Hadeen

Hadeen
Hadeen
~4600 - 4000 myö Had'n Arkeen Proterozoyik Fa.
	Bir sanatçının Hadeen izlenimi.
Kronoloji
−4500 — – — – −4000 — – — – −3500 — – — – −3000 — – — – −2500 — – — – −2000 — – — – −1500 — – — – −1000 — – — – −500 — – — – 0 —	P ; r ; e ; - ; k ; a ; m ; b ; r ; i ; y ; e ; n Hadeen A ; r ; k ; e ; e ; n P ; r ; o ; t ; e ; r ; o ; z ; o ; y ; i ; k F ; a ; n. Eo Paleo Meso Neo Paleo Meso Neo Paleozoyik Mezozoyik Senozoyik
	Ölçek: milyon yıl
Önerilen alt bölümler	Metne bakınız;
Etimoloji
Diğer telaffuz(lar)	Hadean, Hadeyan, Hadeyen
Eş anlamlı(lar)	Priskoan Dönem; Harland ve diğerleri, 1989;
Kullanım bilgisi
Gök cismi	Dünya
Bölgesel kullanım	Küresel (ICS)
Tanım
Kronolojik birim	Üst zaman
Stratigrafik birim	Eonotem
İlk öneren	Preston Cloud, 1972
Zaman aralığının resmîyeti	Resmî
Alt sınırını belirleyen	Yerkürenin 4567,30 ± 0,16 milyon yıl önce oluşumu;
KSKN onayı	5 Ekim 2022
Üst sınırını belirleyen	4000 myö (üst sınır henüz tam olarak belirlenmemiştir)
KSKN onayı	Yok
Atmosfer ve iklim verileri

Hadeen (veya Hadean), yeryüzünün oluşum sürecindeki ilk jeolojik zamandır. Yaklaşık 4,567 milyar yıl önce yeryüzünün oluşumuyla başlayıp, farklı görüşler ileri sürülmekle birlikte, Uluslararası Stratigrafi Komisyonu (ICS) tarafından 4 milyar yıl önce sona erdiği kabul edilir. Yeryüzünün yeni yeni oluşmaya başladığı bu dönemde gezegen yüksek volkanizma nedeniyle çok sıcaktır ve yüzey kısmen eriyik durumdadır. Ayrıca diğer gök nesneleriyle (asteroit, meteoroit ve kuyruklu yıldızlar) çarpışmalar devam etmektedir. Hadeen'den sonra Kambriyen öncesinin (Prekambriyen) ikinci zamanı olan Arkeen başlar.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Hadeen terimi, ölüleri egemenliği altında bulunduran Antik Yunan yeraltı tanrısı Hades'ten (Antik Yunanca: ᾍδης veya Ἅιδης, dorisch Ἀΐδας) gelmektedir. Yeryüzünün o zamanki cehennemvari koşulları gözetilerek bu ad verilmiştir. Jeolog Preston Cloud bu terimi bilinen en yaşlı kayalardan önceki dönemi tanımlamak için 1972'de türetti. W. B. Harland ise aynı dönem için Latince “eski, antik” gibi anlamlara gelen priscus sözcüğünden Priscoan Dönem (veya Priskoan Dönemi) terimini türetti. Bu dönem için eski eserlerde Arkeen öncesi anlamına gelen Pre-Arkean, 19. ve 20. yüzyılda ise "içinde yaşam olmayan" anlamına gelen Azoic terimi sıklıkla kullanılmaktaydı.

Alt bölümler[değiştir | kaynağı değiştir]

Hadeen'in resmî bir alt dönemi yoktur. Ancak Ay için kullanılan jeolojik zaman cetvelindeki bazı dönemler, Hadeen'deki aynı zaman dilimlerini karşılamak için gayriresmî olarak kullanılmaktadır. Bu dönemler şunlardır:

Pre-Nectarian Dönem: 4.533 milyon yıl önce Ay’ın oluşmasıyla başlayıp, 3.920 milyon yıl önce Mare Nectaris'in oluşmasıyla son bulur.
Nectarian Dönem: 3.920 milyon yıl önce Mare Nectaris’in oluşmasıyla başlayıp, 3.850 milyon yıl önce sona ermiştir.

Yakın geçmişte Hadeen öncesi dönem için Chaotian ve Prenephelean adlı dönemlerinin eklenmesi ve Hadeen dönemin Paleohadeen (4.567 - 4.300 myö), Mezohadeen (4.300 - 4.100 myö) ve Neohadeen (4.100 - 4.000 myö) olarak üçe bölünmesi önerilmiştir. Öneriye göre:

