Eretria Kuşatması
Eğriboz
Tarih MÖ 490 Bölge Eretria / Eğriboz Sonuç Ahameniş zaferi
Taraflar
Eretria	Akamenid İmparatorluğu
Komutanlar ve liderler
?	Datis, Artaphernes
Güçler
?	25 bin

Eretria Kuşatması MÖ 490 yılında Yunanistan'a Birinci Pers Saldırısı sırasında gerçekleştirilmiş bir kuşatma harekâtıdır. Eğriboz Adası'ndaki Eretria kenti, General Datis ve Artaphernes komutasındaki güçlü Pers kuvvetlerince kuşatılmıştır. Yunanistan'a Birinci Pers Saldırısı, İyon şehir devletlerinin Pers hakimiyetini yıkmak için kalkıştıkları İyon Ayaklanması sırasında Ege'ye askerî güç göndermiş olmalarına bir karşılık vermedir. İyon Ayaklanması'nın başlarında Eretria ve Atina kuvvetlerinin desteğiyle İyon ordusu Sard'ın aşağı şehrini ele geçirmeyi başardı ve kentte yangın çıktı. Ancak yukarı kenti alamadılar ve geri çekilme sırasında Efes Muharebesi'nde ağır kayıplara uğradılar. Bu akın karşısında Pers Kralı I. Darius'un Atina ve Eretria'dan öç almaya yemin etmiştir.

İyon Donanması Lade Deniz Muharebesi'nde ağır bir yenilgiye uğradığında İyon Ayaklanması da kesin olarak çözülmüştür. Bunun üzerine I. Darius, Yunanistan'ın istilası için hazırlıklara başlamıştır. General Datis ve Artaphernes komutasında, donanmaya bindirilen bir Pers ordusu^[1] MÖ 490 yılında Kiklad Adaları'nı, esas olarak Nakşa'yı Pers hakimiyeti altına almak ve ardından Atina ve Eretria üzerine bir misilleme saldırısı yapmak üzere harekete geçirilmiştir. Ege Denizi'nde başarılı operasyonlar gerçekleştiren donanma, yaz ortalarında Eretria'ya ulaşıp kenti kuşatmıştır. Kuşatmanın altıncı gününde Eretria içinde faaliyet gösteren Pers beşinci kolu Eretrialı birkaç aristokratı elde etmeyi başardı ve bu kimseler kent kapılarını Pers askerlerine açarak kentin düşmesini sağladılar. Kent yağmalanıp yakıldı ve halkı, I. Darius'un emri gereği köle alındı. Bu insanlar daha sonra Pers topraklarındaki Huzistan'da zorla iskan edilmişlerdir.

Eretria'dan sonra Pers Donanması Ege'ye açıldı ve Atina yönünde yelken açarak Maraton Ovası'nda karaya asker çıkardı. Bir Atina ordusu Maraton'a yürüdü ve burada gerçekleşen ünlü Maraton Muharebesi'nde Pers kuvvetlerini ağır bir yenilgiye uğrattı. Bu yenilgi Pers Ordusu'nun Yunanistan'dan çekilmesine neden olmuştur.

Tarihsel kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Yunan-Pers Savaşları konusunda birincil kaynak Grek tarihçi Herodot'tur. "Tarihin babası" olarak bilinen Herodot,^[2] Önasya'daki o zaman için Pers hakimiyetinde olan Halikarnas'da MÖ 484 yılında doğmuştur. Herodot, Historia adlı çalışmasını MÖ 440-430 yılları arasında yazmıştır. Bu çalışmasında Grek – Pers Savaşları'nı anlatmıştır. Söz konusu savaşların MÖ 450 yılında sona erdiği düşünülürse, Herodot'un bu çalışması, konu aldığı olaylarla çağdaş sayılır.^[3] Herodot'un tarzı tümüyle öyküleştirme tarzıydı ve en azından batı toplumları açısından tanınan bir tarih anlatımı olarak görülmektedir.^[3] Herodot'un, olayları tanrıların istek ve kaprislerine, kişilerin iddialarına dayanmadan, diğer yandan olayların tarihsel değerlerini nispeten objektif vermesi, bir tarihçi için aranan bir nitelik dizisi olarak kabul edilmektedir.^[3]

