Şeyh Mansur

İmam Mansur Uşurma
İmam Mansur Uşurma
Tüm Kafkasya İmamı (Lideri)
	Görev süresi; 1785-1791
Yerine geldiği	Makam oluşturuldu
Yerine gelen	İmam Howk
Çeçenistan İmamı (Lideri)
	Görev süresi; 1785-1787
Yerine geldiği	Makam oluşturuldu
Yerine gelen	Çulik Gendargenoy
Çerkesya İmamı (Lideri)
	Görev süresi; 1787-1791
Yerine geldiği	Makam oluşturuldu
Yerine gelen	Makam yok edildi
Kafkasya valisi
	Görev süresi; 1785-1791
Yerine geldiği	Makam oluşturuldu
Yerine gelen	Makam yok edildi
Kişisel bilgiler
Doğum	2 Haziran 1762; Çeçenistan
Ölüm	13 Nisan 1794 (31 yaşında); Şlisselburg, Rus İmparatorluğu
Evlilik(ler)	Çaçi
Çocuk(lar)	Yasa, Ragmet, Namet
Bitirdiği okul	Dağıstan Medresesi
Mesleği	Askerî komutan, din adamı, siyasetçi
Dini	Sünni İslam
Askerî hizmeti
Bağlılığı	Çeçenistan; Çerkesya; Osmanlı İmparatorluğu
Çatışma/savaşları	1787-1792 Osmanlı-Rus Savaşı; Kafkas savaşı-Rus-Çerkes Savaşı Sunja Muharebesi; Kizlyar Kuşatması (Temmuz 1785); Grigoriopolis Kuşatması; Kizlyar Kuşatması (Ağustos 1785); Malka Muharebesi (1785); Tatartup Muharebesi; Anapa Kuşatması (1787); Anapa Kuşatması (1790); Anapa Kuşatması (1791);

Şeyh Mansur ("Muzaffer"; Çeçence: Шайх Мансур; Batı Çerkesçesi: Шыихъ Мансур; İmam Mansur olarak da bilinir) veya doğum ismiyle Uşurma (Çeçence: Ушурма; 1760 - 13 Nisan 1794^[1]), Çeçenistan, Çerkesya^[2] ve Dağıstan ordularına komutanlık etmiş Çeçen İslam âlimi, asker ve Kuzey Kafkasya'nın 1. İmamı.^[3] Kuzey Kafkasya'da Rus emperyalizmine karşı cihat hareketinin başlatıcısı olarak görülmektedir.^[4]^[5]

Biyografi[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk yılları ve eğitimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Çeçenlerin^[6]^[7] Elistanjhoy boyundan olan Uşurma,^[8]^[9]^[10]^[11] Çeçenistan'da doğdu ve Aldi köyünde büyüdü. Çocukken Kur'an'ı baştan sona ezberledi ve hafız oldu.^[12] Daha sonra eğitim için Dağıstan bölgesine gitti ve bir medreseye kaydoldu.^[13] Burada o sırada Rus işgaline karşı çıkan Nakşibendi hareketine katıldı.^[12] 1784 yılında eğitimini tamamlayarak saygın bir din alimi olarak Çeçenistan'a döndü. Çeçenistan'da İslam'ı vaaz etmeye başladı. Aldı Camii'nde imamlık yaparak vaaz ve hutbelerinde tüm Kuzey Kafkasyalıların birleşerek Rusya'ya karşı çıkmaları gerektiğini söyledi.^[12] Daha sonra tütün kullanılmasını ve Ruslarla evlenilmesini kınadı. Bu dönemde diğer Kafkas halklarına mektuplar yazdı.^[12]

O dönem yayılan bir efsaneye göre Uşurma, rüyasında İslam peygamberi Muhammed'i gördü ve bizzat ondan Şeyh Mansur ismini aldı.^[12] Osmanlı Sultanı bu dönemde onun bir hadiste ismi geçen kahraman olabileceğini düşünerek araştırılmasını istedi.^[12]^[14]^[15] Kısa sürede Mansur'un mucizeler sergilediği, bir avuç toz ile Rus ordusunu yok ettiğine dair söylentiler yayılmaya başladı.^[12] Bu söylentileri duyan Antepli Osmanlı din adamı Seyyid Halil Efendi 200 öğrencisiyle beraber Mansur'un ordusuna katıldı.^[12] Bu söylentiler İstanbul'a ulaşınca Abhazya prensi Keleş Bey Çaçba olayı araştırması için Osmanlı hükûmeti tarafından görevlendirildi.^[12] Çerkesya'da bulunan Ferah Ali Paşa'da Şeyh Mansur ile görüşmesi için bir adamı gönderdi.^[12]

