Halit Mengi^[1] (21 Ağustos 1883, Bor, Niğde - 5 Ekim 1958^[1]), Türk siyasetçi.

Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Hacı Şerif Efendi ve Hacı Hazım soyundan gelmektedir. Hüsnü Efendi (Müftüzade Hacı Mahmut Şerif Efendi'nin ikinci oğlu) ile Huriye Hanımın (Sarı müderrislerden Abdülnafi Efendi'nin kızı) birinci çocuklarıdır. Niğde eşrafından İzzet Efendi'nin kızı Ulfiye Hanım'la evlenmiştir. Ulfiye Hanım'ın vefatından sonra 2. evliliğini 1950 - 1954 yılları arasında Demokrat Parti Tekirdağ milletvekilliği yapmış Şevket Mocan'ın kardeşi, Yirmisekizzade Mehmed Said Paşa'nın ahfadından Fethi Ahmet Paşa'nın torunu Ayşe Pakize Hanım'la evlenmiştir;^[2][3] Hüsnü Naim, Deime Nadide, Vedat, Müftale, Nesrin, Melahat ve Atila'nın babasıdır.^[3]

Bor kasabası Mekteb-i İbtidai ve mülkiyesinden mezun olan Halit Bey bir süre de Konya İdadisine devam etmiştir. Telgrafçılık tahsili alan Halit Bey 1899 senesinde Ermenek Nüfus Kâtibi olarak memurluk görevine başlamıştır.^[4] Devlet kademesinde çeşitli görevler yapmıştır. 1900 yılından başlayarak; Bor Hükûmet Konağı İnşaat Katipliği, Belediye Katipliği, Tahrirat katipliği, Bozkır ilçesi Maliye Tahsil Müfettişliği, Ereğli ilçesi Tahsil Müfettişliği, Bor Varidat memurluğu, Eğridir ilçesi Mal Müdürlüğü, Beyşehir İlçesi Mal Müdürlüğü, Antalya ili Vergi Memurluğu, İstanbul İstinye ilçesi Mal Müdürlüğü,İstanbul Şile Mal Müdürlüğü, İstanbul Defterdarlığı 2. Şube Teknik Memurluğu, İstanbul Hasköy İlçesi Maliye Tahakkuk 1. Memurluğu, Karaman Mal Müdürlüğü yapmıştır. Niğde ve Bor Belediye Başkanlığı görevlerinde de bulunmuştur. 1915 yılı sonlarında terfian Aksaray Kaymakamlığına atanmış ardından Karaman Belediye Başkanı olmuşsa da istifa ederek ayrılıp ticaretle uğraşmıştır.^[5] 1923 senesinde mebusluğu, diğer seçimlerinde de adaylığı Mustafa Kemal Atatürk tarafından onaylanmış ve 1950 yılına kadar aralıksız II., III., IV., V., VI., VII.ve VIII. dönem CHP Niğde milletvekili seçilmiştir.^[6] Milli Mücadele’de elde silah olmadığından Bor’da demirciler süngü yaparak Kuvâ-yi Milliye’ye destek vermişlerdir. Bu dönemde İstanbul Hükümeti aciz bir durum sergilediğinden Mustafa Kemal Paşa ülkenin çeşitli yerlerinde kongreler toplamaktaydı. Bu kongrelerden biri de Sivas Kongresi’dir. Sivas Kongresi’ne Niğde’den Muhiddin Efendizade Mustafa Bey ve Bor’dan Halit Mengi katılmıştır. Sivas’a hareket edildiğinde gerek hükümetin ve gerekse eşkıyanın çeşitli takiplerine rağmen bu onurlu görev yılmadan ifa edilmiştir.^[7]

Milli Mücadele Yılları[değiştir | kaynağı değiştir]

Millî Mücadele'nin başında aktif rol oynamış ve Bor'un 1923 yılından 1950 senesine kadar siyasi hayatına hakim olmuş bir insandı.

Oğlunun Gözünden Milli Mücadele Yılları[değiştir | kaynağı değiştir]

Oğlu Vedat Mengi Millî Mücadele yıllarını şöyle anlatıyor:

"1919 senesinde Niğde Reji Müdürü Hasan Fehmi Bey ile Topçu Alayı Komutanı Eyyüp Sami Bey bir akşam Niğde'den bize geldiler. I. Dünya Savaşı'nın kötü neticeleri dolayısıyla kurulan gizli teşkilata Bor ilçesinin de katılmasını istediler. Babam bu fikri çok yerinde bularak muvafakatını bildirdi. Aynı akşam babamın yakın mesai arkadaşları Cığızzade Ahmed ve Recep Ağazade Sadık Bey'ler bizim eve çağrıldı. Onlara da durum anlatılarak tasvibleri alındı. Böylece Bor fiilen Millî Mücadele'ye katılmış oldu.