Herodot'tan sonraki, Tukididis gibi bazı tarihçiler, her ne kadar onun tarzını izlemişlerse de eleştirmekten geri kalmamışlardır.^[4][5] Bununla birlikte Tukididis kendi tarih çalışmasını, Herodot'un bıraktığı yerden, Sestos Kuşatması'ndan başlatmayı seçmiştir. Muhtemelen, Herodot'un çalışmasının düzeltilmeye ya da yeniden yazılmaya gerek duymayacak kadar doğru olduğunu düşünmüştü.^[5] Konuya ilişkin diğer bir örnek olan Plutarkhos da Herodot'u bir denemesinde yeterince Yunan yanlısı olmamakla suçlayarak eleştirmiş, "barbarperver" olarak tanımlamıştır.^[6]

Rönesans Avrupa'sında çok okunmaya devam ediyor olsa da Herodot hakkında olumsuz bir yargı sürmüştü.^[7] Ancak 19. yüzyıla gelindiğinde, bir kısım arkeolojik bulgularla defalarca desteklenince Herodot'un değeri kabul edilir olmuştur.^[8] Günümüz yaygın görüşü, Herodot'un çalışmasının son derece değerli bir tarih kaydı olduğu yönündedir. Bununla birlikte, özellikle birliklerdeki mevcutlar ve tarihler konusunda verdiği ayrıntıların yer yer kuşkuyla karşılanması da söz konusu olmaktadır.^[8] Öte yandan halen birçok tarihçi, Herodot'un anlatımının Pers karşıtı bir eğilimde olduğuna ve olayların, dramatik bir etki yaratmak amacıyla abartılmış ya da süslenmiş olduğu kanısındadır.^[9]

Grek asıllı Sicilyalı tarihçi Diodorus, MÖ I. yüzyılda kaleme aldığı ve Tarih Kitaplığı adının verdiği çalışmasında, daha eski bir Grek tarihçi olan Eforos'tan kısmen yararlanarak Yunan-Pers Savaşları'yla ilgili olarak bazı bilgiler vermektedir. Bu bilgiler Herodot'unkilerle tamamen uyumludur.^[10] Yunan- Pers Savaşları, Plutarkhos, Ctesias gibi bazı antik tarihçiler ve Eshilos gibi oyun yazarlarının dolaylı anlatımları tarafından, kuşkusuz daha az detay verilerek anlatılmıştır. Yılanlı Sütun gibi bazı arkeolojik belgeler de Herodot'un anlatımının desteklemektedir.^[11]

Muharebe öncesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Yunanistan'a Birinci Pers Saldırısı'nın nedenleri öncelikle, Yunan-Pers Savaşları'nın ilk evresi sayılan İyon Ayaklanması'na dayanmaktadır. Ancak esasen Yunanistan'la Pers İmparatorluğu arasında, kökleri daha eskiye dayanan gerginliklerin ve çekişmelerin bir sonucu olarak görülmelidir. Pers İmparatorluğu MÖ 500 yılı civarında hala çok genç ve son derece yayılmacı bir imparatorluktu. Fakat boyunduruk altına almış olduğu halklar da ayaklanma eğilimindeydiler.^[12][13][14] Daha açık ifadeyle henüz bütün bütün sindirilmiş değillerdi. Ayrıca I. Darius, tahtı zor kullanarak ele geçirmişti ve hükümdarlık süresinin önemli bir kısmını ayaklanmaları bastırmakla geçirmişti.^[12] Diğer yandan İyon Ayaklanması'ndan önce imparatorluğun topraklarını Avrupa içlerine doğru genişletme çabası içindeydi. Bu amaçla düzenlenen seferle Trakya kabileleri boyun eğdirildi ve Makedonya Krallığı, Pers İmparatorluğu'nun bir müttefiki olmak zorunda bırakıldı. Antik Yunanistan'ın o tarihlerde birçok kent devletinden oluşan bölünmüş siyasi yapısı, kuşkusuz ki I. Darius'un iştahını kabartmaktaydı.^[13] Diğer yandan Yunanistan'daki kent devletlerinin varlığı, İyon Ayaklanması'nda görüldüğü gibi Pers İmparatorluğu'nun gelecekteki güvenliğini tehdit etmekteydi.^[15] Bu koşullarda I. Darius Yunanistan'a ve Ege Adaları'na boyun eğdirerek bu tehdidi ortadan kaldırmaya ve İyon Ayaklanması'nı desteklemelerinden dolayı cezalandırmaya karar vermiştir.^[15][16]