Rusya ile çatışmaların başlaması[değiştir | kaynağı değiştir]

1785 yazında Şeyh Mansur, Osmanlı padişahına kendisini sadık bir müttefik ilan eden ve ortak düşmana karşı hareket etme niyetini bildiren bir mektup gönderdi. Mansur'un İslami birlik ve direniş mesajı Çeçen halkı arasında popüler olmaya başlayınca, Rus İmparatorluğu Mansur'u itibarsızlaştırmaya ve sonunda tutuklamaya çalıştı.^[9] 1785'te Ruslar, Mansur'un Aldi'deki evine bir cezai sefer gönderdi, ancak köy çoktan terk edilmişti. Öfkelenen Rus birlikleri köyü yağmaladı ve yaktı.^[13] Mansur, müritleriyle birlikte Aldi'ye döndükten sonra Ruslara karşı kutsal bir savaş (gazavat) ilan etti. Rus ordusu mağlup edildi ve ele geçirilen toplar Mansur'un emriyle Osmanlı Devleti'ne verildi.^[12] Mansur ve ortaklarını yakalamak için gönderilen Albay A. N. De Pieri komutasındaki 2 silahlı 2000 kişilik bir müfreze, 6 Temmuz 1785'te ezici bir yenilgiye uğradı. Komutan Pieri'nin kendisi öldürüldü.^[16]^[17]^[18] Bu savaşın başarısı, Mansur'u Kafkas Hattı'ndaki Rus tahkimatlarına ve köylerine karşı bir dizi saldırı eylemi yapmaya sevk etti.^[9]

Sultan I. Abdülhamid, Şeyh Mansur'un kendi iktidarına rakip olabileceğinden korkuyordu.^[12] Bu sebeple İstanbul'daki camilerde Mansur'un yalancı bir peygamber olduğunu ilan eden hutbeler okundu.^[12]^[19] Sultan I. Abdülhamid daha sonra Mansur'a olan bakışını değiştirdi ve ona bir saat ve dürbün hediye etti.^[12] Ardından Mansur Müslüman bir milis gücü toplamak ve bu bölgelerin halklarını cihada yükseltmek amacıyla Kafkas halkının lideri olarak tanındı.^[20] Şeyh Mansur'un Çeçenya üzerindeki etkisi o dönemde kitaplara kaydedilmişti.^[21] Kısa süre sonra Çeçen savaşçılar Sunja Savaşı'nı kazandı.^[13]^[22]

Direnişi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kumukların desteğini alan Mansur, Terek boyunca ilerledi. Ardından Mozdok ile Vladikafkas kalelerini birleştiren Kumkale’ye (Giorgievsk) saldırdı ve kaleyi aldı ancak daha sonra gelen Rus kuvvetleri karşısında geri çekildi.^[12]^[23]

Şeyh Mansur, nüfuzunun artmasıyla birlikte Kaberdey'den Dağıstan'a kadar çeşitli bölgelerden gönüllüler toplamaya başladı. Kuvvetlerin çoğu, sayıları 12.000'den fazla olan genç Çeçen ve Dağıstanlı erkeklerdi. Ancak Mansur, Rus topraklarına sızmaya çalıştığında ve Kızılyar kalesini ele geçiremeyince bir yenilgiye uğradı.^[12]^[24]

Mansur, ordusunu geri toplamak için Kafkasya'nın her köşesine ulaklar göndererek bir sancak altında İslam için savaşma ve Mozdok'ta birleşme çağrısı yaptı. Çağrısına Çeçenler, Çerkesler, Kumuklar, Avarlar dahil 20 bin kişi cevap verdi. Kafkasyalıların planlarını öğrenen Rus komutanlığı, onları karşılamak için Albay Nagel komutasındaki bir orduyu ilerletti. Kafkas ordusunu belirtilen yerde toplanmadan önce yenme görevi kendisine verildi.^[25]^[26]^[27]

