Utu

Utu (^dUD 𒀭𒌓), Akadca Şamaş adıyla^[a] da bilinen eski Mezopotamya Güneş tanrısıdır.^[2] Her gün dünyada olan biten her şeyi gördüğüne inanıldı ve adaletten ve gezginlerin korunmasından sorumluydu. İlahi bir yargıç olarak, yeraltı dünyasıyla ilişkilendirilebilirdi. Ek olarak, tipik olarak hava tanrısı Adad ile birlikte kehanet tanrısı olarak hizmet edebilirdi. Evrensel olarak birincil tanrılardan biri olarak kabul edilirken, özellikle Sippar ve Larsa'da saygı görüyordu.

Nanna (Sin, Ay tanrısı) ve karısı Ningal, ebeveynleri, İnanna (İştar) ise ikiz kız kardeşi olarak kabul edildi. Nadiren Manzat ve Pinikir gibi diğer tanrıçalar da kız kardeşleri olarak kabul edilebilirdi. Şafak tanrıçası Aya (Sherida) karısıydı ve birçok metin, güneşin battığına inanılan bir dağda gerçekleşen günlük buluşmalarını anlatıyor. Çocukları arasında Kittum, Mamu gibi rüya tanrıları ve ayrıca tanrı Ishum vardı. Utu'nun adı, birçok yabancı güneş tanrısının adlarını logografik olarak yazmak için kullanılabilir. Onunla Hurri güneş tanrısı Shimige arasındaki bağlantı özellikle iyi kanıtlanmıştır.

Utu hem Sümer hem de Akad kompozisyonlarında genellikle diğer figürlerin müttefiki olarak görünür. Dumuzi'nin ölümüyle ilgili anlatılara göre, Galla iblisleri onu yeraltı dünyasına sürüklemeye çalışırken onların korunmasına yardım eder. Gılgamış Destanı'nın çeşitli versiyonlarında ve daha önceki Gılgamış mitlerinde, kahramanın korkunç Humbaba'yı yenmesine yardım eder. İnanna ve An mitinde, kız kardeşinin Eanna tapınağını ele geçirmesine yardım eder. Tahıl Sümer'e Nasıl Geldi'de, Ninazu ve Ninmada'ya öğüt vermesi için çağrılır.

İsim[değiştir | kaynağı değiştir]

Güneş tanrısının Mezopotamya metinlerinde en çok kullanılan isimleri Sümercede Utu ve Akkadçada Şamaş'tır. Nispeten yaygın olarak tasdik edilen başka bir isim, kökeni belirsiz olan Amna'dır.^[2]

Şamaş adı, Akadca šamšu^[3] ve šamšatu terimlerinin yanı sıra Arapça šams ve İbranice šemeš gibi diğer Sami dillerinde güneşe atıfta bulunan kelimelerin aynısı, Amori biçimi Samsu'dur.^[4]

Adın eski Aramice biçimi büyük olasılıkla Śameš'ti,^[4] Manden kozmolojisinde Shamish (güneş) Akad Şamaşından türetilmiştir. ^[5]

Sami dillerinin çoğunda hem güneşe atıfta bulunan kelime hem de güneş tanrılarının adları dilbilgisi açısından dişil olmasına rağmen, Utu erkeksi bir tanrı olarak anlaşılır.^[2] Julia M. Asher-Greve, bu bir Mezopotamya tanrısının cinsiyetinin senkretizmden etkilenmesinin kanıtlanmış en eski örneğiydi.^[6]

Manfred Krebernik'e göre, Anum tanrı listesinde Utu'nun eşanlamlısı olarak Nabonidus'un bir yazıtında güneş tanrısına atıfta bulunmak için Kuzeybatı Sami dillerinde ' "güvenilir olmak" veya "sağlam olmak" olarak tercüme edilebilen Amna (-mn') tasdik edilmiştir.^[2]

Güneş tanrısının en yaygın adı, Utu, Şamaş veya Amna olarak okunabilen logogram idi. Başka bir logografik imla 20 rakamını kullandı.^[2] Utu ile eşanlamlı olarak görülen düzinelerce başka varyant isim, lakap veya muhtemelen küçük tanrı, tanrı listelerinde tasdik edilmiştir.^[2] Örnekler arasında Karkara, Nimindu, Si'e, Ṣalam (muhtemelen kanatlı bir güneş sembolü) ve U'e ("gün doğumu") bulunuyor.^[2]

Karakter[değiştir | kaynağı değiştir]

Güneş tanrısı, Mezopotamya panteonunun başlıca tanrılarından biriydi.^[7] Surupag'ın Erken Hanedan tanrıları listesinde Anu, Enlil, İnanna, Enki ve Nanna'dan sonra altıncı sıradadır.^[2]

