Hiç veya Yok, kelime anlamıyla hiçbir varlığın olmadığını ifade eden bir işaret zamirdir.^[1] Yani olmayanı ama mutlak anlamda olmayanı işaret eder. Hiçlik veya Yokluk ise Hiç zamirinin hakim olduğu durumu ifade eder. Felsefi ve teknik olmayan günlük kullanım anlamında, Hiç veya Yok kelimesi varlıktaki bir eksiği ifade eder.^[2] Örneğin bardağımda hiç su yok gibi bir ifadede bardaktaki bir eksiklik anlatılmaktadır. Bu mutlak anlamdaki hiçlik / yokluk kavramından farklıdır. Mutlak anlamda yokluk ve hiçlik, suyun aslında hiç olmadığı, su diye bir varlığın yok olduğunu ifade etmektedir.

Felsefi Sözlük Tanımı[değiştir | kaynağı değiştir]

Kelime tanımı itibarıyla, bir genel anlamda felsefe de varolmama durumu olarak tanımlanır. Varlıkta eksiklik ya da bulunmayış durumu, mevcut olmama hali olarak belirtilir. Bu anlamda felsefi bir kategori olarak anlaşılır ve yokluk ya da namevcudiyet şeklinde kullanılır. Felsefedeki bir başka anlamı ise, inkâr ya da yadsıma nedeniyle gerçeklikteki durumların, özelliklerin ortadan kaldırılması sebebiyle meydana gelen varolmayış durumu olarak belirtilir. Bu hiçlik göreli hiçlik olarak ifade edilmektedir. Hiççilik akımı bu anlamlar üzerinde kurulu bir öğretidir. Etikde, bilgi teorisinde ve siyasal felsefede hiççilik akımları vardır. Hiççilik bir tutum olarak hiçlik'i benimser.^[3]

Felsefede Hiçlik/Yokluk[değiştir | kaynağı değiştir]

Batı Felsefesinde Hiçlik[değiştir | kaynağı değiştir]

Yokluk, felsefi ve dini anlamda çok sayıda tartışmayı beraberinde getirmektedir. İnsan algısını zorlayan ve tehlikeli bir düşünme alanı olarak ilan edenlerin yanında, böyle bir kavramın düşünülmesini aptalca bulanlar da vardır. Bir Hristiyan rahip olan Giacomo Casanova (1725–1798) tarafından bu durum aşağıdaki şekilde ifade edilmektedir:^[4] Her şey gibi, onun için, kaderin bir cüzü olarak hiçlik, onun aklında anlaşılması güç bir kavramdır: Büyük tufan bütün dünyayı kapladı; öncesinde insanlar bin yıl yaşayabilirlerdi ve Tanrı onlarla sohbet ederdi; Nuh gemisini yüzlerce yılda inşa etti; o sırada dünya hava içinde saklıydı ve Tanrı'nın hiçlikten yarattığı kainatın merkezinde durmaktaydı. Ona hiçliğin varlığını anlattığımda ve ispatladığımda, sözümü kesip beni aptallıkla suçladı.

Parmenides[değiştir | kaynağı değiştir]

Batıdaki hiçlik kavramı ile ilk ilgilenenlerden birisi milattan önce 5. yüzyılda yaşayan Yunan filozof Parmenides'tir ve tekçi ekolünden gelmektedir. Yokluğun var olamayacağını aşağıdaki cümle ile ifade eder: Bir şeyi konuşabilmek için, konuşabilecek bir varlığın olması gerekir. Geçmişte var olan şeyleri konuşabildiğimize göre bu şeylerin hala var olduğunu söyleyebiliriz ve buradan aslında değişim diye bir şeyin var olmadığı sonucuna varılabilir. Benzer şekilde, varlığa geliş, var olmaktan çıkış veya var olmayış gibi şeylerin var olmadığını da söyleyebiliriz.^[5]

Parmenides'in en önemli yanı, Sokrates ve Platon gibi filozoflar tarafından dikkate alınmış ve bu düşünürleri etkilemiş olmasıdır.^[6] Aristo, Parmenides'i ciddi şekilde çalıştıktan sonra şu sonucu çıkarır: Her ne kadar bu düşünceler diyalektik tartışmanın etkisinde görülse de, deliliğin yan kapıda olduğuna inandıran gerçeklerdir.^[7]