30 Ekim - 2 Kasım 1785 tarihleri arasında Tatartup harabeleri yakınlarında meydana gelen muharebede düzensiz eylemleri nedeniyle Kafkasyalılar yenildiler^[5] ve mülklerine çekilmek zorunda kaldılar.^[28]^[29]^[30] Şeyh Mansur ise Çerkesya'ya taşındı ve Rus kuvvetlerine karşı saldırılarda Çerkeslere önderlik etti.^[31] 1786 baharında Dağıstanlı Lezgilerin Tiflis'e yapacağı saldırıya destek vermek için geri döndü. Sefer gerçekleşmeyince Kızılyar'a gitti.^[12] 1786 sonbaharında bir Rus birliğini pusuya düşürerek mağlup etti.^[12]

20 Eylül 1787'de Albay Rebinder'in bir müfrezesi, Wagenburg'daki Şeyh Mansur'un ana kampına saldırdı. İnatçı bir direnişin ardından Mansur oradan nakavt edildi. 21 Eylül'de Mansur, Wagenburg'u geri almaya çalıştı. 22 Eylül'de Mansur, Ruslara tekrar saldırdı ve yine başarısızlıkla sonuçlandı. General Herman'ın 30 Eylül 1790'da Kafkas-Türk birleşik kuvvetine karşı kazandığı zaferden sonra, Mansur'un kuvvetleri yoruldu ve dindaşları olan Türkler tarafından inşa edilen Çerkesya'daki Anapa kalesine dinlenmek ve yaralarını tedavi etmek için gittiler. Bu sırada Anapa kalesi Ruslara karşı savunmaya hazırlanıyordu.^[32]

Esir alınması ve ölümü[değiştir | kaynağı değiştir]

29 Mayıs 1791'de Ivan Gudoviç liderliğindeki Rus birlikleri Kuban'ı geçerek Anapa kalesini ele geçirmek için Çerkesya'ya girdi. Bunu takiben Anapa Kuşatması gerçekleşti. Şeyh Mansur, İpeklizade Köse Mustafa Paşa ile birlikte kaleyi savunmaya çalışırken yaralandı.^[33] En sonunda kale Ruslar tarafından ele geçirildi. Rus ordusu kaleye girdiğinde, Gudoviç'in emriyle Anapa kalesi yerle bir edildi, kuyular zehirlendi ve evler yakıldı. Kaledeki neredeyse tüm direnişçiler öldürüldü. Şeyh Mansur, kalede yürüttüğü direnişin ardından^[34] ele geçirildi.^[35]^[36] 15 Ekim 1791 de Sankt-Peterburg'dan^[37] Şlisselburg'a sevk edildi^[12] ve Şlisselburg Kalesine ömrü boyunca hapsedildi.^[37]^[38]

10 Ocak 1792 Osmanlı-Rus Yaş Antlaşmasından sonra Sankt-Peterburg'a gönderilen Mustafa Rasih Paşa, esirlerin mübadelesi işleri sırasında Şeyh Mansur'un Osmanlı'ya teslimini istemiş fakat, Rus Makamlarınca Mansur'un Çeçen olduğu ve Osmanlı tebaası olmadığı kendilerine bildirilmiş, bu sebeple netice alınamamıştır.^[38] 13 Nisan 1794 günü Şlisselburg kalesinde ölmüştür.^[12]^[39]

Şeceresi[değiştir | kaynağı değiştir]