İyon Ayaklanması, Nakşa'ya karşı Pers Satrabı Artaphernes ve Milet tiranı Aristagoras'ın ortak bir istila girişiminin ardından başlamıştır. Girişim sonuç itibarıyla başarısız oldu.^[17] Artaphernes, yenilginin baş sorumlusu olarak gördüğü Aristagoras'ı Milet tiranlığından azletmeye karar vermiştir. Fakat daha atik davranan Aristagoras tiranlığı bırakarak Milet'de demokrasiyi ilan etti. Bu girişim, Pers hakimiyetine karşı açık bir başkaldırıydı.^[17] Diğer İyon kentleri de Milet'i izleyerek Pers Sarayı'nca atanmış olan tiranları devirip demokrasi ilan ettiler.^[17][18] Böylece ayaklanma tüm İyonya'ya yayılmış oldu. Ardından Aristagoras Yunanistan anakarasına gidip belli başlı Grek kent devletlerinden askeri olarak yardım istedi. Fakat sadece Atina ve Eretria yardım etmeyi kabul ettiler.^[19]

Eretria'nın İyonya'ya yardım etmesinin nedenleri açık değildir. Muhtemelen ticari nedenler önemli bir faktör olmuştu. Eretria, esas olarak deniz ticaretine dayanan bir ekonomiye sahipti ve Batı Anadolu'daki Pers hakimiyeti bu ticareti ciddi olarak sınırlıyordu.^[19] Herodot'a göre Eretria'nın destek kararının, Halkis'le olan savaşlarının bir bölümünde Milet'in yardımlarına bir karşılık olarak alındığını ileri sürmektedir.^[20]

Atina ve Eretria yardım olarak toplam 25 triremeden oluşan bir görev kuvvetini Batı Anadolu'ya gönderdiler.^[20][21] Sard üzerine yürüyen Grek ordusu baskın tarzı bir saldırıyla duruma hakim olmuştur. Aşağı şehir ele geçirildi ve yakıldı.^[22] Ancak Artaphernes önemli bir kuvvetle yukarı kaleyi savundu. Aşağı şehirde yangın çıkması üzerine Grek kuvvetleri aşağı kentten çekilerek Efes'e geri dönmek üzere yürüyüşe geçtiler. Fakat Ege sahiline kadar onları izleyen Pers süvarisi nedeniyle Efes yakınlarında muharebeyi kabul etmek zorunda kaldılar. Efes Muharebesi sonucunda ağır bir hezimete uğradılar. İyon Ayaklanması'nın ilk ve son taarruzi harekâtı olan Sard Seferi kesin olarak sonuçsuz bir girişim olsa da I. Darius, Eretria'nın ve özellikle de Atina'nın bu düşmanca tutumu yüzünden misilleme yapmaya yemin etmiştir.^[23] Daha sonra Lade Deniz Muharebesi'ndeki kesin Pers zaferi İyon Ayaklanması'nı MÖ 493 yılı itibarıyla çökertmiştir. Bunun ardından son direnek noktaları da Pers Donanması'nca kırılmıştır.^[24] Ayaklanmayı bir fırsat olarak değerlendiren I. Darius imparatorluğun sınırlarını Marmara Denizi'ne ve Ege Denizi'nin doğu tarafındaki adalara kadar genişletmiştir.^[25] İyonya'daki ayaklanması kırmak Pers İmparatorluğu için, Atina ve Eretria'dan öcünü almak ve Yunanistan'da gelecek tehdidi bertaraf etmek için bir sonraki hamlenin planlanmasına ve hazırlıklarına girişme olanağı sağlamıştır.^[26]