Wilfred G. Lambert, Şamaş-bel-ili (Akadca : "Şamaş tanrıların efendisidir"), Şamaş-Enlil-ili ("Şamaş tanrıların Enlili'dir") ve Şamaş-ashared-ili ("Şamaş tanrıların en önde gelenidir") gibi teoforik isimlerin tasdiklerine dayanarak, O'nun panteonun yüce tanrısı olduğunu öne sürdü, ancak bu hiçbir zaman resmi destek bulamadı.^[7]

Yaygın lakaplar Utu'yu bir "gençlik" (Sümer šul, Akadca eṭlu) ve "kahraman" (Sümerce ursaĝ, Akadca qarrādu) olarak karakterize eder. ^[2] Temsili olarak, her gün gökyüzünde doğudan batıya ve geceleri yeraltı dünyasının üzerinde bulunan bir "gökyüzü" olan AN.ŠAG yoluyla ters yönde seyahat ettiğine inanılıyordu.^[8] MÖ 3. binyıldan kalma kaynaklarda ise Utu genellikle geceleri dinleniyordu.^[9] Utu'nun aracı bir güneş arabasıydı ^[2] ve Sümerce adları Uhegalanna ("cennetin bol ışığı"), Uhushgalanna ("cennetin ürkütücü büyük ışığı"), Usurmurgalanna (" cennetin korkunç büyük ışığı") ve Unirgalanna ("cennetin asil ışığı") idi.^[10]

Çoğu durumda güneş arabası tek tırnaklılarla ilişkilendirilir: Gudea'nın bir yazıtında "seçilmiş atlar" (niskum), çeşitli dua ve büyülerde atlar ve Gılgamış Destanı'nda katır.^[11]Nathan Wasserman, Utu'ya yazılan bir ilahi parçasının çevirisinde hayvanlardan yalnızca "canavarlar" olarak söz eder.^[10] Gün doğumu ve gün batımı, güneş tanrısının dünyanın iki ucundaki ikiz dağlarda bulunan kozmik kapılardan geçmesi olarak tanımlandı.^[12] Hem dualarda hem de edebi kompozisyonlarda yaygın olan formüller, bir astral beden olarak, muhtemelen tapınakların dışında sıklıkla çağrıldığını gösteriyor.^[13] Sabahın erken saatleri, ondan yardım istemek için muhtemelen en uygun zaman olarak görülüyordu.^[12]

Utu aynı zamanda (muhtemelen her gün gökyüzünde seyahat ettiği için) dünyada olup biten her şeyi gördüğüne inanılan bir adalet tanrısıydı.^[8] Bu rolde babası Nanna, kız kardeşi İnanna ve çeşitli küçük yargıç tanrılar ona yardım edebilirdi.^[14]

Utu'ya yazılan bir ilahi, Idlurugu'nun, kendisi olmadan hüküm veremeyeceğini belirtir.^[15] İlahi yargıç rolünün bir uzantısı olarak Utu, yeraltı dünyasıyla ilişkilendirildi.^[12]Şeytan çıkarma ayinlerinde, huzursuz hayaletlerin ölüler diyarına getirilmesine yardım etmesi istenirdi.^[12]

Shamash ve Adad ortaklaşa kehanet özellikle de hepatoskopi tanrıları olarak görülüyordu.^[3] Güneş tanrısı ile hava tanrısı arasındaki bağlantı Eski Babil dönemine kadar uzanır.^[3] Geç dönem bir ritüel metnine göre, Şamaş ve Adad, efsanevi kral Enmeduranki'ye kehaneti öğretmekten sorumluydu.^[2] Daha sonra bunu Sippar, Nippur ve Babil halkına öğretti.^[2]

İkonografi[değiştir | kaynağı değiştir]

İster Utu ister Şamaş olarak anılsın, güneş tanrısı aynı ikonografiye sahipti.^[16] Farklı nitelikleri nedeniyle, sanatta kesin olarak tanımlanabilen birkaç Mezopotamya tanrısından biri olarak kabul edilir.^[6] Eşnunna, Tell al-Rimah, Sippar, Ur ve Susa gibi birçok yerde tasvirleri bilinmektedir.^[16]

En bilinen ikonlar omuzlarından çıkan ışınlar ve büyük bir testere (šaššaru)dir.^[16] Bu günün ilk ışıklarının temsili, suçluların kafasını kesmek için kullanılan bir silah olarak ya da güneş tanrısının günlük yolculuğunda dağları aşmak için kullandığı bir alet olabilirdi.^[17] Christopher Woods, hem Sümerce hem de Akadca deyimlerde yargıların "kesilmesi" (kud / parāsum) gerektiğine işaret eder ve büyük olasılıkla yargı ile ilişkili bulur.^[17] Ayrıca, genellikle büyük tanrılarla ilişkilendirilen çubuk ve yüzük sembolünü tutarken tasvir edilebilir. ^[16] Bazı durumlarda onları insan yöneticilere teslim ederken gösterilir. ^[6]

