Eskimo - Aleut dilleri

Eskimo - Aleut dilleri
Eskimo - Aleut dilleri
Coğrafi dağılım	Doğu Sibirya, Alaska, Kanada ve Grönland
Sınıflandırma	Eskimo-Aleut dilleri
Alt bölümler	Aleut dilleri; Eskimo dilleri;
ISO 639-5	esx

Eskimo - Aleut dil ailesi, Grönland, Kanada, Alaska ve Sibirya'nın belli bölgelerinde konuşulan dillerdir. Eskimo - Aleut halklarının ana dilleridir.

Günümüzde Rusya'ya bağlı Çukçi Yarımadası'nda birkaç ufak adacık halinde Yupik dilleri, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinde Yupik dilleri, Aleut ve İnuit dilleri, Kanada ve Grönland'da yalnızca İnuit dilleri bulunmaktadır. Eskimo - Aleut dilli halkların nüfusu 102.000^[1] kişidir.

Aleut dilleri [ale]
Eskimo dilleri
- Yupik dilleri
  - Sirenik Yupikçesi [ysr]
  - Öz Yupik dilleri
    - Sibirya Yupikçesi [ess]
    - Naukan Yupikçesi [ynk]
    - Alaska Yupikçesi (Yupikçe & Çupikçe) (Yup'ik) [esu]
    - Supikçe (Sugpiaq ya da Alutiiq) [ems]
- İnuit dilleri
  - İnyupikçe (Iñupiaq) [esi] & [esk]
  - Batı Kanada İnuitçesi (Inuvialuktun) [ikt]
  - Doğu Kanada İnuitçesi (Inuktitut) [ike]
  - Grönland İnuitçesi (Kalaallisut) [kal]

Dünya dilleri arasındaki yeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Asya (= Sibirya) kökenli Eskimo-Aleut dillerinin herhangi bir dil grubuyla akrabalığı yoktur.^[1]

Eskimolog (Eskimoloji uzmanı) Michael Fortescue’nün 1998’de ortaya attığı farazî Ural - Sibirya dilleri (= Ural, Yukağır, Çukçi - Kamçatka, Eskimo - Aleut) grubuna dilciler ikna edicilikten uzak olduğu için temkinli yaklaşmaktadır.

Joseph Greenberg tarafından 2000-2002 'de ortaya atılan Avrasyatik dil grubuna Yenisey dilleri hariç, kuzey Avrasya'daki dil aileleri ile birlikte Eskimo - Aleut dilleri de dahil edilse de tartışmalar sürmektedir.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Dil verileri ve arkeolojik kalıntılar Eskimo halklarının Bering Boğazı'nın buzlarla kaplanıp kara köprüsü olduğu zamanlarda günümüzden 10.000 yıl önce iki ayrı etnik grup (Eskimo ve Aleut) olarak Alaska'dan Kamçatka'ya kadar olan bölgede bulunduklarını göstermektedir. Eskimo ve Aleutların denizde avlanma tekniklerinin geliştirilmesinden önce bölündüklerini gösteren dil verileri arasında ok ve yay için ortak kelimelerin bulunması, bunun yanında deniz avcılığı terimlerinin Eskimo ve Aleutlarda farklı olması gösterilebilir. Eskimo ve Aleutlar deniz avcılığını birbirlerinden bağımsız olarak geliştirmişlerdir.^[2]

Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]

Alaska Yerli Dil Merkezine göre Eskimo-Aleut halklarının nüfusu ve anadillerini konuşabilen kişi sayısı:^[3]

Halk	Etnik nüfus	Anadilini konuşabilen kişi sayısı
Aleutlar (Alaska)	2.300	150
Aleutlar (Rusya)	200	5
Supikler (Alaska)	3.500	200
Alaska Yupikleri (Alaska)	25.000	10.400
Sibirya Yupikleri (Alaska)	1.400	1.000
Sibirya Yupikleri (Rusya)	900	300
İnyupikler (Alaska)	15.700	2.144
İnuitler (Kanada)	30.500	24.500
Grönland İnuitleri	47.000	47.000

Sınıflandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Eskimo kabile adları -miut ('halk') yapım ekiyle kurulur. Şivelerini belirtmek için de -miutun eki getirilir.

