Ayrıca bakınız: Rejim değişikliği

Macaristan'da rejim değişikliği (veya sistem değişikliği) daha dar anlamda Macaristan tarihinin tek partili bir dönemden, onun kültürel, ideolojik bağıntısından koptuğu, demokratik bir devlete dönüştüğü, sosyalist devlet sistemini sona erdirirken barışçıl bir şekilde demokratik, çoklu, cumhuriyetçi düzene geçtiği dönemi ifade eder. Rejim değişikliği temel olarak 1989 ile bağlantılıdır. Çünkü rejim değişikliğiyle ilgili olarak en önemli ve sembolik olaylar (Macaristan Cumhuriyeti'nin ilanı, Imre Nagy'nin yeniden defnedilmesi, János Kádár'ın ölümü) bu yılda gerçekleşmiştir. Ancak bu olay örgüsünde hem önceki hem de sonraki yıllarda birçok önemli unsur rol oynamıştır.

Macaristan'daki rejim değişikliği daha geniş anlamda, Macar toplum yapısının barışçıl bir şekilde (örneğin Yıldızpatı Devrimi) ya da zorla (örn.1848-49 Devrimi ve Bağımsızlık Savaşı) bir biçimden/formdan diğerine geçtiği bir olaya işaret etmektedir.

Özet[değiştir | kaynağı değiştir]

Macaristan'daki rejim değişikliğine (bölgedeki diğer sosyalist ülkelere benzer olarak) bir kriz zamanında - öncelikle sosyalist devlet jeopolitik sistemini ayakta tutan Sovyetler Birliğinin yapısal (askeri ve ekonomik) krizinin sonucunda - toplumun küçük bir parçasının, (özellikle de entelektüellerin) politikayla ilgilenen gruplarının aktif katılımıyla sıra gelebilmiştir.^[1]

Rejim değişikliğini tetikleyen temel sosyal gücü, hükûmet partisinin ayrıcalıklarına son vererek demokratik özgürlükler isteyen, tek partili sistem tarafından demokratik yarar sağlamanın dışında bırakılan çoğulcu toplum ve bunun temsil ettiği hükûmet partisinin dışındaki entelektüellerden oluşan muhalefet grupları (ilk başta demokratik muhalefet, halkçı-milliyetçi eğilimli lakitelki^[2] grubu, Bibo yurdu öğrencileri) göstermişlerdir. Aynı zamanda yönetimdeki partinin içinden de Gorbaçov'un perestroykasının devamı olarak destek gören 'reformkomunistleri' de boy gösterdiler (aralarında en meşhurları İmre Pozsgay grubudur). Dış etkiler altında, bir yandan sovyet işgali gerçeği, diğer yandan Avrupa güvenlik politikasının koşulları, yani Macaristan'ın "ikili bağımlılığı" dikkate alınmalıdır.^[3] Sonuç olarak yeni sistem, uzlaşmaların ve siyasi pazarlığın sonucuydu. Dönüşüm ise yeni elitlerin yaratılmasının yanında sosyalist devlet politikaları ve ekonomik elitlerin (MSZMP nomenklatura) toplumsal çıkarlarının (genelde geçici ve sınırlı da olsa) korunmasına yol açmıştır. (Bu uzlaşmada günümüz macar siyasi güçlerinin hepsi ya da onların selefleri yer almıştır ve bu barışçıl çözüm 'rejimi değiştiren' toplumun büyük çoğunluğunun desteğinden de yararlanmıştır.) Macaristan'daki rejim değişikliği kamu hukuku niteliğindeydi, ülke kurumlarının dönüşümünü Parlamento tarafından onaylanan yasalar düzenlemiştir. Olaylar 1990 ocak ayında Anayasa Mahkemesinin kurulmasından sonra sadece hukuksal çerçevede gerçekleşmiştir.^[1]

