Birinci Kongo Savaşı sırasında Hutuların Soykırımı

Birinci Kongo Savaşı sırasında Ruandalı, Kongolu ve Burundili Hutu erkekleri, kadınları ve çocukların yakalanıp Doğu Zaire'de (şu anda Kongo Demokratik Cumhuriyeti) yapılan toplu katliamlardır.^[1]

Arka planı[değiştir | kaynağı değiştir]

Ekim 1996'da, Birinci Kongo Savaşı sırasında, Ruanda destekli Alliance des Forces Démocratiques pour la Libération du Congo-Zaïre (AFDL) birlikleri, Güney Kivu ve Kuzey Kivu'da 527.000 ve 718.000 Hutu mültecisine ev sahipliği yapan Doğu Kongo Demokratik Cumhuriyeti'ndeki mülteci kamplarına sırasıyla saldırdı.^[2] AFDL'nin ve daha da önemlisi Ruanda Yurtseverler Ordusu'nun (RPA) unsurları sistematik bir şekilde çok sayıda kampı bombaladı ve katliamlar gerçekleştirdi. Bu saldırılar 6.800 ile 8.000 mültecinin hayatını kaybetmesine sebep oldu. Saldırılar, 500.000 ile 700.000 arasındaki mültecinin Ruanda'ya geri gönderilmesine sebep olmuştur.^[3]

Hayatta kalanlar Kongo Demokratik Cumhuriyeti'nin batısına doğru kaçarken, AFDL birimleri onları yakaladı ve derme çatma kamplarına saldırarak binlerce kişiyi daha orada katletti.^[4] Bu saldırılar ve cinayetler, mültecilerin batıya doğru 1.800 km uzaklığa kadar ilerlemesiyle birlikte daha da arttı. Birleşmiş Milletler Ortak Komisyonu'nun raporunda bu tür zulümlerin işlendiği 134 bölge rapor edilmiştir. 8 Temmuz 1997'de BM İnsan Hakları Yüksek Komiser Vekili "yaklaşık 200.000 Hutu kökenli mültecinin katliama uğramış olabileceğini" belirtmiştir.^[4]

Zulüm ve baskı[değiştir | kaynağı değiştir]

Birleşmiş Milletlerin Kongo'daki insan hakları durumu Özel Temsilcisi Roberto Garretón'a göre, "Taktik, kamplara saldırmadan önce kampları kuşatmak, [...] ağırlıklı olarak Hutu olan kasabaların sakinlerini katletmek için okullarda veya kiliselerde toplantılara çağırmak; resmi radyo istasyonlarından ormanlarda saklanan herkesi katletmek için tıbbi bakım ve gıda yardımı için dışarı çıkmaya çağıran çağrılar yayınlamak; ve kamplardaki insani yardım operasyonlarını engellemek veya bunlara karşı çıkmak şeklindeydi".^[5]^[3] İnsan Hakları İzleme Örgütü ve Sınır Tanımayan Doktorlar, yolda ilerleyen diğer mültecileri korkutmamak ve cinayete dair daha az iz bırakmak için işlenen cinayetlerin neredeyse sadece bıçak, pala, balta veya süngü ile vahşice işlendiği birçok olay bildirmiştir.^[6]

Kadınlar ve çocuklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Yetişkinlerin yanı sıra çocuklar da ayrım gözetilmeksizin, bazen balta darbeleriyle ya da kafaları bir duvara veya ağaç gövdesine çarptırılarak özellikle acımasız şekillerde katledildi. Diğerlerinin ise aileleriyle birlikte evlerinde diri diri yakıldığı bildirilmiştir.^[2] Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği'nin Kongo Demokratik Cumhuriyeti'nde Haritalama Çalışması Raporu, Aralık 1996'da Hombo'daki mülteci katliamları sırasında olduğu gibi kadınların katledilmeden önce tecavüze uğradığı vakaları listelemiştir. Kadınlar ayrıca bu katliamlar sırasında işkence görmüş ve özellikle cinsel olarak olmak üzere sakat bırakılmıştır.^[2]