Aleut dilleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Unanganca (Aleutça) [kendilerince Unangam Tunuu (dil), Unangax̂ (sg), Unangax (dual), Unangan (pl/Doğu lehçesinde), Unangas (pl/Batı lehçesinde)]. Alaska’yı Aleut adalarından keşfe başlayan öncü Rusların yerli halk için kullandığı Алеуты adı Aleutlar (=Unangan/Supikçe: Taya'uq) ile Supikleri (=Alutiiq алютик язык/Supikçe: Sugpiaq; Unanganca: Kanaaĝin) kapsıyordu. Günümüz Alaska İngilizcesinde new usage terimi olarak Aleut adı Alutiiq biçiminde Supikler ve Supikçe [bazıları Alutiiq adını Batı Supikleri için, Sugpiaq adını da Doğu Supikleri için daraltır] için kullanılırken Aleutlar ve Aleutça için Unangan adı tercih edilmektedir.
- Uzak Batı Unangancası
  - Sasignan Unangancası [kendilerince Sasignan; Doğu lehçesinde Sasxinan; Batı lehçesinde Sasxinas; İngilizce Attuan]. Attu, Agattu, Semichi adalarında konuşulur.
  - Rus Unangancası [kendilerince Kasakam Unangangis 'Rus Aleutları'; İngilizce Copper Island Aleut; Rusça медновский язык]. Rusça temelli Sasignan kreolü olup Rusya Federasyonuna bağlı Commander adalarında (Остров Беринга и Медный Остров) konuşulur.
- Orta Batı Unangancası [kendilerince Niiĝuĝim Tunuu, Aliguutax̂; İngilizce Atkan, Western Aleut]
  - Naahmiĝus. Delarof (Amatignak, Tanaga) adalarında konuşulur.
  - Niiĝuĝis. Andreanof (Kanaga, Adak, Atka, Amlia, Seguam) adalarında konuşulur.
- Doğu Unangancası [kendilerince Qagaaadan Tunuu; İngilizce Eastern Unangan, Eastern Aleut]
  - Akuuĝun ya da Uniiĝun. Four Mountains (Amukta, Kagamil) adalarında konuşulur.
  - Qawalangin. Fox (Umnak, Samalga, Unalaska'nın batısı) adalarında konuşulur.
  - Qigiiĝun. Krenitzen (Unalaska'nın doğusu, Akutan, Akun, Tigalda) adalarında konuşulur.
  - Qagaan Tayaĝungin. Sanak (Unimak, Sanak) adalarında konuşulur.
  - Taxtamam Tunuu. Belkofski'de konuşulur.
  - Qaĝiiĝun. Shumigan adalarında konuşulur.

