyetin güçlenmesiyle Saray, ülke genelinde sanata ve sanatçıya büyük destekler verdi. Fransız Akademisi'nin (Académie française) kurulmasıyla Fransız dilinin sözvarlığı, sözdizimi ve Fransız şiiri belirli normlara bağlandı. Dildeki bu ölçünleştirme çabaları kimi sanatçıların gruplaşmasına ve çeşitli edebiyat topluluklarının doğmasına önayak oldu. Port-Royal des Champs Manastırı sâkinlerince hazırlanan Grammaire de Port-Royal adlı eser, Fransız dilinin ilk dilbilgisi kitabı olma özelliğini taşımaktadır. Günümüz Fransızcasının grameri, bu kitapta gösterilen kurallar çerçevesinde biçimlenerek günümüzdeki hâlini almıştır.

16. yüzyılda Fransızcayı kadim dillerle yarışır hâle getirmek için edebiyatçılar dili zenginleştirme kaygısı içine düşmüşlerdi. Bu dönemde dilde var olmayan birtakım kavramlar için yeni sözcükler türetilmesi çok yaygın bir hareketti. Ancak, 17. yüzyılda Vaugelas'nın başı çektiği pek çok edebiyatçı dili arıtma ve yalınlaştırma çabası gösterdiler. 17. yüzyılın sonunda Fransız dilinin ilk sözlükleri ortaya çıktı. Bu sözlükler arasında en kayda değer olanlar Richelet'nin (1680), Furetière'in (1690'da ölümünden sonra yayınlanmıştır) ve Fransız Akademisi'nin (1698) sözlükleridir.

17. yüzyılda düşünce dünyasında da değişimler göz çarpar. Felsefede, mantığı düşüncenin merkezine koyan dekartçı fikirlerin (Cogito ergo sum) etkileri açıkça görülür. Fransız klasisizmi bu etkiler doğrultsunda şekillenmiştir. Günümüz felsefesinde önemli bir yer tutan René Descartes'ın (1596-1650) şüphecilik anlayışı daha sonra, Aydınlanma Çağı sanatçılarının, düşünürlerinin ve bilim insanlarının vereceği çalışmalara temel teşkil etmiştir. Dönemin dekartçı (kartezyan) düşünceden en çok etkilenen düşünürler arasında Pierre Bayle ve Fontenelle; bilimadamları arasında Kepler, Harvey, Blaise Pascal ve Newton sayılabilir. Tefekkürdeki bu özgürleşme, Kilise tarafından şiddetle eleştiriliyor olsa da maddeci ve duyumcu düşünür Pierre Gassendi eserlerinde ilk kez, alenen olmasa da tanrıtanımaz (ateist) fikirler savunmuştur.

Din dışı görüşler yaygınlaşmasına karşın, dinî düşünce ve hareketler 17. yüzyılda yine de önemli bir rol oynamıştır. Örneğin, 1598 yılında IV. Henri Nantes Buyruğu'nu yayınlayarak katolik ülkedeki protestanlara önemli hak ve özgürlükler vermiş ve ülkedeki mezheplerarası çatışmalara son vermiştir. Fakat XIV. Louis, 1685'te Fontainebleau Buyruğu ile bunu yürürlükten kaldırmış ve protestanlığı yasadışı ilan etmiştir. Cizvitlerin siyaset üzerindeki etkileri 17. yüzyıl düşüncesinin ve klasik tarzın oluşmasına yardımcı olmuştur. Buna göre, güzellik ve bilgelik kavramlarında model ve temel alınması gereken kadim kültürlerin sanat anlayışıdır.

Dönemin güzellik anlayışı, doğal olarak sanatçıların verdiği eserleri doğrudan etkilemiştir. 17. yüzyılda verilen eserlerin büyük çoğunluğu ya Barok edebiyat akımı ya da klasik akım içinde değerlendirilir. Barok edebiyat klasik anlayıştan daha önce türemiş, daha uzun sürmüş ve tüm Avrupa'ya yayılmıştır. Klasisizm ise Fransa ile sınırlı kalmış, daha kısa sürmüş ve "XIV. Louis dönemi edebiyatı" olarak değerlendirilegelmiştir.