İnsani Yardımın alıkonulması ve yem olarak kullanılması[değiştir | kaynağı değiştir]

Saldırgan güçler birçok kez açlık içindeki, bitkin ve hasta mültecilere insani yardım ulaştırılmasını ya erişimi engelleyerek veya onları yardımın ulaşamayacağı yerlere yerleştirerek imkânsız hale getirmiştir. Böylece onları hayatta kalmaları için gerekli kaynaklardan mahrum bırakmıştır.^[2] İnsani yardım kuruluşları, mültecilerin yerlerini tespit etmek ya da onları ortadan kaldırmak amacıyla ormandan çıkarmak için ordu tarafından defalarca yem olarak kullanılmıştır.^[7]^[8]

"1997 yılının ilk üç ayında birçok mülteci Kigulube ve Şabunda arasındaki yolculukları sırasında yorgunluk ve açlıktan hayatını kaybetmiştir. Her an öldürülme tehlikesiyle karşı karşıya olan, çevrelerini tanımayan ve yetersiz beslenen bu gruptakiler hiçbir insani yardım alamamıştır. Yardım kuruluşlarının Bukavu'nun 30 kilometrelik yarıçapı dışında faaliyet göstermesini engelleyen AFDL/APR yetkilileri, AFDL kolaylaştırıcılarının tüm görevlerine eşlik etmesi şartını getirmiştir. Çok sayıda tanığa göre bu kolaylaştırıcılar, AFDL/APR askerlerine mültecilerin nerede oldukları ve hareketleri hakkında bilgi sağlamak için yardım görevlilerinin yanında bulunmalarından yararlanmışlardır. Bu şekilde askerler, mültecileri kurtarılamadan ve ülkelerine geri gönderilemeden önce kolayca infaz edilebiliyordu. Aynı dönemde AFDL/APR askerleri bölgede yaşayan Zaireli sivillerin mültecilere yardım etmesini resmi olarak yasaklamıştır. Bu kısıtlama kapsamında askerler, mültecilere doğrudan yardım eden ya da onları bulmak ve yardım götürmek için uluslararası sivil toplum örgütleri ve Birleşmiş Milletler kuruluşlarıyla işbirliği yapan bilinmeyen sayıda Zaireliyi katletmiştir. Güney Kivu'nun bu bölgesinde açlık, yorgunluk ya da hastalıktan ölen mültecilerin toplam sayısını tespit etmek mümkün değildir fakat muhtemelen birkaç yüz, hatta birkaç bin civarındadır." ^[9]^[10]^[11]

Gizlenen kanıtlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Mültecilerin katledilmesi, mezar yerlerinin kaldırılmasıyla eşzamanlı olarak devam etmiştir. Birleşmiş Milletler soruşturmaları,^[5] İnsan Hakları İzleme Örgütü^[6] ve Sınır Tanımayan Doktorlar'a göre,^[12] mülteci katliamının failleri, katliam alanlarını ortadan kaldırarak, cesetleri yakarak ve tanıkları yok ederek ya da korkutarak kanıtları gizlemek için yoğun çaba sarf etmişlerdir. "Bu iki alandaki çabalar -temizlik ve sindirme- Nisan 1997'den bu yana yoğunlaşarak, katliam iddialarındaki artışa ve Birleşmiş Milletler soruşturma ekiplerinin dört kez bölgeye gelişine paralel hale gelmiştir. Uluslararası toplumun Kongo hükümetine Birleşmiş Milletler misyonlarıyla işbirliği yapması için yaptığı baskı da ADFL ve müttefiklerinin temizlik ve sindirme çabalarının yoğunlaşmasına katkıda bulunmuş olabilir.".^[6]