Eskimo dilleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Yupik dilleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Sirenik Yupikçesi [kendilerince сиӷы́ныгмы̄́ӷа (sg) сиӷы́ныгмы̄́ӷий (pl]; İngilizce Sireniki Yupik; Rusça сиреникский язык]. Rusya Federasyonuna bağlı Sireniki (Посёлок Сиреники) köyünde konuşulan bu dil 1997 yılında yok oldu.
Öz Yupik dilleri [İngilizce Yupik proper]
- Sibirya Yupikçesi [İngilizce Siberian Yupik, Central Siberian Yupik]
  - Ungazik Yupikçesi [kendilerince Уңазиӷмӣ (sg) Уңазиӷмӣт (pl); İngilizce Chaplino dialect; Rusça Уназикский говор]. Rusya Federasyonuna bağlı Ungazik (Посёлок Унгазик ya da Чаплино) köyünde konuşulur.
  - Avan Yupikçesi [Rusça Аванский говор]. Rusya Federasyonuna bağlı Avan (Посёлок Аван) köyünde konuşulur.
  - İmtuk Yupikçesi [Rusça Имтукский говор]. Rusya Federasyonuna bağlı İmtuk (Посёлок Имтук) köyünde konuşulur.
  - Sivuqaq Yupikçesi [kendilerince Yupigestun; İngilizce St. Lawrence Island Yupik; Rusça диалект острова Св. Лаврентия]. ABD'ye bağlı Sivuqaq (St. Lawarence) adasında konuşulur ve İngilizcede "Siberian Yupik" adı gündelik dilde daha çok bu lehçe için kullanılır.
    - Sivuqarmiit
    - Pauvuilagmiit
    - Kukuligmiit
    - Sikuuvugmiit
    - Kialigagmiit
- Naukan Yupikçesi [kendilerince нывуӄаӷмит; İngilizce Naukan Yupik, Naukanski Yupik; Rusça науканский язык]. Rusya federasyonuna bağlı Naukan (Посёлок Наукан) ile Dejnyov (Посёлок Дежнёв) köylerinde konuşulur.
- Alaska Yupikçesi [İngilizce Alaskan Yup'ik, Central Alaskan Yup'ik]. İngilizcede apostrofsuz Yupik biçimi Sibirya Yupikçesi için kullanılırken, Alaska Yupikçesi için apostroflu Yup'ik biçimi tercih edilir.
  - Unaliq-Pastuliq Yupikçesi [İngilizce Norton Sound Yup’ik]
    - Unaliq Yupikçesi [kendilerince Unalirmiut; İngilizce Unaliq subdialect]
      - Atnegmiut
      - Kuuyuŋmiut
      - Eŋlutaleġmiut
      - Caxtulegmiut
      - Uŋallaqłiŋmiut
      - Tacirmiut
    - Pastuliq Yupikçesi [kendilerince Pastulirmiut; İngilizce Kotlik subdialect]
  - Yupikçe [kendilerince Yugtun ya da Yugcetun (dil), Yupiaq (sg), Yupiik (dual), Yupiit (pl); İngilizce General Central Yup’ik]
    - Qerauranermiut
    - Kuigularmiut
    - Qip’ngayarmiut
    - Qaluyaarmiut
    - Marayaarmiut
    - Chnagmiut
    - Kuigpagmiut
    - Akulmiut
    - Caninermiut
    - Kusquqvagmiut
      - Unegkumiut
      - Kiatagmiut
  - Egegik Yupikçesi [kendilerince Aglurmiut; İngilizce Egegik Yup’ik, Bristol Bay Yup’ik]
  - Çupikçe [kendilerince Cugtun ya da Cugcestun (dil), Cup’ik (sg) Cupiik (dual) Cupiit (pl); İngilizce Cup’ik, Hooper Bay-Chevak Cup’ik]. Yupik alfabesinde c harfi ç (ch) sesine tekabül eder.
    - Hooper Bay Çupikçesi [kendilerince Askinarmiut; İngilizce Hooper Bay subdialect]
    - Chevak Çupikçesi [kendilerince Qissunamiut; İngilizce Chevak subdialect]
  - Nunivak Çupikçesi [kendilerince Cugtun (dil), Cup’ig (sg), Cupiik (dual), Cupiit (pl), Nuniwarmiut; İngilizce Cup’ig, Nunivak Cup’ig or Cup’ik]. Nunivak adasında konuşulur
- Supikçe [kendilerince Sugcestun, Sugt'stun, Sugtestun (dil), Sugpiaq (sg), Sugpiak (dual), Sugpiat (pl) ya da Alutiitstun (dil), Alutiiq (sg), Alutiik (dual), Alutiit (pl); İngilizce Alutiiq, Sugpiaq, Pacific Yupik]
  - Batı Supikçesi [kendilerince Kaniagmiut; İngilizce Koniag Alutiiq, Koniag dialect, Alutiiq (sensu stricto)]
    - Anakara Batı Supikçesi [İngilizce Koniag Alutiiq of Alaska Peninsula]
      - Ugaassarmiut [İngilizce Ugashik subdialect]
      - Katmai şivesi [İngilizce Katmai subdialect]
    - Ada Batı Supikçesi [İngilizce Koniag Alutiiq of Kodiak Island]
      - Qik'rtarmiut Sugpiat ya da Qik'rtarmiut Alutiit
        Güney şivesi [İngilizce Southern subdialect]. Kodiak adasındaki Akhiok ve Old Harbor şehirlerinde konuşulur.
        
        Kuzey şivesi [İngilizce Northern subdialect]. Kodiak adasındaki Karluk, Larsen Bay, Port lions, Ouzinkie ve Kodiak şehirlerinde konuşulur.
      - Tangirnarmiut. Tangirnaq (Woody Island) adasında konuşulur.
  - Doğu Supikçesi [İngilizce Chugach Alutiiq, Chugach dialect, Chugach Eskimo, Sugpiaq (sensu stricto)]
    - Anakara Doğu Supikçesi [İngilizce Chugach Alutiiq of Kenai Peninsula]
      - Unegkurmiut
      - Yalegmiut
    - Ada Doğu Supikçesi [kendilerince Chugachigmiut; İngilizce Chugach Alutiiq of Prince William Sound, Chugach proper]
      - Tyanirmiut
      - Shuqlurmiut
      - Nutyirmiut
      - Palugvirmiut
      - Alukarmiut
      - Atyarmiut
      - Talitlarmiut
      - Kangirtlurmiut
      - Ugalakmiut

İnuit dilleri[değiştir | kaynağı değiştir]