Barok akımın güzellik anlayışı abartılı, dağınık ve serbest ögelerin birbiriyle uyum içinde olduğu sürece bir arada kullanılabileceğini savunuyordu. Fakat 17. yüzyılın ikinci yarısından sonra mutlak monarşinin doğrudan müdahalesiyle Fransız edebiyatında klasisizm etkileri ağır basmaya başladı. Bu akım, ölçülü, ağırbaşlı ve derli toplu bir güzellik anlayışındaydı. Kadim kültürlere duyulan bir hayranlığın sonucunda şekillenmişti. 1635 yılında Fransız felsefesine ve sanatına ev sahipliği yapması amacıyla kurulan Fransız Akademisi, 1665'te kurulan Fransa Bilim Akademisi ve 1666'da kurulan Kraliyet Resim ve Heykel Akademisi ile klasik düşünce Fransa'da daha da köklendi. 17. yüzyıl sonlarında Saray sanatın ve sanatçının başdestekçisi ve koruyucusu durumundaydı. Kraliyet desteğinin yanı sıra, kentsoylular da sağladığı ufak çaplı desteklerle sanatın daha geniş çevrelere yayılmasına aracılık ettiler.

Dilde ölçünleştirme[değiştir | kaynağı değiştir]

Edebiyat topluluklarının ve ünlü Fransız salonlarının oluşmaya başlamasıyla, Fransız dilinin belirli normlara bağlanarak düzenlenmesi ve dilde bir standart oluşturulması fikirleri ortaya atıldı. 16. yüzyıl edebiyatçıları dili zenginleştirmek adına Antik Yunancadan ve Latinceden kâh doğrudan kelime ödünç alarak kâh yeni sözcükler türeterek Fransızcanın sözvarlığını genişletmeye çalışmışlardı. Bunun sonucunda çoğu kimsenin anlamadığı kelimeler doğmuş, dil ağırlaşmıştı. 17. yüzyıl salonları ise dildeki bu ağırlıktan kurtulmak gerektiğini savunuyordu. Nitekim, bu dönemde pek çok edebiyatçı Fransızcanın arınması ve yalınlaşması için büyük çaba harcadı. Fransız Akademisi Fransızcanın sözvarlığının ve sözdiziminin ölçünleştirilmesinde büyük rol oynadı. Akademinin belirlediği "doğru" ve "yanlış" kavramları sayesinde dildeki bölgelerarası farklılıklar son bulmuş oldu. Merkeziyetçi politikanın sonucunda kültür ve sanatta klasik düşünce neredeyse tamamıyla egemen oldu. Ancak yüzyılın sonlarına gelindiğinde kadim kültürleri taklide varan edebî ve sanatsal üretime karşı ilk itiraz sesleri yükselmeye başladı. Çağdaşlığı ve değişimin gerekliliğini öne süren görüşler ilk kez ortaya atıldı.

17. yüzyıl edebiyatında çeşitlilik[değiştir | kaynağı değiştir]

17. yüzyıl Fransız edebiyatını en çok etkileyen iki yazınsal akım barok ve klasisizmdir. Bu iki kavram, var oldukları dönemden çok daha sonraları sistematik olarak incelenmiş ve bu şekilde adlandırılmışlardır. Edebiyat incelemelerinde barok ve klasik edebiyat birbirinden farklı ve hatta karşıt olarak ele alınsalar da, söz konusu dönemde eser vermiş yazarlarda her iki akımdan da izlere rastlanabilmektedir. Hatta zaman zaman tek bir eser de dahi, barok ve klasik ögeler bir arada yer alabilmektedir.

Barok edebiyat[değiştir | kaynağı değiştir]

Barok, 17. yüzyılda tüm Avrupa'da etkili olan bir akımdır. Yalnızca edebiyatı değil, hemen hemen tüm güzel sanatları etkilemiştir. 1598 - 1630 yılları arasında edebiyattaki İtalyan etkisiyle, Barok akımı Fransız edebiyatına giriş yapmıştır. Barok akım etkisindeki edebiyatın yoğunlaştığı konular arasında şehvet, abartılı süs, uç ve karşıt duygular, etkileyici dil kullanımı vardır. Barok edebiyatın öne çıkan türleri Théophile de Viau, Pierre de Marbeuf ve Saint-Amant'ın eserleriyle zenginleşen şiir ve İspanyol yazarlardan fazlaca etkilenen tiyatrodur. Örneğin Pierre Corneille'in Illusion comique adlı eseri Barok türde verilmiş en önemli tiyatro eserlerindendir.