Alstanzha oğlu, Asxuo oğlu, Mamtur oğlu, Maemzi oğlu, Olhazar oğlu, Mohmad oğlu, İmjela oğlu, Jela (Şabaz) oğlu Uşurma.^[40]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Янин В.Л. Отечественная история: К-М:. — Большая российская энциклопедия, 2000. — С. 477. — (Отечественная история: история России с древнейших времен до 1917 года : энциклопедия в пяти томах).
^ Лункин, Роман Николаевич (2018). "Ислам в Карачаево-Черкесии: традиции и межнациональный диалог". Научно-аналитический вестник ИЕ РАН (Rusça), 1. 5 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2023.
^ Фурман Д. Е. Чечня и Россия: общества и государства. — М.: Права человека, 1999. — с. 427
^ Askerov, Ali (2015). Historical Dictionary of the Chechen Conflict. Rowman & Littlefield. s. 3.
^ ^a ^b Jaimoukha, Amjad. A Brief History of Kabarda [from the Seventh Century AD]. s. 19.
^ Очерк о жизни и деятельности первого имама Чечни Мансура-Ушурма (1785—1791) 1930 г. Движение Шейха Мансура-Ушурма
^ «Чеченцы: история и современность» / Составление и общая редакция Ю. А. Айдаева. — Москва: Мир дому твоему, 1996. — 150 с
^ XX Научная конференция по историографии и источниковедению истории стран Азии и Африки: 6-7 апреля 1999 г. : тезисы докладов Лицевая обложка Николай Николаевич Дьяков, Андрей Алексеевич Жуков, Борис Николаевич Мельниченко Изд. С.-Петербургского университета, 2000 — Всего страниц: 174
^ ^a ^b ^c Александр Беннигсен. "Народное движение на Кавказе в XVIII в. («Священная война» Шейха Майсура (1785 - 1791 гг.) - Малоизвестный период и соперничество в русско-турецких отношениях). Рукописный фонд ИИЯЛ Дагестанского Филиала АН СССР.ф.1, ед.хр.469-а." Культурно-исторический фонд «тарих». 6 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ Furman D.E. (1999). Чечня и Россия: общества и государства. Мир, прогресс, права человека (Rusça). Polinform-Talburi. s. 98.
^ "Шейх-Мансур Анапский. (Эпизод из первых лет завоевания Кавказа)". 24 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t Aydın, Mustafa (2010). TDV İslâm Ansiklopedisi. TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. 6 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2023.
^ ^a ^b ^c Robert W. Schaefer (2010). The Insurgency in Chechnya and the North Caucasus: From Gazavat to Jihad. ABC-CLIO.
^ BA, Ali Emîrî, I. Abdülhamid, nr. 25341
^ BA, Ali Emîrî, I. Abdülhamid, nr. 1735
^ "Багратион, Петр Иванович" (Rusça). Вокруг света. 23 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2013.
^ Потто 1887.
^ Джон Баддели. Завоевание Кавказа русскими. 1720—1860. — 1908. — / Пер. с англ. Л. А. Калашниковой. — М. [L.]: Центрполиграф (Longmans, [1908]), 2011. — ISBN ISBN 978-5-227-02749-8..
^ Zinkeisen, Geschichte, VI, 529-530, 533, 577-584, 636-639.
^ Oztas 2013.
^ Александр Беннигсен. "Народное движение на Кавказе в XVIII в. («Священная война» Шейха Майсура (1785 - 1791 гг.) - Малоизвестный период и соперничество в русско-турецких отношениях). Рукописный фонд ИИЯЛ Дагестанского Филиала АН СССР.ф.1, ед.хр.469-а." Культурно-исторический фонд «тарих». 6 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ Baddeley, John Frederick (1999). The Russian Conquest of the Caucasus. Curzon Press. s. 49.
^ BA, HH, nr. 21/1011-B
^ (T.C.Başbakanlık Arşivi H.H. No: 1305-A)
^ Потто В. А. первые от него отложились&f=false Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях: в 5-ти томах, 1899, — Том 1.
^ Şablon:Книга:Baddeley J. F.: Завоевание Кавказа русскими
^ Все Кавказские войны России: самая полная энциклопедия / А. Куликов, В. Рунов. — М.: Эксмо, 2013. — 605
^ История СССР с древнейших времен до наших дней. — Серия 1. С древнейших времён до Великой Октябрьской социалистической революции. — Том 3. Превращение России в великую державу. Народные движения XVII—XVIII вв. / Редколлегия тома: Л. Г. Бескровный и др. — М.: Наука, 1967. — 748 с. — с. 648.
^ Стрежнев И. К студеным северным волнам: А. С. Пушкин и Беломорский Север: литературно-краеведческие очерки Северо-Западное книжное издательство, 1989.
^ Гасаналиев М. Шейх Мансур (Ушурма) как руководитель освободительного движения (статья). — Известия ДГПУ. Общественные и гуманитарные науки. — 2011. — № 2. — с. 18—21.
^ Gammer, Moshe. “Review Article: A Preliminary to Decolonizing the Historiography of Shaykh Mansur.” Middle Eastern Studies, vol. 32, no. 1, 1996, pp. 191–202. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/4283782. Accessed 12 June 2023.
^ "Смирнов Я. С. История 65-го пехотного Московского Его Императорского Величества Государя Наследника Цесаревича полка. 1642—1700—1890. — Варшава: Тип. Г. Ю. Рундо, 1890. 239— 240 с." dlib.rsl.ru. 22 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019.
^ Коняев Николай (2013). Шлиссельбургские псалмы. Семь веков русской крепости (Rusça). М.: Русская тройка-СПб. s. 608. ISBN 978-5-227-04252-1.
^ Хасан Киреев К новой парадигме российской национальной политики на Северном Кавказе Академический Проект, 2005
^ Бантыш-Каменский Д. Н. "39-й генерал-фельдмаршал граф Иван Васильевич Гудович // Биографии российских генералиссимусов и генерал-фельдмаршалов с 48 портретами. Часть третья. — с. 20". runivers.ru. 16 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2022.
^ А.М. Грибовский (1791). "Собрание разных полученных от главнокомандующими армиями и флотами ко двору донесений. ч. 2".
^ ^a ^b Беннигсен 1994.
^ ^a ^b (Kadircan KAFLI. Şimâlî Kafkasya, İstanbul 1942, s.87)
^ II, Екатерина; А, Потемкин Г. (17 Nisan 2014). Екатерина II и Г. А. Потемкин. Личная переписка (1769-1791) (Rusça). Directmedia. ISBN 978-5-9989-4698-1.
^ (T.Cemal Kutlu.El-İmamu'l evvelu'ş-Şaşan el İmam Mansur.Amman 1990, s.74-75)