^[4] Macaristan'da komunizm Ralf Dahrendorf'a göre, "Politik bir sistem altı ayda, ekonomik sistem altı yılda, sosyal sistem ise altmış yılda değiştirilebilir." Bu bağlamda, Macaristan'ın son rejim değişikliği siyasi çoğulculuk, çok partili sistem ve serbest seçimlerin uygulanması ile sınırlandırılamaz. Sosyal kurumları tamamen dönüştüren karmaşık bir süreçtir: eski kurumlar kapanıp yenileri kurulmuştur ya da aktif halde kalanların işleyiş biçimi büyük ölçüde yeni sisteme göre şekillendirilmiştir. Değişiklikler, ülkesel düzeyde olduğu gibi, insanların günlük yaşamlarında da elle tutulur bir haldedirler. Kurumsal değişiklikler farklı zaman horizonlarından dolayı birbirlerini hızlandırabilir ya da engelleyebilirler. Yani çöküş halindeki Kádár dönemi olaylarının çoğu geçiş dönemine aittir ve dönüşüm süreçleri 1989'dan çok sonra gerçekleşir.^[5]

Macaristan'daki rejim değişikliğinin dünya siyasetinin dönüşümü ile paralel olduğu da dikkate alınmalıdır, bu nedenle rejimin seyri, uluslararası bağlantılar olmadan anlaşılamaz. Yetmişlerin ve seksenlerin dünyadaki ekonomik ve siyasi etkileri ve bunların sosyalist ülkelerde uyandırdığı “fermantasyonu” nedeniyle, savurgan, yenilenemeyen sosyalist ülkelerin başlıca yanlış ideolojik temellerle yönetilmesi giderek sürdürülemez hale geldi, bu da Sovyetler Birliği'nin dağılmasına ve Macaristan'daki rejimin değişmesine yol açtı. Öncelikle Mihail Gorbaçov'un başlattığı siyasi açılış ve ekonomik yapılanma, Sovyet-Amerikan ilişkileri (Soğuk Savaş yıllarında silahlanma yarışı), Polonya'daki olaylar ve Batı Almanya'nın dış politikadaki çabaları, Almanya'nın yeniden birleşmesi Macaristan üzerinde önemli bir etkiye sahipti.^[6]

Rejim değişikliğinin değerlendirilmesi tartışmalıdır. Özgürlük haklarının ve kapitalizmin başarılı bir şekilde uygulamaya koyulmasından sonra, büyük çoğunluğun yaşam standartları nüfusun beklediği ölçüde yükselmedi, ancak sosyal eşitsizlikler önemli ölçüde artış göstermiştir. Birçok kişi, özellikle düşük eğitimli veya fiziksel işler yapan kişiler işlerini kaybetmiş, bunun sonucunda da evsizlik ortaya çıkmıştır. Geniş toplumsal tabakalarda rejim değişikliğinden beklenen iyi yaşam koşulları oluşmamıştır. Bu yüzden zamanla birçok kişide Kádár-rejimine yönelik nostalji ortaya çıkmıştır. Çünkü Kádár, birçok kişiye eğitim durumundan ve bağlı bulunduğu işçi sınıfından bağımsız olarak stabil hayat tarzı sunmuştur. Viyana'daki Institut für die Wissenschaften von Menschen (IWM) tarafından 1995 yılındaki ve Medián tarafından rejim değişikliğinden bahseden yapılan ankete göre, "geçiş dönemindeki" diğer ülkelere kıyasla, rejim değişikliği konusunda en çok Macaristan halkı hayal kırıklığına uğramıştır. Macarlar politik özgürlük sağlayan yapıların inşası gibi gelişmeleri takdir etseler de, rejim değişikliği konusundaki değerlendirmeleri yine de çok olumsuz bir yöndedir. Çünkü komşu ülkelere nazaran macarların kayıpları daha büyüktür. Bunun nedeni, önceki rejim yöneticileri ve onların sağ kolları, (örneğin muhalefet edenleri bildiren ajanlar) rejim değişikliği sırasında sadece Macaristan'da hesaba çekilmemişlerdir. Ayrıca bu kişilerle ilgili suçlayıcı belgeler diğer sosyalist ülkelerdekinin aksine sadece Macaristan'da ifşa edilmemiştir.^[6]