Aynı yılın yaz aylarında Yazıcızade Hazım Ağa'nın Çakılbahçe'deki bağına bir akşam kendilerine itimat edilen 20 kadar memleket eşrafı davet edildi. Katılanlar arasında Ahmet Cığızoğlu, Sadık Bey, Kerim Sebati, İlhami Bey, Yazıcıoğlu Hazım Ağa, Mehmet Beyzade, Zeki Efendi, İmam Ziyaddin Efendi, Kadızade Hilmi Efendi ve Tevfik Avan vardı. Etraflıca konuşuldu ve bu teşebbüs tam bir teşkilat haline getirildi. Burada yemin edildi: İzmir'in işgal edilmesi dolayısıyla işgalin Anadolu'ya sirayeti mümkündür. Bu sebeple ölünceye kadar Müdafaa! Olay gizli tutuluyordu. Sebebi de Niğde'deki mutassarrıf Damat Ferit'in adamı idi. Bilahare fırka bu zatı ve komiseri, Mustafa Kemal'in emri ile tutuklayarak Sivas'a gönderdi. Hükümetin bütün takiplerine rağmen gizli olarak kurulan bu teşekkül hiç aksamadan başarılı hizmetler verdi. Bunun üzerine Nevşehir ve Ürgüp'te aynı çalışmaları yapmak üzere babam vazifelendirildi. Böylece Niğde ili Kuvâ-yi Milliye teşkilatını tamamlamış oldu.

Mustafa Kemal'in Sivas'ta toplayacağı kongreye Bor'dan da bir temsilcinin iştirakı istendi. Bu münasebetle Hacı Hulusi Efendi'nin bahçesinde gizlice toplanıldı ve vazife babama verildi. Niğde'den Muhiddin Efendizade Mustafa Bey ile her türlü meşakkate göğüs gererek Sivas'a gittiler ve kongreye iştirak ettiler."

Halit Hami Bey ise kongreye gelişlerini şu şekilde anlatmaktadır: “Anadolu o zamanlar kaynaşıyordu. Kimsenin belli bir ülküsü yoktu. Bu, gerçekten bir çözülme, dağılma havasıydı. Toprak acı çiçekler açıyordu. Toprağın sahipleri köylüler, içten içe kaçınılmaz bir kaderin yaklaştığını duyuyorlardı. Birdenbire bir umut ışığı parladı; Sivas Kongresi’ne delege çağırıyorlardı. Biz o zaman gençtik; babalarımız, komşularımız, büyüklerimiz, idarecilerimiz, ne olursa olsun bizi böyle bir maceraya salıvermek istemezlerdi. Diri diri gömülmek veya büyük bir şeref ile ölüp yaşamak! Biz kalbimizde, damarlarımızda belli belirsiz gelecek ezgisinin çağıltısını duyuyorduk. Üç arkadaş kaçıp Sivas’a gitmeye karar verdik. Araba, at bulamadık. Kayseri’ye kadar yaya yürüdük. Sonra duyduk; büyüklerimiz demişler ki: Bunlar asılmaya mı gidiyor?”^[8]

Mondros Ateşkesi sonrasında Bor‟da (Redd-i İlhak) cemiyetini kuran Mengi, Nevşehir ve Ürgüp‟te de cemiyetin şubelerini açmıştır. Millî Mücadele sonrasında toplanan İzmir İktisat Kongresi‟ne de Bor Murahhası olarak iştirak etmiştir. Bor Belediye Başkanlığı görevi sırasında milletvekili seçilen Halit Bey‟in mazbatası II. TBMM tarafından 12 Ağustos 1923 tarihinde onaylanmıştır. Ekonomi alanında da uzman olan Halit Bey memleketi Bor‟da elli bin liralık Çiftçi ve Tüccar bankasını kurmuştur.^[9]

Halit Mengi Sivas Kongresine giderken hanımına bir bomba verir. Bombanın nasıl kullanılacağını öğretir. “Eğer Rum ve Ermeni çeteleri gelir ve size bir kötülük yapmak isterse sen ve çocuklar bir odaya kapanacaksın, kapıyı içerden kilitleyeceksin, çeteler kapıya dayandığında bombayı patlatacaksın. Sen de, çocuklar da, çeteler de ölecek” der.^[10]