Utu, MÖ 3. binyıl gibi erken bir tarihte genellikle silindir mühürlerde tasvir ediliyordu.^[16] Sargon dönemine ait mühürlerde, iki dağın üzerine tırmanırken tasvir edilebilir, bu, gün doğumunun bir temsili olarak yorumlanmıştır.^[16] Ayrıca genellikle bir teknede seyahat ederken tasvir edilmiştir.^[18] Yinelenen başka bir görüntü, Utu'nun bazen başka bir tanrının eşlik ettiği, tanrılar arasındaki bir savaşa katılan bir tasviridir. ^[16] Bunun gece ve gündüz arasındaki çatışmanın sembolik bir temsili veya Utu ve müttefiklerinin karşı karşıya geldiği tanrıların asi dağ tanrıları olduğu ileri sürülmüştür.^[19]

MÖ 2. binyılda Utu tipik olarak ibadet edenlerin önünde ayakta ya da bir tahta oturmuş olarak resmedildi.^[16] Böyle bir imgenin iyi bilinen bir örneği, Babil'li Hammurabi yasasının yazılı olduğu bir dikilitaştır. ^[16]

Anna Kurmangaliev, MÖ 1. binyıldan kalma Babil sanat eserleri arasında güneş tanrısının antropomorfik formda yalnızca tek bir tasvirinin tespit edildiği Güneş Tanrısı Tabletine dikkat çekiyor.^[16]

Eser bilimsel araştırmalarda sıklıkla "eski Yakın Doğu sanatının başyapıtlarından biri" olarak tanımlanır.^[18] Üç kişiyi gösterir, şefaat eden küçük bir tanrıça (lamma) ve iki adam, muhtemelen kral Nabu-apla-iddina ve rahip Nabu-nadin.^[18] Güneş tanrısının diğer antropomorfik tasvirleri aynı dönemde Asur'dan bilinirken, Babil'de genellikle bunun yerine bir sembol şeklinde tasvir edilmiştir.^[16]

Hürmüzd Rassam tarafından Aralık 1880'de modern Irak'ta Ebu Habbah'ta yaptığı kazılar sırasında keşfedilen eser Neo-Babil dönemine tarihleniyor^[18] ve büyük olasılıkla Ur III dönemine ait sunum sahnelerinde bulunan motiflerden esinlenmişti.^[18]

Utu'nun sembolik temsili, tipik olarak noktalar arasına dalgalı çizgiler yerleştirilmiş dört köşeli bir yıldız olarak temsil edilen güneş kursu idi.^[18] Tipik olarak sembollerin ilk sırasında, İnanna'yı (İştar) temsil eden sekiz köşeli yıldızın ve Nanna'yı (Sin) temsil eden hilal yanında tasvir edildiği kudurru'dan (sınır taşları) bilinir.^[20] Ek olarak, kanatlı bir güneş sembolü MÖ 1. binyılda Asur'da güneş tanrısıyla ilişkilendirilmeye başlandı.^[16] Bazı tasvirlerinde bir kuş kuyruğu da vardır.^[16]

Sippar'dan (MÖ 2300) bir silindir mührün detayı, Şamaş'ı omuzlarından yükselen ışınlarla ve şafakta doğudaki dağlarda yolunu keserken testere dişli bir bıçak tutarken tasvir ediyor (British Museum )
Şamaş'ı tasvir eden bir Hammurabi steli (sağda)
Tapanlarla çevrili Şamaş'ı tasvir eden eski Babil silindir mühür baskısı (MÖ 1850-1598 y. )
Şamaş'a (Louvre ) tapan insanları gösteren Mezopotamya kireçtaşı silindir mühür ve baskı
Asur kanatlı güneş amblemindeki erkek figürü (Kuzeybatı Nimrud Sarayı, MÖ 9. yüzyıl).
Şamaş Yıldızı
Asur bayrağında Asur halkının sembolü olarak kullanılan dalgalı ışınları ile Şamaş'ın yıldız sembolü .
Bir kudurru üzerinde Şamaş'ın güneş sembolü (sağda), solda İştar'ın yıldızı ve Sin'in bir hilali .
Irak 1959-1965 ambleminde pan-Arap sembolizminden kaçınan, Şamaş yıldızı ile İştar yıldızının birleştirilmesiyle modern bir kullanım.