Ediyakaran biyotası (eski adıyla Vendian), Ediyakaran dönemi (y. 635–541 myö) sırasında Dünya'da var olan bütün canlılardan oluşan bir taksonomik dönem sınıflandırmasıdır. Bunlar gizemli boru ve yaprak biçiminde, çoğunlukla sapsız canlılardan oluşuyordu.^[1] Bu canlıların iz fosilleri dünya çapında bulunmuştur ve bilinen en eski karmaşık çok hücreli canlıları temsil etmektedir.^{[not 1]}

Ediayakaran biyotası, 575 milyon yıl önce Avalon patlaması adı verilen bir olayda evrimsel yayınımla karşı karşıya kalmış olabilir.^[2][3] Bu, Dünya'nın Kriyojeniyen döneminin yoğun buzullaşmasının çözülmesinden sonraydı. Bu biyota, Kambriyen patlaması olarak bilinen canlı çeşitliliğindeki hızlı artışla büyük ölçüde ortadan kalktı. Şimdi var olan hayvanların vücut tasarımlarının çoğu, ilk olarak Ediyakaran'dan çok Kambriyen'in fosil kayıtlarında ortaya çıktı. Büyük canlılar için, Kambriyen biyotası, Ediyakaran fosil kayıtlarında yaygın olan canlıların bütünüyle yerini almış gibi görünüyor, ancak ilişkiler günümüzde de bir tartışma konusu.

Ediyakaran dönemi canlıları, ilk olarak yaklaşık 600 milyon yıl önce ortaya çıktı ve döneme özgü fosil topluluklarının ortadan kalktığı 542 milyon yıl önceki Kambriyen'in başlangıcına kadar gelişti. 1995 yılında Sonora, Meksika'da çeşitli bir Ediyakaran canlıları topluluğu keşfedildi ve yaklaşık 555 milyon yaşında, Ediyakara Tepeleri, Güney Avustralya ve Beyaz Deniz, Rusya'daki Ediyakaran fosilleriyle kabaca aynıydı.^[4][5][6] Yıkımdan sağ kalanları temsil edebilecek seyrek fosiller Orta Kambriyen kadar geç (510 ila 500 milyon yıl önce) bir dönemde bulunmuş olsa da; daha önceki fosil toplulukları, Ediyakaran'ın sonunda kayıtlardan kaybolur ve geriye bir zamanlar gelişen ekosistemlerin sadece ilginç parçalarını bırakır.^[7] Koruma yanlılığı, değişen bir çevre, yırtıcıların ortaya çıkışı ve diğer yaşam biçimleriyle rekabet dahil olmak üzere, bu biyotanın ortadan kalkmasını açıklamaya çalışan birden çok varsayım mevcuttur. Baltica (<560 mya) genelinde geç Ediyakaran tabakalarından yapılan son (2018) örnekleme, canlıların gelişmesinin, bakteriler tarafından üretilen çok yüksek bir yüzdeyle ve düşük toplam üretkenlik koşullarıyla çakıştığını ve bu durumun, suda yüksek yoğunlukta çözünmüş organik maddeye yol açmış olabileceğini düşündürmektedir.^[8]