Her milletten Hutu'nun katledilmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Güney Kivu'da yaşayan pek çok Burundili Hutu mülteci, Ruandalı ve Kongolu arkadaşlarının kaderini paylaşmıştır. Birçoğu kampları saldırıya uğradığında ya da Ruandalılarla birlikte batıya kaçarken hayatını kaybetmiştir. Bazıları güvenlik arayışıyla Tanganika Gölü'nü geçmeye çalışırken boğuldu, diğerleri ise Burundi'ye zorla geri gönderildiklerinde Burundi ordusu tarafından, özellikle Gatumba sınır karakolunda ve ayrıca Burundi'nin Bubanza ve Cibitoke vilayetlerine ulaşmak için geçmeye çalıştıkları Ruzizi nehri boyunca başka yerlerde toplu olarak acımasızca katledildi.^[4]

Kongo uyruklu Hutular da seçilmiş ve hedef haline getirilmiştir. Buna örnek olarak 30 Ekim 1996'da Rutshuru şehir merkezinde, ANP binasına yakın bir yerde 350 Hutu Kongolu'nun AFDL birlikleri tarafından kafalarına çekiç darbeleriyle vurularak feci şekilde can vermeleri gösterilebilir. "Katliamlardan önceki günlerde askerler, Rutshuru'ya bir kilometre uzaklıktaki Kiringa köyünden kaçan sivillere 30 Ekim'de yapılacak büyük bir halk toplantısına katılmak üzere evlerine dönmeleri çağrısında bulunmuştu. Köye döndüklerinde Kiringa sakinleri Rutshuru şehir merkezine götürüldü ve ANP binasına kapatıldı. Öğleden sonra askerler bir kayıt oluşturmaya başladılar ve Nande etnik kökenli insanlardan evlerine dönmelerini istediler. Daha sonra kadınların gidip yemek hazırlaması gerektiği gerekçesiyle erkek ve kadınları ayırdılar. Kadınlar Maison de la Poste'ye götürüldü ve burada infaz edildiler. Erkekler bağlandı ve çiftler halinde ANP evinden birkaç düzine metre uzaklıktaki bir kum ocağına götürüldü. Daha sonra hepsi çekiç darbeleriyle katledildi".^[2]

Soykırım Sözleşmesinin 2. Maddesi Kapsamında İşlenen Fiiller[değiştir | kaynağı değiştir]

Açıkça görülen sistematik ve yaygın saldırılar, soykırım suçu ile uyuşmaktadır.^[13]^[14] Birleşmiş Milletler tarafından 1997 ve 1998 yıllarında hazırlanan iki ayrı rapor, Demokratik Kongo Cumhuriyeti'nde Hutu ve diğer mültecilere karşı soykırım suçu işlenip işlenmediğini incelemiştir. Her iki durumda da raporlar, soykırım işlendiğini gösterebilecek unsurlar olduğu sonucuna varmıştır.

• "Bu raporun kapsadığı olaylar sırasında, Ruanda ve Burundi'den gelen mülteciler de dahil olmak üzere Zaire'deki Hutu nüfusu, 1948 Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılmasına İlişkin Sözleşme anlamında bir etnik grup teşkil ediyordu" (OHCHR, 2010, s. 280). APR tarafından Demokratik Kongo Cumhuriyeti'nde yerleşik Hutular da dahil olmak üzere her milletten [Ruandalı, Kongolu ve Burundili] yüz binlerce Hutu'ya karşı işlenen suçların boyutu, hedef alınanların tüm Hutular olduğunu doğrulamaktadır".^[2]

• Başta çekiçler olmak üzere kesici silahların yaygın kullanımı ve kamplar ele geçirildikten sonra hayatta kalan çocuk, kadın, yaşlı ve hastaların sistematik bir şekilde vahşice katledilmesi, çok sayıda ölümün savaşın tehlikelerine veya tali hasarlara bağlanamayacağını göstermektedir. "Kurbanların çoğunluğu, genellikle yetersiz beslenen ve saldırgan güçler için hiçbir tehdit oluşturmayan çocuklar, kadınlar, yaşlılar ve hastalardan oluşmaktadır. Grup üyelerinin fiziksel ya da ruhsal bütünlüğüne yönelik çok sayıda ciddi saldırı gerçekleştirilmiş, çok sayıda Hutu vurulmuş, tecavüze uğramış, yakılmış ya da dövülmüştür." ^[2] ^:14