Ek kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Oztas, Ahmet (2013). A Page from the History of the North Caucasus: Imam Mansur Ushurma. EHESS. ss. 1-14.
Kutlu, Tarık (2005). Çeçen direniş tarihi [History of the Chechen resistance]. Anka Yayınları. ss. 1-637. ISBN 9789759044046.
Мусаев, Алаудин (2007). Шейх Мансур [Sheikh Mansur] (Rusça). ss. 68-69.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Şeyh Mansur ağıdı (Çerkesçe)

[1] Янин В.Л. Отечественная история: К-М:. — Большая российская энциклопедия, 2000. — С. 477. — (Отечественная история: история России с древнейших времен до 1917 года : энциклопедия в пяти томах).

[2] Лункин, Роман Николаевич (2018). "Ислам в Карачаево-Черкесии: традиции и межнациональный диалог". Научно-аналитический вестник ИЕ РАН (Rusça), 1. 5 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2023.

[3] Фурман Д. Е. Чечня и Россия: общества и государства. — М.: Права человека, 1999. — с. 427

[4] Askerov, Ali (2015). Historical Dictionary of the Chechen Conflict. Rowman & Littlefield. s. 3.

[amjad262-5] Jaimoukha, Amjad. A Brief History of Kabarda [from the Seventh Century AD]. s. 19.

[6] Очерк о жизни и деятельности первого имама Чечни Мансура-Ушурма (1785—1791) 1930 г. Движение Шейха Мансура-Ушурма

[7] «Чеченцы: история и современность» / Составление и общая редакция Ю. А. Айдаева. — Москва: Мир дому твоему, 1996. — 150 с

[8] XX Научная конференция по историографии и источниковедению истории стран Азии и Африки: 6-7 апреля 1999 г. : тезисы докладов Лицевая обложка Николай Николаевич Дьяков, Андрей Алексеевич Жуков, Борис Николаевич Мельниченко Изд. С.-Петербургского университета, 2000 — Всего страниц: 174

[:13-9] Александр Беннигсен. "Народное движение на Кавказе в XVIII в. («Священная война» Шейха Майсура (1785 - 1791 гг.) - Малоизвестный период и соперничество в русско-турецких отношениях). Рукописный фонд ИИЯЛ Дагестанского Филиала АН СССР.ф.1, ед.хр.469-а." Культурно-исторический фонд «тарих». 6 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[10] Furman D.E. (1999). Чечня и Россия: общества и государства. Мир, прогресс, права человека (Rusça). Polinform-Talburi. s. 98.

[11] "Шейх-Мансур Анапский. (Эпизод из первых лет завоевания Кавказа)". 24 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2023.

[:0-12] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t Aydın, Mustafa (2010). TDV İslâm Ansiklopedisi. TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. 6 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2023.

[Schaefer4-13] Robert W. Schaefer (2010). The Insurgency in Chechnya and the North Caucasus: From Gazavat to Jihad. ABC-CLIO.

[14] BA, Ali Emîrî, I. Abdülhamid, nr. 25341

[15] BA, Ali Emîrî, I. Abdülhamid, nr. 1735

[16] "Багратион, Петр Иванович" (Rusça). Вокруг света. 23 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2013.