Ediyakaran canlılarının yaşam ağacının neresine sığdığını belirlemenin güç olduğu kanıtlanmıştır; likenler (mantar-alg ortakyaşamları), algler, foraminifer olarak bilinen protistler, mantarlar ya da mikrobiyal koloniler ya da bitkiler ve hayvanlar arasındaki varsayımsal ara biçimler olduklarına dair önerilerle, hayvan oldukları bile belirlenememiştir.^[9] Bazı taksonların görünüşleri ve alışkanlıkları (örn. Funisia dorothea) Süngerler veya Knidliler ile yakınlıklar önerir.^[10] Kimberella yumuşakçalara benzerlik gösterebilir ve diğer canlıların iki yanlı bakışıma sahip olduğu düşünülmüştür, ancak bu tartışmalıdır. Çoğu büyük fosil, görünüşsel olarak sonraki canlılardan farklıdır: disklere, tüplere, çamur dolu torbalara veya kapitone şiltelere benzerler. Bu organizmalar arasındaki evrimsel ilişkileri ortaya çıkarmanın güçlüğü nedeniyle, bazı paleontologlar bunların hiçbir günümüz canlısına benzemeyen bütünüyle soyu tükenmiş soyları temsil ettiğini öne sürmüşlerdir. Bir paleontolog, Ediyakaran biyotası için Linne hiyerarşisinde ayrı bir alt alem seviyesinde olan Vendozoa'yı (şimdi Vendobionta olarak değiştirildi)^[11] önerdi. Eğer bu gizemli canlılar torun bırakmadıysa, garip biçimleri çok hücreli yaşamda "başarısız bir deneme" olarak görülebilir ve daha sonraki çok hücreli yaşam, öncekilerle yakın akraba olmayanan tek hücreli canlılardan bağımsız olarak evrimleşir.^[12] 2018'de yapılan bir araştırma, dönemin en belirgin ve simgesel fosillerinden biri olan Dickinsonia'nın kolesterol içerdiğini buldu.^[13] Bu onun, hayvanlara, mantarlara veya kırmızı alglerle yakından ilişkili olduğunu düşündürdü.^[14]

Coğrafi, tabakabilimsel, tafonomik veya biyolojik olarak tanımlanamadığı için "Ediyakaran Biyotası" kavramı biraz yapaydır.^[15]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

1. ^ Kırmızı algler gibi basit çok hücreli canlılar en az 1,2 milyar yıl önce evrimleşmiştir. 2,1 milyar yıl önceki Fransevilliyen biyotasının durumu belirsizdir, ancak daha karmaşık bir yapıya sahip daha eski çok hücreli canlıları temsil edebilirler.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Palæobiology II: A synthesis. Malden, MA: Blackwell Science. 2001. ss. Chapter 1. ISBN 978-0-632-05147-2. OCLC 43945263. 978-0-632-05147-2 Meraklılar için mükemmel ileri okumalar – makroevrimsel temalı birçok ilginç bölüm içerir.
• The Garden of Ediacara: Discovering the First Complex Life. New York: Columbia University Press. 1998. ss. 368pp. ISBN 978-0-231-10558-3. OCLC 3758852. 978-0-231-10558-3 Özellikle Namibya fosillerine odaklanan bu fosillerin popüler bir bilim hesabı.
• Wood, Rachel A., "Hayvanların Yükselişi: Yeni fosiller ve antik okyanus kimyasının analizleri, Kambriyen patlamasının şaşırtıcı derecede derin köklerini ortaya koyuyor", Scientific American, cilt. 320, hayır. 6 (Haziran 2019), s. 24-31.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Ediacaran biota inceleme makalesi 16 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 28 Ekim 2020, Doğa haberleri özelliği, güzel çizimlerle
• "Ediacaran Topluluğu" – Kapsamlı, biraz güncelliğini yitirmiş olsa da, açıklama, 2010
• 7/2010 tarihine kadar "Ediacaran Biota Veritabanı" derlemesi
• "En eski karmaşık hayvan fosilleri" – Queen's University, Kanada, 2007
• "Kanada'nın Ediacaran fosilleri" – Queen's Üniversitesi, Kanada, 2007
• Dünyanın en eski hayvan ekosistemi, SA taşrasındaki Nilpena İstasyonu'ndaki fosillerde tutuluyor 10 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ABC News, 5 Ağustos 2013. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2013.
• Tanışma fosiller 4 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ABC Sabit Nilpena de Ediakara fosiller üzerinde TV programı (ses + transkript). İlk yayın 3 Ağustos 2013. Erişim tarihi: 28 Aralık 2018.
• Ediacara Biota – In Our Time, BBC. (şimdi dinle), 2009, radio program