• Saldırılar, Hutu mültecilerin APR tarafından tespit edildiği her bölgede, Kongo topraklarının doğusundan batısına kadar çok geniş bir alanda gerçekleşmiş ve Hutu mültecilerin amansız takibi aylarca sürmüştür. Hutu mültecilere yönelik insani yardım, özellikle Orientale eyaletinde Ruanda ordusu tarafından kasıtlı olarak engellenmiş ve böylece mülteciler hayatta kalmaları için gerekli olan kaynaklardan mahrum bırakılmıştır (OHCHR, 2010). Kongo'daki mülteci katliamı, Hutu etnik grubunun büyük bir bölümünü ortadan kaldırmayı hedeflemiştir ve 1948 Soykırım Sözleşmesinin 2. Maddesine göre soykırım suçu olarak nitelendirilmektedir. Bu tür suçlar, işlenen ihlallerden sorumlu olanların adalet önüne çıkarılması için yetkili, bağımsız ve tarafsız bir organ tarafından daha fazla soruşturma yapılmasını gerektirmektedir.^[15]

Çözülmemiş yasal sınıflandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Demokratik Kongo Cumhuriyeti Haritalama Çalışması rapor ekibi şunları kaydetmiştir: "Hutulara karşı işlenen çok sayıda ciddi şiddet eyleminin soykırım suçu teşkil edip etmediği sorusu önemli ölçüde yorum almıştır ve bugüne kadar çözülememiştir. Rapor, bu sorunun "ancak makul şüphenin ötesinde kanıtlara dayanan bir mahkeme kararıyla karara bağlanabileceğini" tekrar tekrar vurgulamaktadır. Bununla birlikte, "bu raporda açıklanan belirgin sistematik ve yaygın saldırılar, yetkili bir mahkeme önünde kanıtlanması halinde soykırım suçu olarak nitelendirilebilecek bir dizi suçlayıcı unsuru ortaya koymaktadır." Raporun 518. Paragrafında "Bazı AFDL/APR komutanlarının Demokratik Kongo Cumhuriyeti'ndeki Hutuları kısmen yok etmek ve dolayısıyla bir soykırım suçu işlemek için özel bir niyetleri olduğu sonucuna varmak mümkün görünmektedir" denmesine rağmen, ekip raporun 522. Paragrafında 1996-97 yıllarında "rapor edilen olayların aydınlatılması için tam bir adli soruşturma yapılmasının önemli olduğunu" belirtmiştir. 15 Kasım 1996 tarihi itibarıyla, çoğu önceki saldırılardan sağ kurtulan onbinlerce Ruandalı Hutu mültecinin Ruanda'ya geri gönderilmesi gibi bazı unsurlar, bir mahkemenin soykırım planının varlığı konusunda karar vermede tereddüt etmesine neden olabilir. AFDL/APR yetkililerinin yardımıyla ve yüz binlerce Ruandalı Hutu mültecinin, ilk savaş başlamadan önce Ruanda yetkililerinin rızasıyla Ruanda'ya dönebildiğini söylemiştir. Genel olarak, öldürmelerde kadın ve çocuklar göz ardı edilmemiş olsa da, bazı yerlerde, ilk savaşın başında, Hutu kadın ve çocuklar erkeklerden ayrılmış ve daha sonra sadece erkekler katledilmiştir.