[FOOTNOTEПотто1887-17] Потто 1887.

[18] Джон Баддели. Завоевание Кавказа русскими. 1720—1860. — 1908. — / Пер. с англ. Л. А. Калашниковой. — М. [L.]: Центрполиграф (Longmans, [1908]), 2011. — ISBN ISBN 978-5-227-02749-8..

[19] Zinkeisen, Geschichte, VI, 529-530, 533, 577-584, 636-639.

[FOOTNOTEOztas2013-20] Oztas 2013.

[:15-21] Александр Беннигсен. "Народное движение на Кавказе в XVIII в. («Священная война» Шейха Майсура (1785 - 1791 гг.) - Малоизвестный период и соперничество в русско-турецких отношениях). Рукописный фонд ИИЯЛ Дагестанского Филиала АН СССР.ф.1, ед.хр.469-а." Культурно-исторический фонд «тарих». 6 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[22] Baddeley, John Frederick (1999). The Russian Conquest of the Caucasus. Curzon Press. s. 49.

[23] BA, HH, nr. 21/1011-B

[24] (T.C.Başbakanlık Arşivi H.H. No: 1305-A)

[Кавказская_война-25] Потто В. А. первые от него отложились&f=false Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях: в 5-ти томах, 1899, — Том 1.

[Завоевание_Кавказа_русскими-26] Şablon:Книга:Baddeley J. F.: Завоевание Кавказа русскими

[Все_Кавказские_войны_России-27] Все Кавказские войны России: самая полная энциклопедия / А. Куликов, В. Рунов. — М.: Эксмо, 2013. — 605

[автоссылка1-28] История СССР с древнейших времен до наших дней. — Серия 1. С древнейших времён до Великой Октябрьской социалистической революции. — Том 3. Превращение России в великую державу. Народные движения XVII—XVIII вв. / Редколлегия тома: Л. Г. Бескровный и др. — М.: Наука, 1967. — 748 с. — с. 648.

[автоссылка2-29] Стрежнев И. К студеным северным волнам: А. С. Пушкин и Беломорский Север: литературно-краеведческие очерки Северо-Западное книжное издательство, 1989.

[автоссылка3-30] Гасаналиев М. Шейх Мансур (Ушурма) как руководитель освободительного движения (статья). — Известия ДГПУ. Общественные и гуманитарные науки. — 2011. — № 2. — с. 18—21.

[31] Gammer, Moshe. “Review Article: A Preliminary to Decolonizing the Historiography of Shaykh Mansur.” Middle Eastern Studies, vol. 32, no. 1, 1996, pp. 191–202. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/4283782. Accessed 12 June 2023.

[32] "Смирнов Я. С. История 65-го пехотного Московского Его Императорского Величества Государя Наследника Цесаревича полка. 1642—1700—1890. — Варшава: Тип. Г. Ю. Рундо, 1890. 239— 240 с." dlib.rsl.ru. 22 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019.

[33] Коняев Николай (2013). Шлиссельбургские псалмы. Семь веков русской крепости (Rusça). М.: Русская тройка-СПб. s. 608. ISBN 978-5-227-04252-1.

[Киреев2-34] Хасан Киреев К новой парадигме российской национальной политики на Северном Кавказе Академический Проект, 2005

[35] Бантыш-Каменский Д. Н. "39-й генерал-фельдмаршал граф Иван Васильевич Гудович // Биографии российских генералиссимусов и генерал-фельдмаршалов с 48 портретами. Часть третья. — с. 20". runivers.ru. 16 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2022.

[36] А.М. Грибовский (1791). "Собрание разных полученных от главнокомандующими армиями и флотами ко двору донесений. ч. 2".

[FOOTNOTEБеннигсен1994-37] Беннигсен 1994.

[Kadircan_KAFLI_1942-38] (Kadircan KAFLI. Şimâlî Kafkasya, İstanbul 1942, s.87)

[39] II, Екатерина; А, Потемкин Г. (17 Nisan 2014). Екатерина II и Г. А. Потемкин. Личная переписка (1769-1791) (Rusça). Directmedia. ISBN 978-5-9989-4698-1.

[40] (T.Cemal Kutlu.El-İmamu'l evvelu'ş-Şaşan el İmam Mansur.Amman 1990, s.74-75)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

İmam Mansur nedir?, İmam Mansur anlamı nedir?, İmam Mansur ne demektir?