Zambak

Zambak
Zambak
	Lilium ciliatum
Biyolojik sınıflandırma
lem:	Plantae
Şube:	Tracheopytha
Sınıf:	Liliopsida
Takım:	Liliales
Familya:	Liliaceae
Alt familya:	Lilioideae
Oymak:	Lilieae
Cins:	Lilium; L.
Sinonimler
	Lirium Scop., nom. illeg.; Martagon Wolf; Martagon (Rchb.) Opiz, nom. illeg.; Nomocharis Franch.;

Zambak veya gerçek zambak (Lilium), zambakgiller (Liliaceae) familyasının çiçek soğanıyla yetişen, hepsi büyük belirgin çiçekli, otsu çiçekli bitkilerin bir cinsidir. Zambakgiller familyasında bu cinsin 110 civarı bitki türü vardır.

Zambaklar, kültürde ve dünyanın birçok yerinde edebiyatta önemli bir çiçekli bitki grubudur.

Türlerin çoğu ılıman kuzey yarım küreye özgüdür ancak yayılım alanları kuzey alttropiklere kadar uzanır. Diğer birçok bitkinin ortak adında "zambak" (İng.: lily) vardır ancak onlar gerçek zambaklarla akraba değildir.

Genellikle bahçe ve süs bitkisi olarak kullanılır, bazı soğanlı türleri ve zambak çiçekleri kimi ülke mutfaklarında besin olarak tüketilir.

Açıklama[değiştir | kaynağı değiştir]

Zambaklar boyları 2-6 ft (60-180 cm) arasında değişen çok yıllık bitkilerdir.

Uzun ömürlü organları çıplak veya tohum zarfsız, pullu toprak altı soğanları oluşturur. Bazı Kuzey Amerika türlerinde soğanın tabanı, üzerinde çok sayıda küçük soğan olan rizomlara dönüşür. Bazı türler kollar (İngilizce: stolon) geliştirir.

Çiçek soğanlarının çoğu toprağın derinliklerine gömülür ancak birkaç türü toprak yüzeyine yakın soğanlar oluşturur.

Birçok tür gövde kökleri (İngilizce: stem-roots) oluştur. Bunlarla soğan toprakta bir miktar derinlikte doğal olarak büyür ve her yıl yeni gövde, topraktan çıkarken soğanın üzerine tesadüfi kökler verir. Bu kökler, soğanın tabanında gelişen bazal köklere ektir.

Çiçekleri büyük, genellikle kokulu ve beyazlar, sarılar, portakallar, pembeler, kırmızılar ve morlar dahil olmak üzere geniş bir renk yelpazesine sahiptir. İşaretler, noktalar ve fırça darbesi şekillidir.

Bitkiler ilkbahar sonunda veya yazın çiçeklidir.

Çiçekleri, huni şeklinden "Türk şapkası" na kadar değişen çiçekler vermek için altı tepeller (İngilizce: tepal) yayılır, sapın ucunda çiçek salkımlarında veya şemsiye şeklinde çiçeklerde taşınırlar. Tepaller birbirinden bağımsızdır ve her çiçeğin tabanında bir nektar taşırlar.

Tohumluk 'üstte', ercik başlarının (İngilizce:anther) bağlanma noktasının üstündedir.

Meyvesi üç hücreli bir kapsüldür.^[1]

Tohumlar yaz sonunda olgunlaşır. Birçoğu soğuk ılıman iklimlere uyum sağlamış, değişken ve bazen karmaşık çimlenme desenleri sergiler.

Çoğu serin ılıman türü yaprak döken’ dir ve kendi doğal ortamlarında kışın uykudadırlar. Ancak yazları sıcak ve kışları ılık geçen bölgelere özgü (Lilium candidum, Lilium catesbaei, Lilium longiflorum) gibi birkaç türü yapraklarını döker ve yaz veya sonbaharda kısa bir uyku dönemine girer, sonbahardan kışa kadar filizlenir, yeterli soğuğu aldıktan sonra gövde, ısınan havalarda uzamaya başlayana kadar yapraklardan oluşan esas bir rozet taşıyan cüce gövdeler oluşturur.

Temel kromozom sayısı on ikidir (n=12).^[2]

Tıbbi kullanımları[değiştir | kaynağı değiştir]

Geleneksel Çin tıbbında kullanıların listesi şunlardır: 野百合 Lilium brownii, 百合 Lilium brownii var. viridulum, 渥丹 Lilium concolor, 毛百合 Lilium dauricum, 卷丹 Lilium lancifolium, 山丹 Lilium pumilum, 南川百合 Lilium rosthornii, 药百合Lilium speciosum var. gloriosoides, 淡黄花百合 Lilium sulphureum^[3]^[4]

Tayvan'daki zambakla ilgili resmi yayın listesi:

Lilium lancifolium Thunb., Lilium brownii var. viridulum Baker, Lilium pumilum DC.^[5]

