Kiştuş Savaşı

Kitos Savaşı
	; 120 sonrası Roma İmparatorluğu
Tarih	115-117
Bölge	Kıbrıs, Libya, Mısır, Mezopotamya, Yahudiye, Suriye
Sonuç	İsyan bastırıldı
Taraflar
Roma İmparatorluğu	Yahudiye'deki Yahudiler
Komutanlar ve liderler
Lusius Quietus	Lukuas veya Andreas
Kayıplar
Roma ve Yunan ölümleri:; Cassius Dio'ya göre Sirenayka'da 200,000; Kıbrıs'ta 240,000; Mısır, Mezopotamya, Yahudiye ve Suriye'deki ölülerin sayısı bilinmiyor;	?

Kiştuş Savaşı (veya Kitos Savaşı) (115-117) (İbranice: מרד הגלויות: mered ha'galuyot veya mered ha'tfutzot (מרד התפוצות), tercüme: Sürgün ayaklanması) Yahudi-Roma savaşlarının ikincisine verilen isimdir. Sirenayka, Kıbrıs, Mezopotamya ve Mısır'da diaspora Yahudileri tarafından başlatılıp kontrolden çıkan bu ayaklanmada genel çapta Roma vatandaşları ve Yahudi asileri katledilmiştir. Ayaklanma en sonunda, savaşa adını veren Lusius Quietus komutanlığındaki Roma lejyoner kuvvetlerince bastırıldı; Quietus adı zamanla bozulup "Kitos" halini aldı.

Ayaklanma[değiştir | kaynağı değiştir]

115'te, İmparator Trajan, Part İmparatorluğu'nda karşı doğu seferinin başındaydı. Roma seferinin gerekçesi, Partlar tarafından işgal edilen Ermeni Krallığı'nın başına Part yanlısı bir kral atanmasıydı. Bu durum, yarımküredeki Roma İmparatorluğu etkisine tecavüz etmek demekti - 50 yıl öncesine kadar, Nero zamanından beri Ermenistan bu iki imparatorluğun hegemonyasındaydı - bu da savaşı kaçınılmaz kıldı.

Trajan'ın ordusu Mezopotamya'da zaferler kazanıp ilerlerken arkasında bıraktığı küçük garnizonlar Yahudi asiler tarafından saldırılara uğruyordu. Sirenayka'daki ayaklanma önce Mısır'a ardından Kıbrıs'a sıçradı ve Yahudiye'deki ayaklanmayı fitilledi. Lod merkezli ayaklanma, Mısır'dan cepheye getirilen tahılları tehlikeye atmaktaydı. Yahudi ayaklanması hızla yeni işgal edilen eyaletlere yayıldı. Önemli ölçüde Yahudi nüfusu barındıran Nusaybin, Edessa, Selevkos ve Erbil gibi şehirler ayaklanmalara katılıp küçük Roma garnizonlarını katlettiler.

Sirenayka[değiştir | kaynağı değiştir]

Kayserya'lı Eusebius'a göre, Sirenayka'daki asilerin başını, kendisine "kral" diyen Lukuas veya Andreas çekmekteydi. Buradaki asiler, içinde Hekate, Jüpiter, Apollon, Artemis ve İsis tapınaklarının da bulunduğu birçok tapınağı ve Kayseryum, bazilika ve Roma hamamı gibi Roma'nın simgesi olan devlet yapılarını yıktı.

4. yüzyılda Hristiyan tarihçi Paulus Orosius'a göre, Sirenayka'daki nüfus vahşet yüzünden o kadar azalmıştı ki, Hadrianus tarafından yeni sömürgeler kurulmak zorunda kalındı.^[1]

Cassius Dio, Yahudi ayaklanmalarını şöyle aktarır:

"'Bu sırada Sirene'deki Yahudiler başlarına Andreas'ı getirdi ve Romalılar ile Yunanları yok ettiler. Etlerini yaktılar, bağırsaklarından kemer yaptılar, kendilerini onların kanlarıyla meshettiler, derilerini giyecek olarak kullandılar. Çoğunu baştan aşağı ikiye yardılar. Diğerlerini canavarların önüne gladyatör olarak attılar. Sonuçta 220,000 kişi helak oldu. Mısır'da ve Artemio liderliğinde Kıbrıs'ta benzer şeyler yaptılar. Orada da, benzer şekilde 240,000 kişi yok oldu. Bu sebeple hiçbir Yahudi bu topraklara ayak basamaz; onu adaya bir rüzgâr atmış olsa bile öldürülür. Birçok kişi Yahudileri zaptetmek için gönderildi, bunlardan biri Trajan tarafından gönderilen Lusius'tu."^[2]