İnyupikçe [İngilizce Inupiaq, Iñupiaq]
- Seward Yarımadası İnyupikçesi [İngilizce Seward Peninsula Inupiaq]
  - Bering Boğazı İnyupikçesi [İngilizce Bering Strait Inupiaq]
    - Diomede şivesi [İngilizce Diomede subdialect]
      - İngalik İnyupikçesi [kendilerince Ingalikmiut; İngilizce Ingalikmiut Eskimo]. ABD'ye bağlı Küçük Diomede (Little Diomede) adasında az sayıda konuşanı vardır.
      - İmaqliq İnyupikçesi [kendilerince Imaqłit; Rusça имакликский диалект]. Rusya Federasyonuna bağlı Büyük Diomede (Остров Ратманова, Большой Диомид) adasında konuşulan bu dil 1948 yılında yok oldu.
    - Wales İnyupikçesi [İngilizce Wales subdialect]
      - Kiŋikmiut
      - Tapqaġmiut
    - Ukiuvaŋmiut [İngilizce King Island subdialect]
  - Qawiaraq İnyupikçesi [İngilizce Qawiaraq, Kawerak]
    - Batı Qawiaraq İnyupikçesi [İngilizce Teller subdialect, Qawiaraq proper]
      - Siñġaġmiut
      - Qaviaraġmiut
      - Ayaqsaaġiaaġmiut
      - Aziagmiut. Sledge (Aziak, Ayak) adasında konuşulur.
    - Doğu Qawiaraq İnyupikçesi [kendilerince Iġałuiŋmiut; İngilizce Fish River subdialect]
- İnyupikçe [İngilizce Northern Alaskan Iñupiaq]
  - Malimiut İnyupikçesi [İngilizce Malimiutun]. Malimiut adı komşuları olan Yupikler tarafından verilmiştir.
    - Kotzebue şivesi [İngilizce Kotzebue subdialect, Southern Malimiut Inupiatun]
      - Pittaġmiut
      - Kaŋiġmiut
      - Qikiqtaġruŋmiut
    - Kobuk şivesi [İngilizce Kobuk subdialect, Northern Malimiut Inupiatun]
      - Kuuŋmiut
      - Kiitaaŋmiut ya da Kiitaaġmiut
      - Siiḷviim Kaŋianiġmiut
      - Nuurvinmiut
      - Kuuvaum Kaŋiaġmiut
      - Akuniġmiut
      - Nuataaġmiut
      - Napaaqtuġmiut
      - Kivalliñiġmiut
  - Kuzey Alaska İnyupikçesi [kendilerince Iñupiatun (dil), Iñupiaq (sg), Iñupiak (dual), Iñupiat (pl); İngilizce North Alaskan Inupiatun]
    - Tikiğaq İnyupikçesi [kendilerince Tikiġaġmiut; İngilizce Point Hope Inupiatun]
    - North Slope İnyupikçesi [İngilizce North Slope Inupiatun]
      - Utuqqaġmiut
      - Siḷaliñaġmiut
        Kukparungmiut
        
        Kunmiut
      - Kakligmiut
        Sidarumiut
        
        Utkiavinmuit
        
        Nuwukmiut
      - Kuulugruaġmiut
      - Ikpikpagmiut
      - Kuukpigmiut
        Kañianermiut
        