1630 - 1660 yılları arasındaki geçiş dönemi süresince Barok, klasisizm karşısında yavaş yavaş güç kaybetmiş; fakat yine de kimi edebiyatçılar Barok etkisinde eserler vermeye devam etmiştir. Özenticilik akımı, burlesk akım ve libertinage hareketi Barok etkisindeki edebî akımlar olarak değerlendirilebilir. Bu üç akım, barok ile karıştırılmamalı, barok etkisinde doğan ve gelişen ayrı akımlar olarak ele alınmalıdır.

Özenticilik akımı[değiştir | kaynağı değiştir]

Özenticilik akımı (Fransızca: préciosité) 1650-1660 yılları arasında Fransa'da doruk noktasına ulaşan bir edebiyat hareketidir. Özenticilik terimi bu dönemi tanımlamak amacıyla préciosité kelimesine karşılık Türk Dil Kurumu'nun önerdiği Türkçe sözcüktür. Bu akım, kendilerini sıradan ve bayağı olandan ayırmak isteyen soylular sınıfının estetik anlayışına uygun olarak kendi içinde geliştirdiği bir dil kullanım biçimidir. Bu akımla, soylu kesim arasında uç noktada bir şıklık ve nezaket anlayışı belirmiştir. Davranışlarda, jest ve mimiklerde hatta konuşma biçiminde yapmacıklığa varan bir sanatsallık egemendi. Bu akım aynı zamanda kadını entelektüel dünyada ve sanatçılar arasında kabul ettirmek amacı güden feminist bir hareket olma özelliği de taşıyordu.

Özenti sosyete Paris'in ünlü salonlarına da girmekten geri kalmadı. Özenticilik akımına kapılanların gittiği salonlar arasında Marquise de Rambouillet ve Madeleine de Scudéry'nin salonları en ünlüleriydi. Önceleri yalnızca soylulara açık olan salonlar daha sonra kapılarını yavaş yavaş kentsoylulara da açmaya başladı. Soylu sınıf içinde yeni bir konuşma modası ortaya çıktı. Bu modaya göre konuşma içinde çok eskimiş veya aşağı tabaka tarafından kullanılan sözcükler kullanılmaz; çok sıradan nesneleri ya da kavramları karşılamak için dilde yerleşmiş kelimeler yerine akıl almaz dolaylamalar ve mecazlar kullanılırdı. Bu abartılı ve yapmacık konuşma biçimi daha sonra Molière'in Les Précieuses ridicules (Türkçeye Dudukuşları ve Gülünç Kibarlar adlarıyla çevrilmiştir) adlı eserinde alay konusu olmuştur.

Paris salonlarında edebiyat en çok konuşulan konulardan biri olmuş, dönemin yazarları bu nazik insanları ve dünyalarını konu alan eserler vermişlerdir. Aşk teması ise en çok işlenen konulardan olmuştur.

Özenticilik akımının estetik anlayışına göre verilen edebî eserler arasında şiirin yanı sıra roman da öne çıkar. Özenticilik etkisindeki romanlar 17. yüzyılın başlarında Honoré d'Urfé'nin pastoral romanı L'Astrée ile başlayıp, daha sonraları çeşitli kahramanlık romanlarıyla sürmüştür. Bu akım etkisinde eser veren edebiyatçılar arasında Marin Le Roy de Gomberville (1600 ?-1674) Carithée (1621) ve Polexandre (5 cilt, 1632-1637) adlı eserleriyle; Gautier de Costes de La Calprenède(1614-1663), Cassandre (1642-1645)(10 cilt), Cléopâtre, la belle Égyptienne (1646-1658) (12 cilt) ve Faramond ou l’Histoire de France dédiée au Roy (1661-1670) (7 cilt/tamamlanmamış) adlı eserleriyle gösterilebilir.