Kanpō 'da ya da Japonya'da uygulandığı gibi Çin tıbbında resmi Japon devleti pharmacopeia Nihon yakkyokuhō (日本薬局方) tarafından aşağıda listesi olan zambak soğanı türleri kullanılır (bilinen (geleneksel farmakolojik çevrelerde byakugō (ビャクゴウ百合) olarak bilinen zambak soğanı) : Lilium lancifolium, Lilium brownii, Lilium brownii var. colchesteri, Lilium pumilum^[6]

Soğanlardan çıkan kabuklar kullanılır ve genellikle buharda pişirilir.^[6]

Güney Kore'de tıbbi kullanım için resmi olarak listelenen zambak türleri şunlardır: 참나리 Lilium lancifolium Thunberg; 당나리 Lilium brownii var. viridulun Baker;^[7]^[8]

Türleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Tanınmış bazı zambak türleri:

Lilium albanicum
Lilium amabile
Lilium amoenum
Lilium anhuiense
Lilium arboricola
Lilium auratum – Altın ışınlı Japon zambağı
Lilium bakerianum
Lilium bolanderi
Lilium bosniacum - Bosna zambağı
Lilium brevistylum
Lilium brownii
Lilium bulbiferum – Portakal zambağı
Lilium callosum
Lilium canadense – Kanada zambağı
Lilium candidum – Ak zambak
Lilium carniolicum
Lilium catesbaei
Lilium cernuum
Lilium chalcedonicum – Sarıklı zambak
Lilium ciliatum – Tüylü(Kirpikli) zambak
Lilium columbianum
Lilium concolor
Lilium dauricum
Lilium davidii
Lilium distichum
Lilium duchartrei
Lilium fargesii
Lilium floridum
Lilium formosanum
Lilium grayi
Lilium habaense
Lilium hansonii
Lilium heldreichii

Lilium henrici
Lilium henryi – Henry zambağı
Lilium huidongense
Lilium humboldtii – Humboldt zambağı
Lilium iridollae
Lilium jankae
Lilium jinfushanense
Lilium kelleyanum
Lilium kelloggii
Lilium lancifolium (L. tigrinum) – Kaplan zambağı
Lilium lankongense
Lilium ledebourii
Lilium leichtlinii
Lilium leucanthum
Lilium lijiangense
Lilium longiflorum – Paskalya zambağı
Lilium lophophorum
Lilium maritimum
Lilium martagon – Türk zambağı
Lilium matangense
Lilium medeoloides
Lilium medogense
Lilium michauxii – Carolina zambağı
Lilium michiganense – Michigan zambağı
Lilium monadelphum
Lilium nanum
Lilium neilgherrense
Lilium nepalense
Lilium occidentale
Lilium orientale
Lilium oxypetalum
Lilium papilliferum
Lilium paradoxum
Lilium pardalinum – Panter zambağı

Galeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Lilium auratum (Doğu zambağı) polenlerinin Elektron mikroskopu altındaki görüntüsü
Lilium citronella (Sitronella zambağı)
Beyaz zambak
Lilium regale
Lilium 'Matrix'

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ European Garden Flora; Volume 1
^ Pelkonen, Veli-Pekka; Pirttilä, Anna-Maria (2012). "Taxonomy and Phylogeny of the Genus Lilium" (PDF). Floriculture and Ornamental Biotechnology. 6 (Special Issue 2): 1-8. 8 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016.
^ "中国药用植物 (据《中国植物志》全书记载分析而得)". 2 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2014.
^ "中国药用植物 (据《中国植物志》全书记载分析而得)". 2 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2014.
^ Taiwan Herbal Pharmarcopeia 28 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ministry of Health and Welfare
^ ^a ^b "The Japanese Pharmacopoeia, 17th edition" (PDF). Japanese Ministry of Health. s. 1906. 13 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Ocak 2020. ; index 23 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ "백합". 20 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2020.
^ "Lilii Bulbus" (PDF) (Korece). 3 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 Ocak 2014.

[European_Garden_Flora-1] European Garden Flora; Volume 1

[2] Pelkonen, Veli-Pekka; Pirttilä, Anna-Maria (2012). "Taxonomy and Phylogeny of the Genus Lilium" (PDF). Floriculture and Ornamental Biotechnology. 6 (Special Issue 2): 1-8. 8 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016.

[3] "中国药用植物 (据《中国植物志》全书记载分析而得)". 2 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2014.

[4] "中国药用植物 (据《中国植物志》全书记载分析而得)". 2 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2014.

[5] Taiwan Herbal Pharmarcopeia 28 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ministry of Health and Welfare

[ja-pharmacopoeia-17ed-6] "The Japanese Pharmacopoeia, 17th edition" (PDF). Japanese Ministry of Health. s. 1906. 13 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Ocak 2020. ; index 23 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[7] "백합". 20 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2020.

[8] "Lilii Bulbus" (PDF) (Korece). 3 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 Ocak 2014.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

Zambak nedir?, Zambak anlamı nedir?, Zambak ne demektir?