İyon Ayaklanması kesin olarak bastırıldıktan sonra MÖ 492 yılında I. Darius, Yunanistan'a bir istila kuvveti göndermiştir. Bu kuvvetlerin komutasına damadı General Mardonius'u atamıştır. General Mardonius'un seferi Trakya'yı yeniden Pers İmparatorluğu topraklarına kattı ve I. Aleksandros'un Makedonya Krallığı'ı Pers Sarayı'na bağlı bir krallık haline getirdi. Ancak daha sonra uğranılan bir deniz felaketi seferin, ana hedefi olan Yunanistan'a ulaşamadan sona erdirilmesini zorunlu kılmıştır.^[27] Sonuçta, giriştiği bir sefer sırasında yaralanan General Mardonius, gözden düşmüştür. Daha sonra MÖ 490 yılında, I. Darius önceki seferin başarılarına dayanarak yeni bir sefer düzenlemiştir. Bu kuvvetler, Sard Satrap'ı Artaphernes'in oğlu olan Artaphernes ve Med generali Datis komutasında harekete geçirildi.^[1] Nakşa'yı cezalandırarak Kiklad Adaları'nı Pers kontrolü altına almak, sonra da Yunanistan anakarasına saldırarak Atina ve Eretria'yı boyun eğmeye zorlamayı, bu olmadığı takdirde almayı planlıyordu.^[1] Ordu ve filo MÖ 490 yılı ilkbahar aylarında hazırdır. Aynı yılın ağustos ya da eylül ayında denize açılmıştır. Donanmanın izlediği rota üzerindeki Ege Adaları'nın birçoğu Pers hakimiyetini kabul ettiler.^[28] Uğradıkları adalardan asker topladılar ve rehine olmak üzere çocukları aldılar. Karistos ise asker ve rehine vermeyi kabul etmeyince kuşatıldı ve kırsal alan yakılıp yıkıldı. Sonunda onlar da rehine ve asker vermek zorunda kaldılar.Herodot, 6.99.2 22 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.</ref>

Nakşa'yı bir kuşatmayla ele geçirildikten sonra Pers Donanması Ege Adaları üzerinden Eğriboz açıklarına yaz ortalarında ulaştı. Seferin ikinci ana hedefi olan Eretria'ya saldırı için hazırdı.^[1]

Eretria'nın durumu[değiştir | kaynağı değiştir]

Pers kuvvetlerinin üzerine geldiği haberini alan Eretria, savunmasını pekiştirmek üzere Atina'dan takviye kuvvet göndermesini istemiştir.^[29] Atina bu isteği kabul ederek Eretria'ya yakın Eğriboz Körfezi'ndeki Halkis'e, Eretria'ya yardıma 4 bin asker göndermeleri için talimat vermiştir.^[29] Yaklaşık 20 yıl önce Atina'nın Halki'i istila etmesinin ardından bu yerleşimciler Klerukya olarak Halkis topraklarına yerleşmişti.^[30][31] Ancak Halki'den hareket eden Atinalılar kente ulaştıklarında, kent yöneticisi Aeschines, onlara Eretrialılar arasında bir fikir ayrılığı olduğunu söyledi ve kendi güvenlikleri için kenti terk etmelerini önerdi. Aeschines'in uyarısını dikkate alan Atinalılar Orospos'a yelken açtılar ve bu sayede Eretria'nın kaderini paylaşmak zorunda kalmadılar.^[32]

Eretrialılar işe yarar bir harekât planı geliştirmekte yetersiz kaldılar. Herodot'un ifadesiyle "Eretrialıların planları bütünüyle yetersizdi. Atina'dan yardım istediler, fakat karar unsurları kendi aralarında anlaşma içinde değildi" demektedir.^[29] Üç farklı görüş ortaya atılmıştı. Bir grup Pers iradesine boyun eğilmesini istiyordu. Pers hakimiyeti altında bazı çıkarlarının gerçekleşeceğini umut eden bu grubu Herodot, "ihanet içinde" olarak tanımlamaktadır. Bir diğer grup ise Eretria gerisindeki dağlara çekilinmesini öneriyordu.^[33] Bir grup ise kenti savunmak kararındaydı.^[34] Ancak Pers kuvvetleri Eretria yakınlarında karaya çıktıklarında farklı tutumlar ortadan kalkmış, kenti savunmak isteyenlerin tavrı ağır basmıştır.^[34] Kentlerinin üzerine gelen Pers ordusuyla kent dışında, açık arazide muharebe etmektense surlar gerisinde, kuşatma altında bir savunma muharebesi vermek yönünde ortak bir yaklaşım oluşmuştur.^[34][35]

Kuvvetler[değiştir | kaynağı değiştir]

Eretria[değiştir | kaynağı değiştir]

Herodot Eretria kuvvetleri hakkında kesin bir bilgi vermemektedir. Muhtemelen kent nüfusunun büyük bir bölümü savunmaya katılmıştı. Ancak o tarihler için Eretria'nın nüfusu hakkında bir bilgimiz yoktur.