Dönemin kaydedeğer yazarları arasında sayılabilecek George de Scudéry ve Madeleine de Scudéry'nin (baba/kız) eserleri bu akım içinde ayrı bir yer tutar. Fransız edebiyat incelemelerinde bu iki yazarın romanları "özentici roman" (roman précieux) olarak tanımlanır. Ibrahim ou l’Illustre Bassa (1641-1642) ve Artamène ou le Grand Cyrus (1649-1653) özentici romanın önde gelen örneklerindendir. Madeleine'nin 1654 - 1660 yılları arasında yazdığı 10 ciltlik La Clélie ise içinde barındırdığı hayalî ülke Tendreın kurgusal haritasıyla Fransız edebiyatında ayrıcalıklı bir yere sahiptir. Genellikle kahramanlık ve aşk temasını işleyen bu tür özentici romanlar çok geçmeden dönemin edebiyatçılarından tepki çekmeye başlamıştır. Kimi zaman tek bir romanın 10 cildi bulması; gösterişli söz sanatlarıyla, uzun uzadıya anlatılan kahramanlık maceralarının okuyucuyu sıktığı öne sürülerek ağır biçimde eleştirilmiştir. Özentici romanlara tepki olarak psikolojik roman türü gelişmiştir. Madame de Lafayette'in La Princesse de Clèves adlı eseri bu türün o dönemde verilmiş en önemli örneklerindendir.

Libertinage[değiştir | kaynağı değiştir]

Fransa'da libertinage akımı, Gassendi'nin materyalist felsefesinden doğan ideolojik bir harekettir. Kendilerini özgür düşünürler olarak adlandran bir grup, dönemin resmî dini Hristiyanlığı reddetmişler; ibadetleri ve inanç sistemini alaya almışlar ve düşünce özgürlüğünü savunmuşlardır. Onlara göre varlığın ve insanlığın kaynağı göksel değil; tümüyle dünyeviydi. Bu akım Fransız tefekkür tarihinde rönesans döneminin Hümanizm ilkesi ile Aydınlanma Çağı felsefesinin arasında bir geçiş dönemi olarak ele alınmaktadır. Gassendi'nin takipçilerinden Cyrano de Bergerac, liberten düşüncenin en önde gelen savunucularındandır. Liberten düşünceyi temel alarak verilen edebî eserler arasında Molière'in Dom Juan'ı ilk akla gelenler arasındadır.

Komedya ve satir[değiştir | kaynağı değiştir]

17. yüzyılda verilen edebî eserlerin bir kısmında alaycı ve teklifsiz bir dil kullanımı göze çarpar. Bu gelenek 16. yüzyıl hikâyelerinde kullanılan biçimle bir bakıma benzeşlik gösterir. Örneğin 17. yüzyılın satirik romanları gibi Marguerite de Navarre'ın Heptaméron'unda da bazı ciddi olaylar okuyucuyu güldürülecek biçimde anlatılıyordu. İspanyol edebiyatının pikaresk romanlarından da etkilenen bu tür, aristokrat kesime hitap etmiyor; kahramanlık romanlarını ve özenticilik akımını sarakaya alıyordu.

Realist ve burlesk bir karakteri olan komedya ve satir ögesi bu dönemde şiir ve tiyatrodan ziyade roman türünde önemli eserler vermiş; günlük gülünç olaylar karşısında sıradan kişilerin hikâyelerini okuyucuyu güldürme amacı güderek anlatmıştır. Bu dönemin ve akımın en önde gelen eserleri arasında Charles Sorel'in 1626'da yayınlanan Histoire comique de Francion adlı eseri, Paul Scarron'un 1651-1657 yılları arasında yayınlanan Le Roman comique adlı eseri ve Antoine Furetière'in 1666'da yayınlanan Le Roman bourgeois adlı eseri sayılabilir. Histoire comique de Francion'da toplumsal sınıf ayrılıkları, paranın egemenliği ve iktidar kavramı zengin bir dil, güçlü bir anlatım ve öfkeli bir tonla alaya alınmıştır. Le Roman comique ise Sorel'in bu eserinden daha sonra yazılmış; o dönemdeki ifade özgürlüğünün daha kısıtlanmış olmasından dolayı daha hafif bir tonalite kullanmak mecburiyetinde kalınmıştır. Scarron bu eserinde XIII. döneminde taşrada turneye çıkan bir tiyatro trupunın hikâyesini anlatır ve taşradaki örf ve âdetleri sarakaya alır.

Bunların yanı sıra, Jean de Lannel 1624'te yayınladığı Romant satirique adlı eserinde yine XIII. Louis egemenliğinde Fransa'da hüküm süren toplumsal çarpıklıkları ve bozuklukları göstermeye çalışmıştır.

Klasisizm akımı[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]