Antik Merv Milli, Tarihi ve Kültürel Parkı

UNESCO Dünya Mirası
Konum
Kriter	Kültürel: ii, iii,
Referans	886
Tescil	1999 (23. oturum)
Bölge	Asya-Pasifik

Antik Merv Milli, Tarihi ve Kültürel Parkı, Türkmenistan’ın Merv vilayeti sınırlarında bir arkeolojik parktır.

Karakum Çölü’nde Murgab Nehri deltasında bulunan ve İpek Yolu’nun Orta Asya’daki en önemi duraklarından biri olan bu vahada M.Ö. 3.bin yıldan itibaren tarihin farklı dönemlerinde birçok farklı şehir yerleşimi kurulmuştur. Burada kurulan kimi şehirler ticari, askeri veya idari bir üs, kimileri imparatorluk merkezi idi.

Merv, 9. yüzyılda Abbasi halifesi Memun döneminde Abbasi Devleti’nin; Sultan Sencer döneminde Büyük Selçuklu Devleti’nin başkenti olmuş; 10. yüzyılın en büyük şehirleri arasında yer almış ve Moğol istilası sırasında yıkılmıştır. Şehir yıkıntıları 60km’lik alana yayılır.

Geçmişte kurulmuş nice büyük şehrin kale duvarları ile dini ve dünyevi yapıların kalıntılarını içeren saha, 1987’de Türkmenistan tarafından arkeolojik park haline getirildi ve 1999’da UNESCO Dünya Mirası listesine girdi.

Kaleler[değiştir | kaynağı değiştir]

Erk Kale[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarih boyunca Merv’de şehirler birbiri üstüne kurulmak yerine eskisinin yanına kurulduğundan her biri görece iyi korunmuş yan yana 5 farklı şehir kalıntısı günümüze gelebilmiştir.^[1] En eskisi M.Ö. 6. yüzyılda Ahameniş İmparatorluğu devrinde kurulan “Erk Kale”’dir. Çokgen planlı ve etrafı hendekli çevrili yapı^[2] Ahameniş hükümdarlarına saray hizmeti vermiştir.^[3]

Gavur Kale[değiştir | kaynağı değiştir]

Erk Kale’in yanında M.Ö. 3. yüzyılda Selevkos İmparatorluğu’na bağlı ve bugün “Gavur Kale” denilen bir Helen şehri kuruldu. Şehir 900 yol boyunca çeşitli imparatorluklar arasında el değiştirdi.

Sultan Kalesi[değiştir | kaynağı değiştir]

İnşaatına esas itibarıyla Büyük Selçuklu İmparatoru Sultan Alparslan devrinde başlanan “Sultan Kalesi”, Merv’deki üçüncü kale şehridir. Kalenin inşası Sultan Melikşah döneminde sürmüş ve nihayet Sultan Sancar zamanında bitirilmiştir. Sultan Sancar’ın ölümü, Büyük Selçuklu Devleti’nin tarihe karışmasından sonra 1221 yılındaki Moğol saldırısı sırasında yerle bir olan şehir; su bentleri ve kanalları da tahrip olduğundan çöle dönmüştür.^[4]

Abullah Han Kale[değiştir | kaynağı değiştir]

Timur’un oğlu Şahruh yeni bir sulama kanalı yaptırdıysa da ne yeterli su elde etmek ne de suyu eski yerleşim yerine taşımak mümkün oldu.^[5] 1407-1409 yıllarında Eski şehrin 2km. güneyinde Şahruh tarafından “Taze Şehir” adıyla yeni bir kale kurulmuş ve sonradan bu kaleye Buhara Hanı Abdullah Han’ın ismi verilmiştir.

Bayram Ali Han Kale[değiştir | kaynağı değiştir]

Abdullah Han Kale’nin kuzeybatısındaki Bayram Ali Hankale, Merv kalelerinin sonucusudur. 17.-18. yüzyıllarda yapıldığı sanılır 1600

Merv’i eski görkemine kavuşturmaya çabası 20. yüzyılın başlarına kadar sürdü. Karakum Kanalı’nın açılmasından sonra yeni şehir, “Bayramali” adıyla gelişme gösterdi.^[4]

Mimari kalıntılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Merv şehrinin harabeleri arasında en eski mimarlık kalıntıları Erk Kale’de bulunmaktadır. Kerpiçten dâirevî biçimdeki sur duvarları ile 20 hektarlık bir alanı kuşatan kalede yapılan kazılar sonucunda saray, tapınak ve ev temelleri ortaya çıkarılmıştır.

Batıda, birbirine 100m. mesafede Büyük Kızkale ve Küçük Kızkale (Yiğitkale) adı verilen iki köşk kalıntısı VI-VII. yüzyıllara tarihlendirilir.

Sultankale içinde Selçuklu sarayı ve diğer hükümet binalarını kuşatan bir iç kale niteliğindeki Şehriyar Kale’de çok harap durumda birkaç yapı bulunur.

Sultankale’nin 1 km. kadar kuzeybatısında yer alan tek kubbeli Muhammed b. Zeyd Türbesi, Merv’de günümüze ulaşan az sayıdaki Selçuklu eserlerinden en eskisidir. Sultan Sencer’in kendisi için yaptırdığı türbesi Merv’in en önemli mimari anıtı ve 12. yüzyıl İslâm dünyasının şaheseridir.^[6]

Sultankale ile Abdullah Han Kale arasında yöre halkı tarafından “Hacı Melikin Tandırı” diye adlandırılan üç yapı kalıntısı görülür.^[6] Bu yapılar buzhane olarak inşa edilmiştir.

Arkeolojik çalışmalar[değiştir | kaynağı değiştir]

1992-2000 arasında Milli Türkmenistan Tarihi Enstitüsü, Londra Arekeolji Enstitüsü ve British Museum işbirliği ile Merv’de Uluslararası Merv Projesi adıyla arekolojik çalışmalar yürütmüştür.^[7]

2001’de UCL Arkeoloji Enstitüsü ile Antik Merv Milli, Tarihi ve Kültürel Parkı işbirliği ile arkeoleojik çalışmaların başlatılmıştır.^[8]

Sultan Kale bölgesinde Sultan Alparslan’ın Merv’de gömüldüğü yerin bulunması ve anıt mezarının inşası amacıyla Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı’nın (TİKA) katkılarıyla bir proje yürütülmektedir.^[9]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]