Yahudi Ansiklopedisi Sirene'deki katliamlar için şunu aktarır:

"Libya'daki isyanın ardından nüfus o kadar azaldı ki birkaç yıl sonra burada yeni sömürgeler kuruldu... 5. yüzyılın başlarında Sirene yerlisi Piskopos Sunesyos, Yahudilerin eseri olan tahribattan bahseder.("Do Regno," p. 2)."^[3]

Yahudi Ansiklopedisi, Cassius Dio'nun sunduğu bilgiler için "Trajan ve Hadrion Dios hakimiyeti altında gerçekleşen Yahudi savaşları açısından en önemli kaynak olduğunu (lxviii. 32, lxix. 12-14), fakat vahşet tanımlarının ve rakamların büyük ihtimalle abartıldığını" belirtir.^[4]

Mısır[değiştir | kaynağı değiştir]

Yahudi asilerin lideri Lukuas, Markus Rutilyus Lupus valiliğindeki İskenderiye'nin Roma birlikleri tarafından terkedilmesinin ardından şehre doğru hareket etti ve şehri yaktı. Pompey'in mezarı ve pagan tapınaklar haraboldu. Trajan, praefectus praetorio Marcius Turbo komutanlığı altında yeni bir bölüğü savaşması için gönderdi ancak Mısır ve Sirenayka'da ki durumun pasivize edilmesi 117'nin sonbaharını buldu.

Kıbrıs[değiştir | kaynağı değiştir]

Kıbrıs'taki Yahudi çetesini lideri Artemion, binlerce sivili öldürdükten sonra adanın hakimiyetini ele geçirdi. "Artemion liderliği altında, Kıbrıs Yahudileri, Trajan idaresindeki Roma'ya karşı büyük bir ayaklanma gerçekleştirdi (117) ve bilgilere göre 240.000 Yunan katledildi (Dio Cassius, lxviii. 32)."^[5] Küçük bir Roma ordusu adaya gönderildi ve başkent tekrar fethedildi. Ayaklanma tam anlamıyla bastırıldıktan sonra Yahudilerin adada yaşaması yasaklandı.

Mezopotamya[değiştir | kaynağı değiştir]

Trajan, Basra Körfezi'ndeyken Mezopotamya'da yeni bir ayaklanma baş gösterdi. Trajan, büyük Yahudi cemaatlerinin bulunduğu Nusaybin, Osroene'nin başkenti Edessa ve Dicle'deki Selevkos'u tekrar fethetti.

Part Kralı I. Osroes'in Roma yanlısı oğlu Parthamaspatas, imparatorun arkadaşı olarak seferlere katıldı. Trajan, onu Tizpon'da Partların kralı olarak tahta geçirdi. "Trajan, Partların da ayaklanmasından korkutuğu için onlara kendilerinden bir kral verdi. Tizpon'a vardıklarında, orada bulunan bütün Romalı ve Partlıları topladı; yüksek bir platform inşa ettirdi, ağdalı söylevinin ardından Parthamaspates'i Partların kralı olarak atadı ve başına tacı taktı." (Dio Cassius). Bunun ardından Hatra'da devam etmekte olan kuşatmayı devralmak için kuzeye doğru hareket etti.

Kuşatma 117 yazı sırasında da devam etti fakat doğunun yakıcı sıcakları altında Trajan'a güneş çarptı. İyileşmek için, uzun bir yolculuk olacak olan Roma'ya gitmeye karar verdi. Selevkos'tan yelkenliyle yola çıktıktan sonra imparatorun sağlığı daha da kötüye gitmeye başladı. Kilikya'nın Selinus şehrinde karaya çıkarılan imparator burada öldü ve yerine varisi Hadrianus 118'de tahta geçti.