Parmenides'in yaklaşımı en güzel anlatan cümle kendisinin meşhur sözü olan Hiçlik hiçlikten gelir (veya yokluk yokluktan gelir) şeklinde tercüme edilebilecek olan sözdür. (Latince: ex nihilo nihil fit, İng. Nothing comes from nothing). Bu sözün mekan ve zaman algısı içerisinde dilbilim açısından modellenmesi çoğu zamansal mantık ve matematiksel gösterimleri zorlamaktadır.^[8]

Leukippos[değiştir | kaynağı değiştir]

Parmenides'e benzer şekilde milattan önce 5. yüzyılın başlarında yaşamış olan ve atomcu ekolün temsilcilerinden olan Leukippos da hareket ve değişim üzerine günlük gözlemlere dayalı iddialarda bulunmuştur. Tekçi yaklaşımdaki boşluk (vakum) olmadan hareketin olmayacağını kabul etmiştir. O dönemde kullanılan boşluk (vakum) kavramı, varlığın zıddı olarak düşünülüyordu ve tekçi yaklaşımda göre aynı anda aynı yerde iki varlık olamayacağı için bir varlığın hareket edebilmesi için önce gideceği hedefin boş olması gerektiği kabul ediliyordu. Bununla birlikte plenum ismi verilen ve bir varlıkla dolu yer anlamına gelen yer için hareketin mümkün olmadığını da kabul etmekteydi, çünkü bu yer madde ile doluydu ve aynı anda aynı yerde iki madde bulunamazdı. Ayrıca kendisinin geldiği atomcu yaklaşıma göre ve daha sonraları Demokritos (M.Ö. 460 - 370) tarafından daha detaylı ortaya konulacak olan görünmeyen küçük atomlar bulunmaktaydı ve bu atomlar arasında boşluk bulunmaktaydı. Buna göre, Parmenides'in iddiasının aksine varlığa geliş mümkündür ve aslında varlıkların bu boşluğa geçişi ile yokluk içerisinde varlık oluşur. Benzer şekilde, varlığın terk ettiği yerde de var olmaktan çıkış yaşanmaktadır. Bu hareketi gerçekleştirebilmek için boşluğun (ve dolayısıyla boşluk durumunda yokluğun) var olduğunu kabul etmek gerekir, aksi halde hareketin hiç olmadığı donmuş bir dünyayı Parmenides'in kabul etmesi gerekir iddiasındaydı.

Bu iddialara cevap olarak Bertrand Russell, Leukippos'un iddilarının, Parmenides'in iddialarını tam anlamda çürütmediğini iddia etmektedir. Buna karşılık, Leukippos'un iddiaları, tartışmayı felsefi düzeyden çıkararak günlük gözlem düzeyine (hareket örneğinde olduğu gibi) ve dolayısıyla uygulamalı bilime kadar giden sürece çekmiş olduğunu bu yüzden önemli olduğunu iddia eder. Aynı zamanda Russell, iki görüşün de plenumda hareketin mümkün olmadığını söyleyerek hata yaptıklarını ancak plenum içerisinde hareketin başlayamayacağını iddia etmektedir.^[9] Cyril Bailey, Leucippus'un bir varlığın bir bedeni olmadan var olabileceğini ve materyalist atomlardan meydana geldiğini iddia eden ilk kişi olduğunu iddia eder. Bu anlamda Leucippus'un hiçliğin gerçek anlamda kendisine bağlı olduğunu iddia eden ilk kişi olduğu söylenebilir.^[10]

Aristo[değiştir | kaynağı değiştir]

Aristo (M.Ö. 384–322), Parmenides tarafından ortaya atılan ve madde ve boşluk kavramları arasındaki ayrıma atıfta bulunur. Bu senaryoya göre boşluk, hiçliktir ama bu hiçlik sadece varlıkların yer işgal etmesi için kullanılan kaplardır. Oysaki gerçek anlamda hiçlik, bu boşluktan daha farklı bir kavramdır ve Aristo bu boşluk düşüncesini hiçlik algısının dışında tutmaktadır.^[11][12]

