Misk sığırı
Korunma durumu
Asgari endişe altında (IUCN 2.3)
Biyolojik sınıflandırma
lem: Animalia Şube: Chordata Alt şube: Vertebrata İnfa şube: Gnathostomata Sınıf: Mammalia Takım: Artiodactyla Familya: Bovidae Alt familya: Caprinae Cins: Ovibos Tür: O. moschatus
İkili adlandırma
Ovibos moschatus Zimmermann, 1780
Mavi misk öküzünün 20. yüzyılda sokulduğu alanları, kırmızı da oluşan dağılımını gösterir.

Misk sığırı veya misk öküzü (Ovibos moschatus) boynuzlugiller familyasından Arktik bölgede yaşayan bir memeli türüdür. Kalın derisi ve adının geldiği, erkeklerin yaydığı güçlü kokusu ile tanınır. Bu misk kokusu üreme döneminde dişileri çekmek için kullanılır. Misk öküzleri asıl olarak Kuzey Amerika'nın Arktik bölgelerinde ve Grönland'da yaşar.^[1] İsveç, Sibirya ve Norveç'e de küçük popülasyonlar yerleştirilmiştir.

Evrim tarihçesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Misk öküzü ya da atasının Kuzey Amerika'ya 200.000^[2] ila 90.000 yıl önce^[3] Buzul Çağı'nda^[4] Mammuthus primigenius türü ile birlikte bulunduğu dönemlerde göç ettiğine inanılmaktadır. Son buzul çağını, tarihöncesi insan topluluklarından uzakta, buz olmayan alanlar bularak atlattıkları düşünülmektedir.^[3] Misk öküzünün yavaş yavaş Kuzey Amerika'dan yayılarak Holosen'in sonlarına doğru Grönland'a geçmiştir.^[5]

Fiziksel özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Boynuzlugiller familyasının Caprinae alt familyasının üyesi olarak misk öküzleri koyunlarla keçilere, öküzlere olduğundan daha yakındır ama kendine özgü bir cins içinde sınıflandırılır. Cins adı olan Ovibos Latince "koyun-öküz" kelimelerinden oluşturulmuştur. Hem erkek hem de dişi uzun kıvrık boynuzlara sahiptir. Misk öküzlerinin ortalama omuz yüksekliği 1,2 m'dir. Dişilerin uzunluğu 135–200 cm arasındayken, erkeklerin uzunluğu 200–250 cm arasındadır. Genellikle kürk tabakasında altında gizli duran küçük kuyruklarının uzunluğu yalnızca 10 cm'dir. Erişkinler ortalama olarak 285 kg ağırlığındadır ve ağırlıkları 180 ila 410 kg arasında değişir.^[6][7] Yaşam süreleri 12 ila 20 yıl arasındadır. Kalın kürkleri ve büyük kafaları aslında büyük bir hayvan olmayan misk öküzüne büyükmüş havası verir. Hayvanat bahçesinde yaşayan bazı bireylerin 650 kg ağırlığa çıktıkları gözlemlenmiştir.^[8] Kara, gri ve kahverengi renkten oluşan kürkleri yere kadar uzanan kıllardan ibarettir. Nadiren de olsa "ak misk öküzleri" Queen Maud Körfezi Kuş Cenneti'nde rastlanmıştır.^[9] Misk öküzleri zaman zaman yün elde etmek için evcilleştirilmişlerdir.^[10] Misk öküzünün yünü, qiviut, yumuşaklığı, uzunluğu ve yalıtım değeri nedeniyle oldukça değerlidir.

Dağılımı ve ekolojisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Misk öküzleri Kanada, Grönland ve ABD'nin Arktik bölgelerinin yerlisidir. Alaska populasyonu 19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın başında tamamen yok edilmiştir. Bu populasyonun yok olması aşırı avlanmaya bağlanmış olsa da iklimin değişikliği nedeniyle de olabilir.^[11][12] Ancak o misk öküzü tekrar Alaska'ya yerleştirilmiştir. 1935'te Nunivak Adası'na yerleştirilmişlerdir. Ayrıca Banks Adası'ndan kuzey Avrupa'ya İsveç, Norveç ve Rusya ile Kanada'da da Ellesmere Adası'na yerleştirilmişlerdir. Dünya popülasyonunun 80.000^[13] ila 125.000^[14] olduğunu düşünülmektedir. Tahmini olarak 68.788 misk öküzü Banks Adası'nda yaşamaktadır.^[15] Kuzey Amerika dışında bilinen son misk öküzü popülasyonu Sibirya'da Taymır Yarımadası'nda yaşamış ve 2000 yıl önce yok olmuştur.^[4]

Yaz aylarında misk öküzü akarsu vadileri gibi ıslak bölgelerde yaşar ve derin kardan kaçmak için kışları yüksek enlemlere iner. Ot, odunsu bitkiler, Salix arctica, likenler ve yosunlarla beslenir. eğer besin kolay bulunuyorsa bir bölgedeki özlü ve besleyici otları tercih ederler.^[16] Söğütler kışın en çok yenen bitkilerdendir.^[16] Misk öküzleri doğurmadan önce yüksek oranda yağ depolarlar. Bu özellikleri konservatif üreme stratejilerini gösterir. Kışın bulundukları alanlar az kar örtüsüyle kaplıdır, böylece karı kazıp otlara ulaşmak için çok enerji harcamamaya çalışırlar. Misk öküzleri kutup kurtları, Kuzey Amerika boz ayıları ve kutup ayıları tarafından avlanırlar.