Devlet katılımı[değiştir | kaynağı değiştir]

9 Temmuz 1997'de Washington Post'a verdiği bir röportajda Ruanda başkanı Paul Kagame (o zamanki Savunma Bakanı), Ruanda birliklerinin AFDL'nin oluşturulmasında kilit bir rol oynadığını ve yer aldığını kabul etmiştir.^[16] Başkan Paul Kagame'ye göre, mücadele stratejisi üç unsurdan oluşuyordu: a) mülteci kamplarını yok etmek; b) kampların içinde ve çevresinde bulunan eski FAR ve Interahamwe'yi yok etmek; ve c) Mobutu rejimini devirmek.^[6] Kanadalı bir araştırmacı Judi Rever, Ruanda soykırımının ve Ruanda Yurtsever Cephesi'nin (RPF) suçlarının tam tarihini, RPF'den ayrılanlar, eski askerler ve vahşetten kurtulanlarla yaptığı görüşmeler ve Birleşmiş Milletler Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi'nden sızan belgelerle destekleyerek araştırmıştır. Judi Rever, Ruanda hükûmetinin "1996-97 yıllarında Zaire/Kongo Demokratik Cumhuriyeti tahminen 200.000 Ruandalı Hutu ve Kongolu Hutu'nun ve 1995-1998 yılları arasında mülteci kamplarından Ruanda'ya dönen sayısız Hutu'nun katledilmesinden nihai olarak sorumlu olduğunu" savunmuştur.^[17]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Leaning, Jennifer; Sollom, Richard; Austin, Kathi (1996). "Investigations in Eastern Congo and Western Rwanda". Physicians for Human Rights.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Report of the Mapping Exercise Documenting the Most Serious Violations of Human Rights and International Humanitarian Law Committed Within the Territory of the Democratic Republic of the Congo Between March 1993 and June 2003 (PDF). Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights. 2010. 26 Mart 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "mapping" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
^ ^a ^b Ezimet, Kisangani (2000). "The Massacre of Refugees in Congo: A Case of UN Peacekeeping Failure and International Law". The Journal of Modern African Studies. Cambridge University Press. 38 (2): 163-202. doi:10.1017/S0022278X0000330X. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "ezemet" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
^ ^a ^b ^c Reyntjens, Filip (2009). The Great African War: Congo and Regional Geopolitics, 1996–2006 (PDF). New York: Cambridge University Press. 26 Mart 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "reyntjens2009" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
^ ^a ^b Garretón, Robert (1997). Report on the Situation of Human Rights in Zaïre, prepared by the Special Rapporteur in accordance with Commission resolution 1996/77. United Nations, Economic and Social Council (UNESC). Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "garreton" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
^ ^a ^b ^c ^d Campbell, Scott (1997). "What Kabila is Hiding: Civilian Killings and Impunity in Congo". Human Rights Watch. 14 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "kabila" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
^ "Deadly alliances in Congolese forests". Amnesty International. 3 Aralık 1997. 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.
^ "Forced Flight: A Brutal Strategy of Elimination in Eastern Zaire". Paris: Médecins Sans Frontières. 1997. 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.
^ Garretón, Robert (2007). Report on the Situation of Human Rights in Zaïre, prepared by the Special Rapporteur in accordance with Commission resolution 1996/77 (PDF). United Nations, Economic and Social Council (UNESC). ss. 91-92. 26 Mart 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.
^ Forced Flight: A Brutal Strategy of Elimination in Eastern Zaire. Médecins Sans Frontières. 1997. 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.
^ Witness accounts gathered by the Secretary-General's Investigative Team in 1997/1998, Zaire/DRC
^ Bradol, J.H.; Guibert, A. (1997). "Le temps des assassins et l'espace humanitaire, Rwanda, Kivu, 1994-1997". GéoProdig, Portail d'Information Géographique. 86-87 (Fransızca): 116-149. CiteSeerX live $2 |citeseerx= değerini kontrol edin (yardım). 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.
^ "ICRtoP overview of the DRC Mapping Exercise". International Coalition for The Responsibility to Protect. 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.
^ "DR Congo killings 'may be genocide' - UN draft report". BBC. 27 Ağustos 2010. 28 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.
^ Amnesty International (1998). Democratic Republic of Congo: A year of dashed hopes. Amnesty International. 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.
^ Ali-Dinar, Ali. "Great Lakes: IRIN Update 208, 7/9/97". University of Pennsylvania - African Studies Center. 19 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.
^ Rever, Judi. In praise of blood : the crimes of the Rwandan Patriotic Front. s. 13 March 2018. ISBN 978-0-345-81209-4.