Bu boşluk sınıflandırması, Isaac Newton tarafından doruk noktasına ulaşmış ve varlığın mutlak boşluk olduğu iddiasına kadar ulaşmıştır. İlginç şekilde, her ne kadar Albert Einstein'ın genel izafiyet algısı, Newton'un mutlak boşluğu ile tutuşmasa da, modren Kuantum Teorisi boşluğun hiçlik olmadığını ve Kuantum Köpüğü kavramı ile de hiçbir şeyin var olmadığı varlıktan bahsetmektedir. Öte yandan, Rene Descartes boşluğun inkârı için Parmenides benzeri bir iddia kullanmaktadır. Descartes'e göre, madde vardır ve maddenin varlığı yokluğuna yer bırakmamaktadır.^[13]

Plenum yaklaşımındaki iddialarını takip eden filozoflar tarafından boşluk fikir genel olarak bir maddeden boş olma durumu olarak kabul edilmektedir. Descartes'in bu fikri, Blaise Pascal tarafından çürütülmeye çalışılmış ve geleneksel inancın aksine, Doğa, vakumu emer iddiası ortaya atılmaktadır. Bu iddia 1643 yılında vakum üzerindeki çalışmaları ile ünlenen Evangelista Torricelli tarafından barometrenin icadında da gösterilen boşlukların cıva tarafından doldurulacağı gerçeği ile uyuşmaktadır. Gerçi Torricelli'nin hocası sayılan meşhur Galileo Galilei tarafından pompanın emme etkisi tam olarak açıklanamamış olsa bile Torricelli bu deneyinde doğanın emme gücünü gösterebilmiştir.^[14]

İskoç John[değiştir | kaynağı değiştir]

İskoç John veya Johannes Scotus Eriugena (815–877) olarak bilinen Hristiyan din adamı ve filozof, kendi dönemi için Hristiyanlığa isyan olarak kabul edilebilecek çok sayıda yeni görüş ortaya atmıştır ancak yine de kendisine karşı ciddi bir tepki gösterilmemiştir. Fikrinin ana yapısı, Dionysius-taklidi görüşlerin tercümesi üzerine oturmaktadır. Görüşleri temel olarak panteist görüşte olup şeytanı çoğu diğer şeyle birlikte var-olmayan olarak tanımlamaktadır. Panteist yaklaşımda Tanrı her şey olduğu için ve Tanrının tersi olamayacağı için Tanrının tersi olarak görülen şeytanın var olmayan olduğunu düşünmektedir. Benzer şekilde Tanrı dünyayı yokluktan yarattı cümledeki yokluk kelimesinin Tanrı ile eş anlamlı olarak yorumlanması gerektiğini düşünmektedir.^[15]

G. W. F. Hegel[değiştir | kaynağı değiştir]

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770–1831) diyalektik düşünceyi zirveye taşıması ile bilinen düşünürdür. Hegel'e göre Bilim Mantığı üç adımdan oluşur. İlk adım tez aşamasıdr ve bu aşamada mantık içerisinde bir esas konulur. İkinci aşamada, ilk aşamadaki tezin tersi olan antitez üretilir ve son aşamada tez ve antitez'den bir sentez oluşturulur. Hegel'e göre hiçbir esas, tam olarak doğru olamaz. Sadece bütünün kendisi doğru olabilir ve diyalektik sentez, bütünün özel bir esas ile olan ilişkisini göstermektedir. Gerçek bütün sürecin, tez, antitez ve sentez olarak parçalara bölünmesi ile tek başına anlam ifade eden bir cümleye indirgenemeyeceği için, bu aşamaların tamamı (yani tez, antitez veya sentez) tek başına doğruyu ve gerçeği ifade etmekte yetersizdir. Yokluk kavramı, Hegel'in Mantığının başında yer alır. Hegel'e göre bütün, Mutlak olarak adlandırılmakta ve ruhsal bir anlam verilmektedir. Buna göre Hegel için aşağıdaki liste yapılabilir:^[16]

• Tez: Mutlak ve Saf Varlık
• Antitez: Mutlak Yokluk
• Sentez : Mutlağın Varoluşu

Varoluşçuluk[değiştir | kaynağı değiştir]