Pers[değiştir | kaynağı değiştir]

Herodot'a göre I. Darius'un filosu 600 triremeden oluşmaktadır.^[36] Bununla birlikte Herodot Pers kuvvetlerinin sayısı hakkında bir bilgi vermemektedir. Sadece güçlü bir piyade kuvveti olduğunu belirtmektedir.^[37] Antik kaynaklardan olayların çağdaşı sayılan ozan Simonides 200 bin kişilik bir kuvvetten söz etmektedir. Daha geç dönemden bir Romalı olan Cornelius Nepos ise piyade kuvvetini 200 bin, süvari kuvvetini ise 10 bin olarak vermektedir. Cornelius Nepos, Pers kuvvetlerinin sadece 100 bin kadarının savaşa katıldığını, geri kalanının Sounion açıklarındaki filoda olduğunu belirtmektedir.^[38] Plutarch Plutarkhos,^[39] bir coğrafyacı Pausanias^[40] ve bir Bizans ansiklopedisi olan Suda ise 300 bin kişilik bir kuvvet vermektedir.^[41] Platon'un ve Lysia'nın 500 bin,^[42][43] Justinus'un verdikleri rakam ise 600 bindir.^[44] Günümüz tarihçileri 20 binle 100 bin arasında tahminlerde bulunurken genel kabul 25 bindir.^{[45][46][47][48]} Süvari kuvvetlerinin ise bin kadar olduğu kabul edilebilir.^[45]

Kuşatma[değiştir | kaynağı değiştir]

Eretria'nın stratejisi, kuşatma altında ve kent surları gerisinde savunma yapmaktı.^[34] Bu muhtemelen üzerinde anlaşma sağlanabilen tek plandı ya da üzerinde anlaşma sağlanan bir hareket tarzı olmadığından geriye kalan tek seçenekti. Yine de, son yüzyıl içinde Pers ordusunun sadece iki yenilgi aldığı, Grek birliklerinin ise Pers kuvvetleri karşısında o güne kadar hiç başarılı olamadığı göz önüne alınırsa, kent surları gerisinde savunmada kalmak makul bir strateji sayılabilir.^[49] Diğer yandan, Pers ordusu Eretria yakınlarında gemilerden indiğinde çok zayıf kuşatma silahına sahipti ve dahası, harekâtın başlarındaki Rodos Adası'ndaki Lindos kuşatmasında başarısız olunmuştu.^[50]

Pers ordusu Eretria üzerine ilerlemek üzere üç farklı bölgede karaya çıkarıldı.^[51] Kuşatmanın ardından hareketsiz kuşatmada kalmayarak kent surlarına şiddetli saldırılara giriştiler.^[34] Herodot'a göre çatışmalar son derece sertti ve her iki taraf için de ciddi kayıplarla sonuçlanmıştır.^[34] Ancak yedinci günün şafağında Eretria'nın önde gelen iki vatandaşı kent kapılarını Pers kuvvetlerine açmıştır.^[34] Kent içine giren Pers kuvvetleri, kenti yağmaladılar ve İyon Ayaklanması'nın başlarında yakılan Sard kentinin öcünü almak için tapınakları ve kutsal mekanları yaktılar.^[52] Kentin sivil halkından sağ kalanlar katliama maruz kaldı^[28] ve bu katliamdan da sağ kurtulabilenler I. Darius'un emrine uyularak tutsak alınarak imparatorluğun uzak bir bölgesinde zorla iskan edilmek üzere köle yapıldı.^[52]

Sonuçları[değiştir | kaynağı değiştir]