[1] Leaning, Jennifer; Sollom, Richard; Austin, Kathi (1996). "Investigations in Eastern Congo and Western Rwanda". Physicians for Human Rights.

[mapping-2] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Report of the Mapping Exercise Documenting the Most Serious Violations of Human Rights and International Humanitarian Law Committed Within the Territory of the Democratic Republic of the Congo Between March 1993 and June 2003 (PDF). Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights. 2010. 26 Mart 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "mapping" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)

[ezemet-3] Ezimet, Kisangani (2000). "The Massacre of Refugees in Congo: A Case of UN Peacekeeping Failure and International Law". The Journal of Modern African Studies. Cambridge University Press. 38 (2): 163-202. doi:10.1017/S0022278X0000330X. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "ezemet" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)

[reyntjens2009-4] Reyntjens, Filip (2009). The Great African War: Congo and Regional Geopolitics, 1996–2006 (PDF). New York: Cambridge University Press. 26 Mart 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "reyntjens2009" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)

[garreton-5] Garretón, Robert (1997). Report on the Situation of Human Rights in Zaïre, prepared by the Special Rapporteur in accordance with Commission resolution 1996/77. United Nations, Economic and Social Council (UNESC). Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "garreton" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)

[kabila-6] Campbell, Scott (1997). "What Kabila is Hiding: Civilian Killings and Impunity in Congo". Human Rights Watch. 14 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "kabila" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)

[ai-alliances-7] "Deadly alliances in Congolese forests". Amnesty International. 3 Aralık 1997. 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.

[8] "Forced Flight: A Brutal Strategy of Elimination in Eastern Zaire". Paris: Médecins Sans Frontières. 1997. 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.

[9] Garretón, Robert (2007). Report on the Situation of Human Rights in Zaïre, prepared by the Special Rapporteur in accordance with Commission resolution 1996/77 (PDF). United Nations, Economic and Social Council (UNESC). ss. 91-92. 26 Mart 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.

[10] Forced Flight: A Brutal Strategy of Elimination in Eastern Zaire. Médecins Sans Frontières. 1997. 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.

[11] Witness accounts gathered by the Secretary-General's Investigative Team in 1997/1998, Zaire/DRC

[12] Bradol, J.H.; Guibert, A. (1997). "Le temps des assassins et l'espace humanitaire, Rwanda, Kivu, 1994-1997". GéoProdig, Portail d'Information Géographique. 86-87 (Fransızca): 116-149. CiteSeerX live $2 |citeseerx= değerini kontrol edin (yardım). 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.

[13] "ICRtoP overview of the DRC Mapping Exercise". International Coalition for The Responsibility to Protect. 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.

[14] "DR Congo killings 'may be genocide' - UN draft report". BBC. 27 Ağustos 2010. 28 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.

[15] Amnesty International (1998). Democratic Republic of Congo: A year of dashed hopes. Amnesty International. 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.

[16] Ali-Dinar, Ali. "Great Lakes: IRIN Update 208, 7/9/97". University of Pennsylvania - African Studies Center. 19 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.

[17] Rever, Judi. In praise of blood : the crimes of the Rwandan Patriotic Front. s. 13 March 2018. ISBN 978-0-345-81209-4.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

Birinci Kongo Savaşı sırasında Hutuların Soykırımı nedir?, Birinci Kongo Savaşı sırasında Hutuların Soykırımı anlamı nedir?, Birinci Kongo Savaşı sırasında Hutuların Soykırımı ne demektir?