Damar Arıkoğlu'nun Kendisi Hakkındaki Görüşleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Damar Arıkoğlu'nun milli mücadele döneminde kendisiyle ilgili anısı:

"Borlu Halit Mengi'yi fırka kumandanı hapsedip ihtilattan men etmişti. Kuvâ-yi Milliye aleyhtarlığı, bozgunculuk suçları ile itham ediliyordu. Halit beyi çok iyi tanırım. Civanmert, ileri fikirli, yobazlıkla alakası olmayan koyu bir Kuvâ-yi Milliyecidir. Hemen Ahmet Remzi beyle Arif beyin yanına gidiyoruz. Halit hakkında garezkarların verdiği malumat iftiradan ibarettir. Derhal tahliyesini istedik. Hem de bizim işlerimize yakında çok da hizmet edeceğini ilave ettik. Tabii hemen tahliye edildi. Birkaç gün sonra Halit beyi yanımıza alarak Çiftehan üzerinden Pozantıya taarruz eden müfrezelerimizi yakından görmek üzere tedarik ettiğimiz pikapla yola çıktık.

Şimdi birinci işimiz Sadık paşa havadisini yaymak için tertibat almaktı. Halit Mengi ile bu işi üzerime aldım. Vakit geçirmeksizin Halit Mengi beyi propaganda yapmak üzere yola çıkardık. İlk vazifesi Ereğliye uğramak, ikincisi, herhangi bir işi bahane ile Karamana gidip 1000 atlı Sadık paşa havadisini yaymak; üçüncü olarak Konya'da da bütün şiddeti ile Sadık paşa havadisini dilinin yettiği kadar her yerde söylemek olacaktı. Geçen günler zarfında Halit Mengi arkadaşımız, tevdi edilen vazifeyi beklediğimizden iyi yaptı. Kendisiyle Konya'da birleştim. Teşekkürlerimi bildirdim."^[11]

Sivas Kongresi'nden sonra Pozantı'da Fransızlar'a karşı gönderilen kuvvetlerin organizasyonunda rol almıştır. Düzce isyanı sırasında 2. Tümen Komutanı Ayıcı Arif Bey'in isteği üzerine Düzce'ye gitmek üzere yola çıkmış, Konya'ya kadar gitmiştir. Cezaevinde bulunan mahkûmları serbest bıraktırarak, ayrı bir müfreze teşkil etmiş ve Ayıcı Arif Bey'in emrine vermiştir. İller Bankası'nın Belediyeler Bankası olarak kurulması teklifini zamanında Şükrü Kaya'ya iletmiştir. Şükrü Kaya'nın bu teklife cevaben teşekkür mektubu bulunmaktadır.

Halit Mengi, Belediye Başkanlığı sırasında, Bor'da şimdiki İş Bankası'nın bulunduğu yerdeki eski belediye binasını yaptırmış, pek çok dükkân, ev ve hanı istimlak ederek Hükûmet Meydanı'nı açmıştır. İbrahim Bilgen'e ait evi istimlak ederek hastane haline getirmiş, halı ve rakı şirketi kurmuştur. Halı şirketi 1929 iktisadi buhranı yüzünden kapanmıştır.

Meclisteki Görevleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Dilekçe, Kavanini maliye, Mübadele, İmar ve İskan, Sıhhiye, Nefia, Layiha ve İskan Komisyonları’nda çalıştı. Edirne ve Adana’nın kurtuluş törenlerine katılan heyetlerde yer aldı. İtfayi Cürüm ve Kuvveyi Elektirik Kanunları’nın değiştirilmesine dair iki kanun teklifi, dört kanun önergesi vardır. Bor belediyesinde katiplik ve Tahrirat Katipliği gibi hizmetlerde bulnmuş, muhtelif il ve ilçelerde maliye memurluğu yapmış, Karaman mal müdürüyken 1914 yılında Bor Belediye Başkanlığı’na tayin olmuştur. 1915 yılında Aksaray Kaymakamlğı, daha sonra Karaman Belediye Başkanlığı’nda bulunmuş ve 1920 senesinde Bor belediye başkanlığı seçimlerini kazanarak başkan olmuştur. Bu vazifeyle 1923 yılında milletvekili oluncaya kadar devam etmiştir.^[12]