Varoluşçuluk yaklaşımının en önemli figürlerinden birisi Jean-Paul Sartre'dir ve Varlık ve Hiçlik (Orijinal ismi: L'être et le néant, ayrıca kitabın Türkçe tercümesi de bulunmaktadır. Çeviren: Turhan Ilgaz, Gaye Çankaya Eksen), İthaki Yayınları, 2009) isimli kitabında yoğun olarak Martin Heidegger'in Varlık ve Zaman (Almanca: Sein und Zeit) isimli eserinden etkilenmiştir ve Heidegger daha sonradan Sartre'nin kendisini yanlış anladığını iddia etmiştir.^[17] Sartre'ye göre iki tülrü varlık (être). vardır. Birincisi ağaç gibi taş gibi varlığın kaba maddeleridir (être-en-soi). İkincisi ise bilinç seviyesindeki varlıktır (être-pour-soi). Sartre bu ikinci varlığın aslında yokluk olduğunu, çünkü düşüncenin kaba bir varlığa dönüşemeyeceğini iddia etmektedir.^[18] Bu düşünce daha sonra Sartre'ye benzer şekilde Jaques Lacan ve benzeri filozoflar tarafından kendi ateist felsefelerine temel olarak kullanılmıştır. Bu düşünceye göre, yokluk, yokluktan yaratılmalıdır ve dolayısıyla Tanrı'nın var olması gerekmemektedir.^[19]

Doğu Felsefesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğu ve Batı felsefelerinin yokluk kavramına bakışı arasında ciddi farklar bulunmaktadır. Örneğin Budizm'de boşluk anlamına gelen Śūnyatā kelimesi, yokluk kavramından farklı olarak, Budizm'de bir seviyeye işaret etmektedir (bkz. Nirvana). Buna göre, yeterli ayıklık ve aydınlık seviyesine ulaşılabilirse tam odaklanılacak hiçbir şeyin olmadığı mutlak hiçliğe ulaşılmış olur. Bunun klasik bir uygulaması, bir okçunun bütün düşüncelerinden arınarak sadece okuna ve hedefine odaklanmasıdır. Her ne kadar yazarların kendisi tarafından hiçbir zaman vurgulanmasa da bazı yazarlar, Budist düşünce ve Heideger ve Sartre'nin düşünceleri arasındaki benzerliklere dikkat çekmiştir.^[20][21]

Yine doğudaki bazı felsefi akımlara göre, yokluk, insanın egosundan arınması ve kişinin kendisini Kozmos'un ufak bir parçası olarak kabul etmesidir.

Kyoto ekolü de yokluk kavramının üzerinde durmaktadır.

İslam'da Yokluk[değiştir | kaynağı değiştir]

İslam'da yokluk algısı çeşitli konularda geçmektedir. Bunlar, kainatın mutlak yokluktan/hiçlikten yaratılması, tasavvufta hiç(fena) olma hali ve ölümün yokluğa geçiş olup olmaması gibi başlıklarda toplanabilir.

Yaratılış[değiştir | kaynağı değiştir]

İslam'da yokluk kavramı, Kur'an'da çeşitli ayetlerde geçmektedir. İslam'daki yokluk ve hiçlik algısının temelini oluşturan ayet, yaratılışta yer alan yokluk ile başlar (6. Enam Suresi, 101. Ayet):

O, gökleri ve yeri örnekleri yokken yaratandır. O'nun bir eşi olmadığı halde nasıl bir çocuğu olabilir? Halbuki her şeyi O yarattı. O her şeyi hakkıyla bilendir.^[22]

Ayette geçen ve yaratılışın örnekleri olmadan yaratmak olduğu, yani mutlak yaratmanın, ki buna ibda ismi verilmektedir benzeterek yaratmaktan, ki buna da inşa ismi verilmektedir, farklı olduğu, dolayısıyla mutlak yaratma için önce yokluğun varlığı ifade edilmektedir.^[23]

Tasavvuf'ta Yokluk ve Fenafillah[değiştir | kaynağı değiştir]

Tasavvuf yolundaki yokluk hali Fakr olarak adlandırılır ve bu hal kaynağını Kur'an'a dayandırmaktadır. 28. Kassas Suresi 88. Ayet aşağıdaki şekildedir:

Sen Allah ile beraber başka bir ilaha ibadet etme. Ondan başka hiçbir ilah yoktur. Onun zatından başka her şey yok olacaktır. Hüküm yalnızca O'nundur ve kesinlikle O'na döndürüleceksiniz.^[24]