        Killinermiut
        
        Kagmalirmiut
    - Nunataağmiut İnyupikçesi [kendilerince Nunataaġmiut; İngilizce Anaktuvik Pass Inupiatun, Nunamiut]
    - Uummarmiut İnyupikçesi [kendilerince Uummarmiut, Uummarmiutun; İngilizce Uummarmiut Iñupiaq, West Arctic Inupiatun, Canadian Iñupiaq]. Kanada'da Mackenzie deltasında yer alan Aklavik ve Inuvik şehirlerinde konuşulur. Kökenleri Nunamiut'lara dayanır. Etnik olarak “Inupiaq” olsa da Kanada’da siyasi sebeplerle “Inuvialuit” adı altında toplanır.
Batı Kanada İnuitçesi [İngilizce Inuvialuktun (dil), Inuvialuit (ırk), Western Canadian Inuktitut]. Kanada (Kuzeybatı Toprakları)'da resmi dillerden biridir.
- Siglit İnuitçesi [İngilizce Siglitun, Siglit, Inuvialuktun proper]. Kanada (Kuzeybatı Toprakları)'da Tuktuyaaqtuuq (Tuktoyaktuk), Paulatuuq (Paulatuk), Ikaasuk (Sachs harbour) ve Inuuvik (Inuvik) şehirlerinde konuşulur.
  - Qikiqtaruqmiut
  - Kupugmiut
  - Kittegaryumiut
  - Nuvuraqmiut
  - Avvagmiut
  - Nuunatahmiut
- Inuinnaqtun [kendilerince ᐃᓄᐃᓐᓇᖅᑐᓐ; İngilizce Inuinnaqtun, Inuinnaq, Copper Inuktitut]
  - Kangiryuarmiut İnuitçesi [İngilizce Kangiryuarmiutun subdialect]. Kanada (Kuzeybatı Toprakları)'da Ulukhaqtuuq (Ulukhaktok, Kangiryuaq, Holman) şehrinde konuşulur.
    - Kanghiryuatjagmiut
    - Kanghirjuarmiut
    - (?) Haneragmiut
    - (?) Puivlirmiut
    - (?) Nagyuktomiut
  - İqaluktuuttiaq İnuitçesi [İngilizce Cambridge subdialect]. Kanada Nunavut'da Iqaluktuuttiaq (ᐃᖃᓗᒃᑑᑦᑎᐊᖅ, Cambridge Bay) şehrinde konuşulur.
    - Ekaluktomiut
    - Kiglinirmiut
  - Qurluqtuq İnuitçesi [İngilizce Coppermine subdialect, Kugluktuk dialect]. Kanada Nunavut'da Qurluqtuq (ᖁᕐᓗᖅᑐᖅ, Kugluktuk, Coppermine) şehrinde konuşulur.
    - Akkuliakattangmiut
    - Noahognirmiut
    - Kogluktomiut
    - Wallirmiut
    - Asiagmiut
    - Pingangnaktomiut
  - Umingmaktuuq İnuitçesi [İngilizce Bathurst subdialect]. Kanada Nunavut'da Umingmaktuuq (Umingmaktok, Bathurst) şehrinde konuşulur.
    - Nennitagmiut
    - Kilusiktomiut
- Natsilingmiut İnuitçesi [kendilerince Inuktitun; İngilizce Natsilingmiutut, Natsilik dialect]
  - Natsilik İnuitçesi [kendilerince Nattilingmiutut (dil); İngilizce Natsilik subdialect, Natsilik proper]. Kanada Nunavut'da ᑕᓗᕐᔪᐊᑦ (Talurjuat/Spence Bay) ile ᓇᐅᔭᑦ (Naujat/Repulse Bay) şehirlerinde konuşulur.
    - Arvertormiut
    - Netsilingmiut
    - Kuungmiut
  - Arviligjuaq İnuitçesi [İngilizce Arviligjuaq subdialect]. Kanada Nunavut'da ᐊᕐᕕᓕᒡᔪᐊᖅ (Arviligjuaq/Pelly Bay) şehrinde konuşulur.
    - Arviligjuarmiut
    - Sinimiut
  - Utkuhiksalik İnuitçesi [kendilerince Utkuhiksalingmiutitut (dil); İngilizce Utkuhiksalik subdialect, Utkuhikhalik, Gjoa Haven dialect]. Kanada Nunavut'da ᐅᖅᓱᖅᑑᖅ (Uqsuqtuuq/Gjoa Haven) ile ᖃᒪᓂ‛ᑐᐊᖅ Qamani'tuaq (Baker Lake) şehirlerinde konuşulur.
    - (?) Ahagmiut
    - (?) Hanningařuqmiut
    - (?) Ilivilermiut
    - Ugyulingmiut
    - Qeqertarmiut
    - Utkuhiksalingmiut [İngilizce Utkuhiksalik proper]