Trajan sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

Yahudi lider Lukuas, Yahudiye'ye kaçtı.^[6] Marcius Turbo onu takip edip, ayaklanmada kilit rol oynayan Julian ve Pappus'u ölümle cezalandırdı. Mezopotamya'daki Yahudileri fetheden Lusius Quietus şimdi Yahudiye'deki Roma ordusunun başındaydı ve Julian ve Pappus liderliğindeki Yahudi asilerin bulunduğu Lod'u kuşattı. Sıkıntılı dönem o kadar artmıştı ki kısa bir süre sonra ölen Rabban II. Gamaliel, Hanuka'da dahi oruç tutulmasına izin vermişti. Diğer hahamlar ise bunu kınadı.^[7] Ardından Lod ele geçirildi ve birçok Yahudi idam edildi; Talmud'da geçen "Lod maktulları" genelde saygısal övgü olarak kullanılır.^[8] Aynı yılda Romalılar tarafından idam edilen Yahudiler içinde Pappus ve Julian de bulunmaktaydı.^[9]

İmparator Trajan tarafından el üstünde tutulan ve Roma'ya faydalı hizmetleri bulunan Lusius Quietus'un yetkileri, Hadrianus imparator olunca sessizce alındı. Hadrianus'un emriyle olduğu düşünülen bir gerekçeyle, bilinmeyen sebeplerle 118 yazında öldürüldü.

Hadrianus, popüler olmayan fakat uzun vadeli bir karar alıp, Trajan'ın doğu seferlerini terkedip doğu sınırlarını sağlamlaştırdı. Bir zamanlar Mezopotamya'nın vilayeti olan Osroene'yi tekretmesine rağmen başa Parthamaspates'i geçirdi. Bir asır boyunca Osroene, iki imparatorluk arasında bağımsız olarak bir tampon bölge oluşturmuş oldu.

Romalılar için Yahudiye'deki gerginlik devam etti ve Legio VI Ferrata birliği kalıcı olarak Yahudiye'deki Kasarya Maritima'ya konuşlandırıldı.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Yahudi-Roma savaşları
- Birinci Yahudi-Roma savaşı
- Bar Kohba İsyanı

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Orosius, Seven Books of History Against the Pagans, 7.12.6.
^ "Dio's Rome, Volume V., Book 68, paragraph 32 at Project Gutenburg". 7 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2011.
^ "JewishEncyclopedia.com - CYRENE:". 29 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2011.
^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2011.
^ "JewishEncyclopedia.com - CYPRUS:". 25 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2011.
^ Abulfaraj, in Münter, "Der Jüdische Krieg," p. 18, Altona and Leipsic, 1821
^ Ta'anit ii. 10; Yer. Ta'anit ii. 66a; Yer. Meg. i. 70d; R. H. 18b
^ Pes. 50a; B. B. 10b; Eccl. R. ix. 10
^ Ta'anit 18b; Yer. Ta'anit 66b

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"BAR KOKBA AND BAR KOKBA WAR28 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi." article from Jewish Encyclopedia28 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (public domain)
"Cyprus: In Roman Times29 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi." article from Jewish Encyclopedia28 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (public domain)
"Cyrene29 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi." article from Jewish Encyclopedia28 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (public domain)
"The revolt against Trajan29 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", from livius.org19 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
[1]25 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Eusebius, Ecclesiastical History, 4.2.

[orosius-1] Orosius, Seven Books of History Against the Pagans, 7.12.6.

[2] "Dio's Rome, Volume V., Book 68, paragraph 32 at Project Gutenburg". 7 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2011.

[jewishencyclopedia-3] "JewishEncyclopedia.com - CYRENE:". 29 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2011.

[jewishencylopediacassius-4] "Arşivlenmiş kopya". 15 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2011.

[5] "JewishEncyclopedia.com - CYPRUS:". 25 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2011.

[6] Abulfaraj, in Münter, "Der Jüdische Krieg," p. 18, Altona and Leipsic, 1821

[7] Ta'anit ii. 10; Yer. Ta'anit ii. 66a; Yer. Meg. i. 70d; R. H. 18b

[8] Pes. 50a; B. B. 10b; Eccl. R. ix. 10

[9] Ta'anit 18b; Yer. Ta'anit 66b

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

Kitos Savaşı nedir?, Kitos Savaşı anlamı nedir?, Kitos Savaşı ne demektir?