Sosyal davranış ve üreme[değiştir | kaynağı değiştir]

Misk öküzleri kışları 12-24, yazları 8-20 arası bireyden oluşan sürüler hâlinde yaşarlar.^[17] Sürüye özgü bölgeleri yoktur ama izlerini gözönü bezleriyle işaretlerler.^[18] Erkek ve dişi misk öküzlerinde farklı yaşa bağlı hiyerarşik yapı mevcuttur ve olgun misk öküzleri genç olanlara göre daha baskındır.^[17] Baskın bireyler en iyi besin kaynaklarını sahiplenir^[16] ve kış süresince otluk bölgelerden kendinden küçük olanları uzaklaştırırlar.^[17] Erkek misk öküzleri farklı yöntemlerle baskınlıklarını ifade ederler. Bir tanesi "koş ve tosla" yöntemidir. Bu hareket tarzında baskın erkek kendinden küçük olan misk öküzüne yandan başını eğerek boynuzlarıyla üzerine doğru koşar ancak önceden uyararak kenara çekilmesine de olanak sağlar.^[19] Erkekler aynı zamanda böğürerek başlarını sallar ve yeri eşelerler.^[16] Baskın erkekler bazen baskın olmayan erkeklere dişiymişler gibi davranırlar. Baskın erkek, üreme döneminde dişilere yaptıkları gibi, baskın olmayan erkekleri ön ayaklarıyla tekmelerler.^[20] Baskın erkekler aynı zamanda baskın olmayan erkeklerin çiftleşecekmiş gibi üzerine çıkar ve üreme organlarını koklarlar.^[20] Baskın olmayan bir erkek, baskın olan bir erkeğin üzerine doğru hızlıca koşarak statüsünü değiştirebilir.^[21]

Misk öküzlerinin çiftleşme mevsimi haziranın sonlarında ve temmuzun başlarında başlar. Bu dönemlerde baskın erkekler diğer erkekleri sürüden kovalayarak 6-7 dişi ve onların yavrularıyla kendi haremlerini kurar. Dövüşen erkekler öncelikle gözönü bezlerini birbirlerinin bacaklarına sürterken yüksek sesle böğürürler ve sonra boynuzlarını gösterirler.^[21] Sonra yirmi metre kadar gerilerler, başlarını eğer ve birbirlerinin üstüne doğru koşarlar. Dövüşenlerden birisi pes edene kadar bunu yapmaya devam ederler.^[19] Baskın olmayan veya yaşlı erkekler sürüden ayrılarak dişi olmadan sürü oluştururlar ya da yalnız yaşarlar.^[16] Ancak tehlike olduğu takdirde sürüden ayrılan erkeler tekrar sürüye dönebilirler.^[22] Baskın erkekler, dişilerin kurdukları haremden ayrılmalarına izin vermezler.^[16] Çiftleşme sırasında erkek kızgınlık hâlinde olan dişiyi ön ayaklarıyla tekmeleyerek sakinleştirir ve çiftleşmenin kolay olmasını sağlar.^[20] Yaz sona erince sürü tekrar bir araya gelir.^[22]

Kızgınlık döneminde erkekler daha saldırgan olup grup içindeki kararları alsa da, gebelik döneminde dişiler idareyi alırlar.^[16] Gebe dişiler saldırgan olur ve gün içinde sürünün ne kadar yol katedeceğine ve geceyi nerede geçireceklerine karar verirler.^[23] Dişiler süt verirken sürü yavruların yeteri kadar beslenebilmesi için daha çok hareket eder.^[23] Dişilerin gebelik süresi 8-9 aydır ve yavrulama nisan ile haziran ayları arasında olur. Dişiler her yıl yavrulamaz.^[16] Kışların sert olduğu yıllarda dişiler kızgınlığa girmez ve sonraki sene yavrulamazlar.^[16] Yavrulama sırasında dişiler korunma amacıyla sürüyle birlikte kalırlar.^[16] Yavrular doğumdan birkaç saat sonra sürü ile hareket edebilecek duruma gelirler. Yavrular sürüye kabul edilir ve iki ay boyunca emzirilirler.^[16] Bu süreden sonra yavru otlanmaya başlar ve ara sıra süt emer. Dişiler yavrularıyla ses çıkararak iletişim kurar ama iki yaşından sonra ana ile yavrusu arasındaki bağlar zayıflar.

Misk öküzlerinin savunma tarzları kendilerine özgüdür. Sürü tehdit altında olunca erkek ve dişiler yan yana tehlikeye doğru dönerek sabit bir halka ya da yarım halka oluşturarak yavruları korurlar.^[24] Erkekler ilk savunma hattını oluştururken dişi ve yavrular onlara yakın yer alır.^[16] Savunma pozisyonunu kızgınlık döneminde erkekler, yılın diğer dönemlerinde dişiler belirler.^[22]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]