Doğu Kanada İnuitçesi [kendilerince ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ Inuktitut; İngilizce Inuktitut, Eastern Canadian Inuktitut]. Kanada (Nunavut)'da resmi dillerden biridir.
- Kivalliq İnuitçesi [kendilerince ᑭᕙᓪᓕᕐᒥᐅᑦ Kivallirmiut, Kivallirmiutut, Kivallirmiutun, Inuktitun; İngilizce Kivalliq, Keewatin dialect, Caribou dialect, Caribou Inuit (sensu stricto)]. Kanada (Nunavut)'da ᖃᒪᓂᑦᑐᐊᖅ (Qamanittuaq/Baker Lake) ile ᑎᑭᕋᕐᔭᖅ (Tikirarjuaq/Whale Cove) şehirlerinde konuşulur.
  - Qaernermiut şivesi [İngilizce Qairnirmiut subdialect]
    - Qaernermiut
    - (?) Harvaqtormiut
  - Hauneqtormiut ya da Kangiqliniqmiut [İngilizce Hauniqturmiut subdialect]
  - Padlermiut [İngilizce Paallirmiut subdialect]
  - Ahiarmiut [İngilizce Ahiarmiut subdialect]
- Aivilik İnuitçesi [kendilerince Aivilingmiutut, Inuktitut; İngilizce Aivilik dialect, Walrus Inuit]. Kanada'da ᓴᒡᓕᖅ (Sagliq/Southampton Island), ᐃᒡᓗᓪᓕᒑᕐᔪᒃ (Igluligaarjuk/Chesterfield Inlet) ve ᑲᖏᖅᖠᓂᖅ (Qangiqłiniq/Rankin Inlet) şehirlerinde konuşulur.
  - Southampton şivesi [İngilizce Southampton subdialect]
  - Rankin şivesi [İngilizce Rankin subdialect]
    - Aivilingmiut
    - (?) Amitormiut
- Kuzey Qikiqtaaluk İnuitçesi [kendilerince Qikiqtaaluk uannangani, Inuktitut; İngilizce North Baffin dialect, North Qikiqtaaluk dialect]. Kanada (Nunavut)'da ᐃᒡᓗᓕᒃ (Iglulik/Igloolik), ᓴᓂᕋᔭᖅ (Sanirajaq/Hall Beach), ᒥᑦᑎᒪᑕᓕᒃ (Mittimatalik/Pond Inlet), ᑲᖏᖅᑐᒑᐱᒃ (Kangiqtugaapik/Clyde River), ᐃᒃᐱᐊᕐᔪᒃ (Ikpiarjuk/Arctic Bay), ᓇᓂᓯᕕᒃ (Nanisivik), ᖃᐅᓱᑦᑐᖅ (Qausuittuq/Resolute) ve ᐊᐅᔪᐃᑦᑐᖅ (Aujuittuq/Grise Fiord) şehirlerinde konuşulur.
  - Tununirmiut şivesi [İngilizce Tununirmiut subdialect]
    - Nedlungmiut
    - Tununirusirmiut
    - Tununermiut
    - Mittimatalingmiut (halk) Mittimatalingmiutut (dil)
    - Aggomiut
    - (?) Pilingmiut
  - Iglulirmiut [İngilizce Iglulingmiut subdialect]
- Güney Qikiqtaaluk İnuitçesi [kendilerince Qikiqtaaluk nigiani, Inuttitut; İngilizce South Baffin dialect (sensu lato), South Qikiqtaaluk dialect]. Kanada (Nunavut)'da ᑲᖏᖅᑐᒑᐱᒃ (Kangiqtugaapik/Clyde River), ᕿᑭᖅᑕᕐᔾᔪᐊᖅ (Qikiqtarjuaq/Broughton Island), ᐸᖕᓂᖅᑐᐅᖅ (Pangniqtuuq/Pangnirtung), ᐃᖃᓗᐃᑦ (Iqaluit/Frobisher Bay), ᑭᖕᒥᕈᒃ (Kingmiruk/Lake Harbour) ve ᑭᙵᐃᑦ (Kinngait/Cape Dorset) şehirlerinde konuşulur.
  - Güneydoğu şivesi [İngilizce Southeast Baffin subdialect, East Baffin dialect]
    - Akudnirmiut
    - Padlimiut
    - Qinguamiut
    - Saumingmiut
    - Kingnaitmiut
    - Qinguamiut
    - Okomiut
    - Talirpingmiut
  - Güneybatı şivesi [İngilizce Southwest Baffin subdialect, South Baffin dialect (sensu stricto)]
    - Kingarmiut ya da Sikosuilarmiut [İngilizce Cape Dorset dialect]
    - Akuliarmiut
    - Nugumiut
    - Qaumauangmiut
- Nunavik İnuitçesi [kendilerince Inuttitut, Nunavimmiutitut, Nunavimiut; İngilizce Nunavik dialect, Arctic Quebec Inuit]. Kanada'da ᑰᑦᔪᐊᕌᐱᒃ (Kuujjuaraapik/Great Whale River), ᐅᒥᐅᔭᖅ (Umiujaq), ᐃᓄᑦᔪᐊᖅ (Inujjuaq/Inukjuak), ᐳᕕᕐᓂᑐᖅ (Puvirnituq), ᓴᓂᑭᓗᐊᖅ (Sanikiluaq), ᒣᓚᓯᒃᑯᑦ (Mailasikkut/Chisasibi)*, ᐊᑯᓕᕕᒃ (Akulivik), ᐃᕗᔨᕕᒃ (Ivujivik), ᓴᓪᓗᐃᑦ (Salluit), ᑲᖏᖅᓱᔪᐊᖅ (Kangiqsujuaq), ᖁᐊᖅᑕᖅ (Quaqtaq), ᑲᖏᕐᓱᒃ (Kangirsuk), ᐊᐅᐸᓗᒃ (Aupaluk), ᑕᓯᐅᔭᖅ (Tasiujaq), ᑰᑦᔪᐊᖅ (Kuujjuaq/Fort Chimo), ᑲᖏᖅᓱᐊᓗᑦᔪᐊᖅ (Kangiqsualujjuaq), ᑕᕐᐸᖓᔪᖅ (Tarpangajuq) ve ᑭᓪᓕᓂᖅ (Killiniq/Port Burwell) şehirlerinde konuşulur.