Birkaç gün kentte kalan Pers kuvvetleri gemilere alındı ve onanma sahilden Attika yönünde harekete geçti.^[53] Donanma Attika'da Maraton Körfezi'ne girmeden önce, gemilerdeki esir Eretrialılar Eğriboz sahilinin batı açıklarında küçük bir ada olan Styra Adası'na bırakılmıştır.^[54] Pers kuvvetlerinin bir sonraki hedefi Atina'dır. Ancak Atina birlikleri Atina dışına çıkarak Pers birliklerini Maraton Ovası'nın iki çıkışında bloke etmek üzere harekete geçmiştir.^[55] Maraton Ovası girişine ulaşan Pers ordusu kamp kurdu ve birkaç gün boyunca iki taraf da birbirine taarruz etmeyerek bekledi. Sonunda Atina kuvvetleri saldırmaya karar verdiler ve giriştikleri bu saldırı sonucunda tarihte ünlenecek olan Maraton Muharebesi'nin zaferini kazandılar.^[56] Savaştan çekilen Pers kuvvetleri gemilere binerek Yunanistan kıyılarından ayrıldılar, tutsak Eretrialıları Aegilia Adası'nda aldılar ve Pers donanması Ege kıyılarına geri döndü. Pers İmparatorluğu'nun Yunanistan seferi böylece sona ermişti.^[57] Ege kıyılarına yanaşan donanmadaki Eretrialılar Datis ve Artaphernes'le birlikte başkent Susa'ya götürülmüştür.^[58] I. Darius Eretrialılara karşı fazlaca acımasız davranmamıştır, Miletliler gibi onlar da bugünkü Huzistan Eyaleti'nde Ardericca'da iskan edildiler.^[59] Herodot'un tarih çalışmasını yazdığı tarihlerden bir yüzyıl sonra bile, Büyük İskender Pers İmparatorluğu topraklarını istila ettiğinde, hala orada yaşıyor, dillerini ve geleneklerini koruyorlardı.^[60][61] Eretria ise bu yıkımın sonuçlarını kısa sürede giderdi ve bir süre sonra yeniden inşa edildi.^[62]

Diğer yandan I. Darius Yunanistan'a boyun eğdirmek için ikinci bir seferi planladı ve yeni bir ordu oluşturmak için hazırlıklara başlandı. Fakat bu arada Mısır, Pers Sarayı'na karşı ayaklanmıştı. Oluşturulan ordunun Mısır'da kullanılması daha acil olduğundan Yunanistan meselesi belirsiz bir süre için ertelenmiştir.^[14] Fakat I. Darius Mısır üzerine bir seferin hazırlıklarında iken öldü. Tahta oğlu I. Serhas geçti.^[63] I. Serhas, Mısır ayaklanmasını bastırdıktan hemen sonra Yunanistan üzerine bir sefer hazırlıklarına yeniden girişmiştir.^[64] Yunanistan'a İkinci Pers Saldırısı hazırlıkların tamamlandığı MÖ 480 yılında başlatıldı. Pers kuvvetleri bu seferin başlarında Thermopylae Muharebesi ve Artemision Deniz Muharebesi'nde başarılı oldular.^[65] Ancak Salamis Deniz Muharebesi'nde uğranılan yenilgi, sefer için bir dönüm noktasını işaret ediyordu.^[66] Bir sonraki sene Platea Muharebesi'ndeki kesin Grek zaferi, seferi başarısızlıkla sona erdirdi.^[67]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Herodot, Erato (6. Kitap 5 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Antik kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Herodot

* Histories26 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. İngilizce

* Herodotos, Tarih - Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları

• Ctesias, Persica (excerpt in Photius's epitome)
• Diodorus Siculus, Biblioteca Historica.
• Thucydides, History of the Peloponnesian War
• Cicero, On the Laws
• Cornelius Nepos, Miltiades
• Plutarch, Moralia
• Pausanias, Description of Greece
• Suda Dictionary (unknown author)
• Plato, Menexenus
• Justin, epitome of Trogus Pompeius's Philipic History
• Lysias, Funeral Oration

Çağdaş kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Tom Holland, Persian Fire. London: Abacus, 2005 (ISBN 978-0-349-11717-1)
• Alan Lloyd, Marathon:The Crucial Battle That Created Western Democracy. Souvenir Press, 2004. (ISBN 0-285-63688-X)
• Peter Green, The Greco-Persian Wars. Berkeley: University of California Press, 1970; revised ed., 1996 (hardcover, ISBN 0-520-20573-1); 1998 (paperback, ISBN 0-520-20313-5).
• JF. Lazenby, The Defence of Greece 490–479 BC. Aris & Phillips Ltd., 1993 (ISBN 0-85668-591-7)
• Robin Lane Fox, Alexander the Great. Penguin, 1973 (ISBN 0-14-008878-4)
• D. Fehling, Herodotus and His "Sources": Citation, Invention, and Narrative Art. Translated by J.G. Howie. Leeds: Francis Cairns, 1989.
• Moses Fehling, (1972) Introduction Thucydides – History of the Peloponnesian War - Penguin ISBN = 0-14-044039-9}}
• C. Higbie, The Lindian Chronicle and the Greek Creation of their Past. Oxford University Press, 2003.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]