Bu ayetin tasavvuf yorumunda, Allah'tan başka her şeyin terk edilmesi ve Allah dışındaki varlıkların, kişinin inancının dışına çıkarması, neticede de Allah dışında her şeyin yok olduğu günde, tek var olan Allah'ın kişinin gerçek anlamda tek iman ettiği varlık olması vurgulanmaktadır. Bu makama tasavvufta Fenafillah ismi verilmektedir ve kısaca kesretten kurtulup Vahdet'e ulaşmak olarak anlatılabilen haldir. Yani kişinin yaşamı ve dünyadaki çok sayıda (kesret) varlığın yok olacağını bilmesi, inanması ve bunu bir hal olarak yaşaması ve neticesinde bu çokluğu terk edip bir (Vahdet) olan Allah'a ulaşması halidir.^[25][26] Bu görüş, Panteist yaklaşım yani Tanrı'dan başka varlığın reddi olarak anlaşılmamalıdır (bkz. Vahdet-i Vücûd)

İslam İnancında Yokluğun Yokluğu[değiştir | kaynağı değiştir]

Yokluk / Hiçlik kavramı İslami olarak kabul edilmez. Bu konuda Risale-i Nur isimli eserden aşağıdaki alıntı yapılabilir:^[27]

Hem adem-i mutlak zaten yoktur. Çünkü bir ilm-i muhît var. Hem daire-i ilm-i İlâhînin harici yok ki, bir şey ona atılsın. Daire-i ilim içinde bulunan adem ise, adem-i haricîdir ve vücud-u ilmîye perde olmuş bir unvandır. Hattâ, bu mevcudat-ı ilmiyeye, bazı ehl-i tahkik 'a'yân-ı sâbite' tabir etmişler. Öyleyse, fenâya gitmek, muvakkaten haricî libasını çıkarıp, vücud-u mânevîye ve ilmîye girmektir. Yani, hâlik ve fâni olanlar, vücud-u haricîyi bırakıp, mahiyetleri bir vücud-u mânevî giyer, daire-i kudretten çıkıp daire-i ilme girer^[27]

Yani daha basit bir ifade ile, mutlak anlamda yokluk ve hiçlik diye bir şey yoktur. Zira ezeli ve ebedi vacibü'l vücud olan Allah, mutlak yokluk kavramına müsaade etmez. Nasıl ışık ile karanlığın aynı anda aynı mekanda bulunması imkânsız bir şey ise, mutlak yokluk ile mutlak varlığın da beraber bulunmaları mümkün değildir. Yani Allah varsa mutlak yokluk yoktur. Allah da ezeli ve ebedi olarak var olduğuna göre; mutlak anlamda yokluk diye bir şey de söz konusu olamaz.

İslam'da Ölüm ve Yokluk ilişkisi[değiştir | kaynağı değiştir]

İslam inancına göre, hiç kimse yok olmamaktadır. Ölüm kişilerin yok oluşu değil beden ve ruhun birbirinden ayrılmasıdır. Bu ayrılma sonucunda bedenler yok olmakta, çürümekte ve toprağa dönüşmekte olsa da ruh değişmeden ahireti beklemektedir. Berzah denilen kabir hayatından sonra, insanlar ebedi bir hayat için yeniden diriltilecek, yani ruhlara o aleme uygun bedenler verilecektir.^[28] Yani İslam'a göre, ölüm yokluk değildir, hiçlik değildir. İslam'ın bu konuya yaklaşımını ifade eden Mektubat isimli eserde aşağıdaki ifadeler yer almaktadır.^[29]

Sizlere müjde! Mevt idam değil, hiçlik değil, fena değil, inkıraz değil, sönmek değil, firak-ı ebedî değil, adem değil, tesadüf değil, fâilsiz bir inidam değil. Belki bir Fâil-i Hakîm-i Rahîm tarafından bir terhistir, bir tebdil-i mekândır. Saadet-i Ebediye tarafına, vatan-ı aslîlerine bir sevkiyattır. Yüzde doksandokuz ahbabın mecmaı olan âlem-i berzaha bir visal kapısıdır.

Yani daha basit bir ifade ile, Ölüm bir idam değildir, üzüntü değil, yokluk değil, batma değil, sönme değil, sonsuz ayrılık değil, yokluk değil, tesadüf değil, yapanı belli olmayan bir yokluk değildir. Belki Yapanı Hakim ve Rahim olan tarafından bir görev bitimidir, bir yer değiştirmedir. Sonsuz saadet tarafına, ana vatanlarına bir dönüştür. Yüzde doksan dokuz dostun toplandığı yer olan berzah alemine ulaşma kapısıdır.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]