  - Tahagmiut ya da Tarramiut (halk), Tarramiutut ya da Taqramiutut (dil)
    - Nuvugmiut
    - Ungavamiut
    - Tahagmiut
  - Siqinirmiut
    - Koksoakmiut
    - Kangiqsualujjuamiut
    - Kidlinungmiut
  - Itivimiut
  - Qikirtamiut [İngilizce Belcher Islands Inuit]
- Nunatsiavut ya da Labrador İnuitçesi [kendilerince Inuttut, Inuttitut, Nunatsiavummiutut, Labradorimiutut; İngilizce Labrador Inuttut, Labrador Inuttitut]. Kanada'da Naini (Nain), Hopedale, Maqûvik (Makkovik), Ukkusitsalik (Davis Inlet), Vaali (Goose Bay–Happy Valley), Nutâk (Nutak), Hebron†, Tikirarsuarusik (Rigolet) şehirlerinde konuşulur.
  - Kuzey Nunatsiavut İnuitçesi [İngilizce Northern Labrador subdialect, Labrador Inuttut (sensu stricto)]
    - Kongithlushuamiut
    - Chuckbuckmiut
    - Nunenumiut
    - Avitumniut
  - Rigolet İnuitçesi [İngilizce Rigolet subdialect, Rigolet Inuttut]
    - Aivitumiut
    - (?) Netcetumiut
    - (?) Puthlavamiut
Grönland İnuitçesi [kendilerince Kalaallisut; İngilizce Greenlandic, Greenlandic Inupik, Greenlandic Inuktitut; Danca grønlandsk]. Danimarka'ya bağlı Grönland'da esmi dildir.
- Kuzey Grönland İnuitçesi [kendilerince Avannarhuarmiutut (yazı dili: Avanersuarmiut[u]ut), Kalaallihut, Inuktun, Taissumanialungmiut, Inughuit; İngilizce North[ern] Greenlandic, dialect of Avanersuaq, Polar Greenlandic, Polar Inuit; Danca nordgrønlandsk, polareskimoisk i Thuleområdet]. Qaanaaq şehrinde konuşulur.
- Batı Grönland İnuitçesi [kendilerince Kitaamiutut/Kalaallisut; İngilizce West[ern] Greenlandic, West Greenland Inuit, Dialect of Kitaa; Danca vestgrønlandsk]
  - Kuzey Batı Grönland İnuitçesi [İngilizce North West Greenlandic; Danca nordvestgrønlandsk]. Upernavik, Uummannaq, Diskobugt ve Aasiaat şehirlerinde konuşulur.
    - Avangnamiut [İngilizce dialect of Upernavik; Danca Upernavik-dialekt]
    - Kangaatsiaq-Uummannaq şivesi [İngilizce Kangaatsiaq-Uummannaq (sub-)dialect]
      - Qeqertarsuarmiut
      - Kangiamiut
      - Akunermiut
  - Orta Batı Grönland İnuitçesi [İngilizce Central West Greenlandic; Danca centralgrønlandsk]. Sisimiut, Maniitsoq ve Nuuk şehirlerinde konuşulur.
    - Quavaitmiut
    - Kalatditmiut. Yazı dilinin temelini oluşturur.
  - Güney Batı Grönland İnuitçesi [İngilizce South West Greenlandic; Danca sydvestgrønlandsk]. Paamiut, Qadortoq ve Kap Farvel (Nunap Isua) şehirlerinde konuşulur.
    - Paamiut şivesi [İngilizce Paamiut (sub-)dialect; Danca Paamiut (kommunes) dialekt]
    - Nanortalik-Qaqortoq şivesi [İngilizce Nanortalik-Qaqortoq (sub-)dialect; Danca Qassimiut-Nanortalik dialekten]
    - Kap Farvel şivesi [İngilizce Kap Farvel; Danca Kap Farvel dialekten]
- Doğu Grönland İnuitçesi [İngilizce East[ern] Greenlandic, East Greenland Inuit, dialect of Tunu; Danca østgrønlandsk]. Angmagssalik ve Ittoqqortoormiut (Illoqqortoormiut) şehirlerinde konuşulur.
  - Angmagsalingmiut