Institut für die Wissenschaften von Menschen (IWM) araştırmasında, eski sosyalist ülkelerden yeni sistemin bir öncekinden daha kötü veya daha iyi olup olmadığını 1 ile 5 arasında derecelendirmeleri istendi. Genelde görüşler her iki sistemin de hemen hemen aynı olduğu doğrultusunda (yani 3) olmuştur. Yeni rejimin daha iyi olduğu yönünde en çok oy verenler sadece Almanlar ve Çekler olmuştur. Macarların ortalama değeri 2,4 iken bunu 2,9 ile Polonyalılar ve 2,6 ile Slovaklar takip etmişlerdir. Önceki dönemlerle ilgili memnuniyet sorularından, 1980'lere kıyasla, anket yapılan hemen hemen tüm ülkelerde mevcut sistemin daha kötü olarak algılandığı ortaya çıkmıştır. Yeni siyasi kurumların çoğunun popülaritesi, 20 yıl içinde keskin bir şekilde düştü, 2009'da ise duyulan güven minimal değerlere inmiştir. Ankette, Macarlar 1980'leri yedi puanlık bir ölçekte 4,3 puanla değerlendirirken, şu anki dönemi 3,4 ile değerlendirmişlerdir.^[6]

Siyasi olayların tarihleri[değiştir | kaynağı değiştir]

1989 öncesi[değiştir | kaynağı değiştir]

• 1977'de ilk Macar samizdat, Marx 4. isimli eserde yayınlandı.
• 1980'de János Kornai'nin Hiány (eksiklik) adlı kitabı yayınlandı.
• 17 Eylül 1980'de Gdańsk'ta elektrikçi Lech Wałęsa'nın önderliğinde Polonya'da resmi olarak Özyönetimli Bağımsız Dayanışma Sendikası kuruldu.
• Kasım 1980'de Bibó Anı Kitabı hazırlandı.
• 1981 13 Aralık'ta Polonya'da olağanüstü hâl ilan edildi.
• 10 Kasım 1982'de, Sovyet parti sekreteri Leonid Ilyich Brezhnev öldü.
• Ekim 1984'te Gáspár Nagy'nin "Ebedi Yaz" adlı şiiri Új Forrás (Yeni Kaynak) isimli gazetede yayınlandı. Bu şiirde idam edilen İmre Nagy'a atıfta bulunarak: "katilleri adlarıyla çağırmayı unutmamalıyız". Bunun üzerine şiirin yayınlandığı gazete kapatıldı ve Gáspár Nagy'ın eser yayınlaması yasaklandı.
• 11 Mart 1985'te Gorbaçov, Sovyetler Birliği Komünist Partisi (SBKP) Merkez Komitesi'nin yeni Genel Sekreteri oldu.
• 14-16 Haziran 1985'te Monor toplantısı yapıldı.
• 25 Şubat 1986'da Gorbaçov, SBKP'nin 27. kongresinde yeni siyasi-ekonomik sistemin kuruluşunu açıkladı.
• 15 Mart 1986 akşamı Zincir Köprüye (Lánchíd) yürüyen barış yanlısı gençler polis tarafından tutuklandı ve dövüldü. Bu olay “Zincir Köprüsü Savaşı” olarak bilinir.
• 11-12 Ekim 1986'da Reykjavik'te Gorbaçov ve Ronald Reagan bir araya geldiler.
• 12 Aralık 1986'da János Kádár, radyoda ve televizyonda açıklama yaparak Macaristan'da bir kriz durumu olduğunu inkâr etti.
• 1 Ocak 1987 itibarıyla Macar bankacılık sistemi resmi olarak iki katmanlı hale geldi. Yılın başlarında Dönüşüm ve Reform isimli makale yayınlandı.
• 1987 Haziranında Beszélő isimli derginin özel sayısında Kis János'un Sosyal Sözleşme adlı broşürü samizdat olarak yayınlanmıştır.
• 25 Haziran 1987'de Károly Grósz, Bakanlar Konseyi Başkanı seçildi.
• 27 Eylül 1987'de Lakitelek'teki toplantıda Macar Demokratik Forumu (MDF) kuruldu. Bu parti 1956 devriminden bu yana kurulan ilk partidir.
• 1 Ocak 1988'de, gelir vergisi getirilmiştir. Aynı zamanda sosyalist ve kapitalist ülkeler için ayrı ayrı mevcut olan “ seyahat izinleri ” uygulaması ortadan kaldırılarak dünyanın tüm ülkelerinde geçerli olan “ dünya pasaportu ” uygulaması yürürlüğe girdi. Dünya pasaportu aracılığıyla kitlesel mal ithali turizmi başlatıldı. Bunda yeni gümrük kuralları da etkili olmuştur.
• 15 Mart 1988'de 10-15 bin kişilik bir gösteri grubu, serbest seçim yapılmasını istedi. Gábor Demszky tutuklandı.