Özel hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Atatürk'le Yakınlığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Atatürk tarafından Ruhi Soyer'in eşi Müftale Mengi'ye 10 Mayıs 1936'da düğün hediyesi olarak verilen broş, Müftale Mengi tarafından Anıtkabir Müzesi'ne bağışlanmıştır.^[13] Mustafa Kemal Atatürk'ün Niğde ziyaretinde sırasındaki akşam yemeğinde, Sofrada söz kaynaktan, pınardan açılınca Niğde Milletvekili Halit (Mengi), Niğde’nin Çiftehan İlçesi’ndeki kaplıcanın sağlığa çok şifalı olduğu halde bakımsız olduğunu, istifade edilemediğini söyleyince Atatürk: “Ya öyle mi? Yarın Çiftehan’a gidelim ve kaplıcayı yerinde görelim. Bu gibi şifalı sulardan milletimiz faydalanmalıdır.” demiştir.^[14]

Şarapçılık[değiştir | kaynağı değiştir]

12 Eylül 1941 tarihinde Niğde halkıyla sohbet toplantısı düzenleyen Milletvekilleri Halit Mengi ile Cavit Oral’dan da bölge için Bağcılığın gelişimi için gerekli olduğu ileri sürülerek katılımcılar milletvekillerinden bir Şarap Fabrikası’nın açılması temennisinde bulunurlar.

Yaptıkları açıklamada “Gerçekte Niğde bir elma memleketi olmakla beraber, bağ yetiştirmeğe salih ve halen el dokunulmamış sonsuz arazi vardır. Bu araziye en verimli şekilde işletmek için sistemli üzüm bağı yapmaktır. Halkın bu imkânı elde edebilmesi için üzümlerin garantili olarak satması icab eder. Böyle bir müessese de ancak Tekel’in bir Şarap Fabrikası olabilir. Bu Niğde’nin istikbali için böyle olmakla beraber, Niğde’nin hali içinde bir zorunludur. Bugün Türkiye şarap üretimi 19’da biri Niğde ve Bor’dadır. Bilhassa kalite itibarı ile Niğde şarapları birçok emsaline göre tercihtir. Bunların ıslah edilmiş şekilde satılması Devletimizin üretimi geliştirme siyasetine uygun düşer.” derler.^[15]

Bor Zürra ve Tüccar Bankası[değiştir | kaynağı değiştir]

Bor Zürra ve Tüccar Bankası (BZTB)’nın nizamnamesinin kayıt ve tescil tarihi 8 Kasım 1921’dir. Bankanın sermayedarları arasında Niğde’nin o dönemde önde gelen tüccar ve toprak sahipleri yer aldı. Bankanın nizamnamesinde “Müessis” olarak ismi geçen üç kişiden biri olan Belediye Reisi Halit Mengi, daha sonraki yıllarda mebus seçilerek TBMM’de görev aldı.^[16] Halit Mengi, 23 Mart 1341 tarihinde TBMM başkanlığına verdiği yazılı önergeyle Ziraat Bankası’nın kuruluş esasları doğrultusunda BZTB’ye nakden yardımda bulunmasını talep etti. Halit Mengi’nin bu talebine nasıl bir karşılık verildiği bilinmemekle birlikte verilen bu tekliften hareketle, bankanın bu sıralarda maddi desteğe ihtiyaç duyduğu söylenebilir.^[17]

Hacı Bektaş Velî Dergâhı Ziyareti[değiştir | kaynağı değiştir]

Halit Mengi, 11 Teşrîn-i sânî 1338'de Hacı Bektaş Velî Dergâhı'nı ziyaret etmiş ve türbeye ait ziyaret defterine şu notu yazmıştır:

"(Ankara’dan el-yevm sabâhı hareket akşâm birde dergâha muvâsalet) Cenâb-ı Pîr’in cümle-i kudsiyeti ile’l-ebed pâyidârdır ki niʻmet-i eltâfından benim gibi nice abd-i âcizler hissedâr olurlar ve olacaklar. İşbu ziyâretin kalb-i fakîrâneme bahş itdiği maʻnevî te’sîri beyândan izhâr-ı acz ider nâili olduğum iltifât ve nevâzişden dolayı da arz-ı şükrân eylerim. Otomobil ile fi 11 Teşrîn-i sâni 338. Bor Belediye Re’isi Müftizâde Halid Hami"^[18]

Galeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Halit Mengi ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.