Alaska'daki konuşabilme durumu[değiştir | kaynağı değiştir]

Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı^[4]

ALASKA	etnik nüfus	anadilini konuşabilen	%	konuşabilme yaşı
1980	.	.	.	.
Sibirya Yupikleri	1.100	1.050	95	yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu
Yupikler	17.000	14.000	80	yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı
İnyupikler	12.000	5.000	40	yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Supikler	3.000	1.000	33	yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Aleutlar	2.200	700	35	yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
1992	.	.	.	.
Sibirya Yupikleri	1.100	1.050	95	yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu
Yupikler	18.000	12.000	67	yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı
İnyupikler	13.000	4.000	31	yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Supikler	3.100	600	19	yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Aleutlar	2.100	400	19	yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı

Bazı gramer özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Kelimelerde üç sayı vardır: tekil, ikil, çoğul (ikil yalnızca Grönland İnuitçesi ile Sirenik Yupikçesinde yoktur)
Kelimeler yalın halde çoğu zaman nominatif eki alırlar:
- tekil için daha çok -q (Eskimo)/-x̂ (Aleut)
- ikil için daha çok -k (Eskimo)/-x (Aleut)
- çoğul için daha çok -t (Eskimo)/-n (Doğu Aleut) -s (Batı Aleut)
Kelimeler (ya da cümleler) 4 bölümden oluşur:
- kök (İng. stem)
- yapım eki (İng. postbase)
- çekim eki (İng. ending)
- bağlaç (İng. enclitic)
Tamlama (isim ya da sıfat) bulunmaz
Türkçede iyelik tamlaması (genitive + possessive) ile ifade edilen (örn: adamın evi) yapılar, İnyupikçede iyelik tamlaması olmadığı için ona yakın başka bir yapıyla kurulur: relative + absolutive:
- Aleutça:
  - Unangam tunuu: Aleut dili
  - tayaĝum ulaa: adamın evi
  - tayaĝus hlangis: adamın oğulları
  - alaĝum qaa: deniz balığı
  - isuĝim ajagaa: dişi fok
  - sabaakam tutuusiki: köpeğin kulakları
- Yupikçe:
  - qayam paanga: kayağın ağzı
  - nunam iqua: tundranın sonu
- İnyupikçe:
  - tuttum nagrua: Ren geyiğinin boynuzu
  - tuttum niaqua: Ren geyiğinin kafası
- Doğu Kanada İnuitçesi:
  - illuup ukkuanga: evin kapısı
  - anaanama illunga: annemin evi
- Grönland İnuitçesi:
  - piniartup qajaa: avcının kayağı
  - Kaalip illua: Karl'ın evi
Eskimo dillerinde mastar (infinitive) olmadığı için sözlüklerde fiiller genelde üçüncü tekil şahıs bildirme kipi (indicative) olarak yer alır ya da uluslararası teamüllere uygun olarak tire (-) ile fiil kökü belirtilir.

Vikipedi versiyonları[değiştir | kaynağı değiştir]

Vikipedi

Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Grönland İnuitçesi (kl) sürümü

Wikimedia Incubator

Wikimedia Incubator'de Yupikçe Vikipedi deneme projesi bulunmaktadır.

Eskimo - Aleut dillerinde Vikipedi versiyonları arasında İnyupikçe, Doğu Kanada İnuitçesi ve Grönland İnuitçesi bulunmaktadır. Alaska Yupikçesi versiyonu ise Incubator'da test edilmektedir.

Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b Georgy Menovshchikov (1990), Contemporary Studies of the Eskimo-Aleut Languages and Dialects: A Progress Report 21 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Arctic Languages, An Awakening, UNESCO
^ "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.
^ "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012.
^ Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life 14 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Northern Minority Languages: Problems of Survival, Senri Ethnological Studies 44 1997, pp 187-223

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Bibliography on Eskimo-Aleut Languages and Linguistics – 7/2004 ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[ref772-1] Georgy Menovshchikov (1990), Contemporary Studies of the Eskimo-Aleut Languages and Dialects: A Progress Report 21 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Arctic Languages, An Awakening, UNESCO

[2] "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.

[refAnlcpop-3] "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012.

[4] Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life 14 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Northern Minority Languages: Problems of Survival, Senri Ethnological Studies 44 1997, pp 187-223

[1]

[2]

[3]

[4]

Eskimo–Aleut dilleri nedir?, Eskimo–Aleut dilleri anlamı nedir?, Eskimo–Aleut dilleri ne demektir?