  

• 17 Mart 1988, bundan 2 gün sonra 46 kişi Szabad Demokraták Szövetsége (serbest demokrat birliği)'nin selefi olan Szabad Kezdeményezések Hálózata (Serbest Girişimler Ağını) kurdu.
• 30 Mart 1988'de Fidesz kuruldu.
• 8 Nisan 1988'de Zoltán Bíró, Mihály Bihari, Zoltán Király ve László Lengyel Macar Sosyalist İşçi Partisinden ihraç edildi.
• 20-22 Mayıs 1988'de MSZMP parti toplantısı oldu. Károly Grósz ve arkadaşları, János Kádár'ı parti genel sekreterliği görevinden ayırmayı başardılar, partinin cumhurbaşkanı olarak kalmasına rağmen gücü tamamen son buldu. Partinin yeni genel sekreteri Grosz Karoly oldu. Siyasi Komitedeki kişilerin büyük çoğunluğu da değiştirilerek komunist taraftarlar azaltıldı. MSZMP toplantısının kararı, tek partili sistemde “hükümet partisinin öncülüğüne dayalı” sosyalist çoğulculuk lehine oldu.
• 16 Haziran 1988'de idam edilen eski başbakan Imre Nagy'ın, idamının 30. yıldönümünde Paris'teki Père-Lachaise mezarlığında Imre Nagy ve arkadaşları için inşa edilen sembolik anıtkabirin açılışı yapıldı. Macaristan'da bağımsız gruplar Batthyány-örökmécses yakınında (Batthyány Ebedi Meşalesi) bir anma töreni düzenledi. Kutlama yapan kalabalık (yaklaşık 200 kişi) polis tarafından zorla dağıtıldı.
• 29 Haziran 1988'de Budapeşte'de, Romanya'daki "macar köy tahribatına" karşı birçok protesto gösterisi yapıldı.
• 31 Ağustos 1988'de, Polonya Birleşik İşçi Partisi tarafından iktidarı paylaşma girişimi sunuldu.
• 9 Ekim 1988'de Kis-kukta restoranında 21 kişiyle MDF'nin Veszprém teşkilatı kuruldu.

• 

  5 Kasım 1988'de Tabán restoranının özel odasında Független Jogász Fórum (Bağımsız Avukat Forumu) kuruldu.
• 23 Kasım 1988'de Kis-kukta restoranında, 78 kişiyle MDF üye toplama toplantısı gerçekleşti.
• 13 Kasım 1988'de Budapeşte'deki Jurta Színház'da Özgür Demokratlar İttifakı kuruldu.
• 20 Kasım 1988'de, Zoltán Bíró, Balázs Horváth, Gyula Paczolai ve Tamás Szabó'nun katılımıyla Veszprém Üniversitesi salonunda 500 kişiyle MDF İlçe Forumu kuruldu.
• 24 Kasım 1988'de Miklós Németh Bakanlar Konseyi'nin yeni başkanı oldu. 5 gün sonra Szeged'de MSZMP üyeleri parti içinde platformların ve reformkörök'ün kuruluşu için ilk adımı attılar. Károly Grósz bu girişimi "hizipçilik yapma" olarak kınadı.
• 9 Aralık 1988'de MDF'nin Balatonfüred teşkilatı Balatonfüred'de kuruldu. Hitel'in genel yayın yönetmeni Zoltán Bíró ise misafir idi.

1989-1990[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]