Prenephelean Dönem: Big Bang ile başlar ve Güneş Sistemi’nin oluşmasıyla son bulur. Dünya’nın oluşumundan önceki dönemi kapsar. Eoprenephelean ve Neoprenephelean olmak üzere ikiye ayrılır.^[2]
Chaotian Dönem: Dünya'nın bir gezegen olarak belirmesiyle başlayıp, Ay'ı oluşturan çarpışmayla son bulur. Eochaotian ve Neochaotian olmak üzere ikiye ayrılır.^[3]
Paleohadeen Dönem: İlk dönem Hadeen. 4.567 milyon yıl önce başlayıp, 4.300 milyon yıl önce son bulmuştur. Kendi içinde Hephaestean ve Jacobian olmak üzere ikiye ayrılır.
Mezohadeen Dönem: İkinci dönem Hadeen. 4.300 milyon yıl önce başlayıp, 4.100 milyon yıl önce sona ermiştir. Kendi içinde Canadian ve Procrustean olmak üzere ikiye ayrılır.
Neohadeen Dönem: Son dönem Hadeen. 4.100 milyon yıl önce başlayıp, 4.000 (bazı yerlerde 3.900) milyon yıl önce sona ermiştir. Kendi içinde Acastan ve Promethean olmak üzere ikiye ayrılır.

Bu öneriler henüz resmi bir nitelik taşımamaktadır. Uluslararası Stratigrafi Komisyonu tarafından da onaylanmış değildir.^[4]

Kayaçlar[değiştir | kaynağı değiştir]

20. yüzyılın sonlarına doğru jeologlar Batı Grönland, Kuzeybatı Kanada ve Batı Avustralya’da Hadeen döneminden kalma bazı kayaçlar belirledi.

Bugün bilinen en eski zirkonyum kristali 4,4 milyar yıl önceye tarihlenmektedir.

Atmosfer ve okyanuslar[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaşamın zaman çizelgesi

−4500 —

–

—

–

−4000 —

–

—

–

−3500 —

–

—

–

−3000 —

–

—

–

−2500 —

–

—

–

−2000 —

–

—

–

−1500 —

–

—

–

−1000 —

–

—

–

−500 —

–

—

–

0 —

B
i
t
k
i
l
e
r

Eklem bacaklılar Yumuşakçalar

H
a
d
e
e
n

A
r
k
e
e
n

P
r
o
t
e
r
o
z
o
y
i
k

F
a
n
e
r
o
z
o
y
i
k

←

←

←

←

←

←

←

Pongola buzullaşması*

←

Atmosferik oksijen

←

Huronian buzullaşması*

←

Eşeyli üreme

←

İlk çok hücreli yaşam

←

İlk mantarlar

←

İlk bitkiler

←

İlk hayvanlar

←

Kriyojeniyen buz çağı*

←

←

←

←

←

←

İlk insansılar / insanlar

←

Kuvaterner buzul çağı*

(milyon yıl önce)

*Buzul çağları

Hadeen dönemde atmosferin nasıl bir içeriğe sahip olduğu henüz büyük bir belirsizlik içinde olsa da, bazı jeologlar büyük miktarda azot içerdiğini düşünmektedir. Bazıları ise volkanik aktiviteler nedeniyle yüksek oranda karbondioksit ve su buharı içerdiğine inanmaktadır.^[5]

Ancak Dünya, oluşum evresinde hem yüksek sıcaklığı hem de yeterli büyüklüğe ulaşamamış olması nedeniyle, atmosferinde su bulundurması olası değildi. Bu konuda değişik teoriler olsa da bu teorilerin pek çoğu, Dünya'ya suyun uzaydan geldiği yönündedir.

Bilim adamlarına göre, gerek asteroit bandında yer alan asteroit ve kuyruklu yıldızlar gerekse de Kuiper kuşağı ve Oort bulutunda yer alan kuyruklu yıldızlar Dünya'da suyun oluşumunu sağladı. Teorilerdeki değişiklik ise suyun nereden geldiğinden ziyade hangisinin en çok katkıyı yaptığı yönündedir.^[6]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b Cohen, Kim (October 2022). "New edition of the Chart - 2022-10". International Commission on Stratigraphy. 14 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2023. 2022/10 - Hadean: GSSA instated as ratified by IUGS (5-10-2022). The GSSA is 4,567.30 ± 0.16 Ma.
^ "Prenephelean Eon". 20 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.
^ "Chaotian Eon". 21 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.
^ "International Commission on Stratigraphy". 13 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.
^ "Earth's Atmosphere". 15 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.
^ "YENİ TEORİ: DÜNYA'YA SU "ASTEROİTLER" VE "KUYRUKLU YILDIZLAR"LA GELDİ". 26 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.

[Cohen2022-1] Cohen, Kim (October 2022). "New edition of the Chart - 2022-10". International Commission on Stratigraphy. 14 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2023. 2022/10 - Hadean: GSSA instated as ratified by IUGS (5-10-2022). The GSSA is 4,567.30 ± 0.16 Ma.

[2] "Prenephelean Eon". 20 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.

[3] "Chaotian Eon". 21 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.

[4] "International Commission on Stratigraphy". 13 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.

[5] "Earth's Atmosphere". 15 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.

[6] "YENİ TEORİ: DÜNYA'YA SU "ASTEROİTLER" VE "KUYRUKLU YILDIZLAR"LA GELDİ". 26 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

Hadean nedir