Bilişsel Kırılganlık

Bilişsel psikolojide bilişsel kırılganlık, bir kişiyi psikolojik sorunlara yatkın hale getiren hatalı bir inanç, bilişsel önyargı veya düşünce kalıbıdır.^[1] Kırılganlık, psikolojik bir bozukluğun belirtileri ortaya çıkmadan önce görülür.^[2] Birey stresli bir deneyimle karşılaştıktan sonra, bilişsel kırılganlık, psikolojik bir bozukluk olasılığını artıran uyumsuz bir tepki oluşturur.^[1]

Bilişsel şema modelleri, umutsuzluk modelleri ve bağlanma kuramını dahil etmenin bir yolu olarak psikopatolojide bilişsel kırılganlıkların kökenlerinin incelenebileceği çeşitli bakış açıları vardır.^[3] Dikkat önyargısı, bilişsel kırılganlığa yol açan hatalı bilişsel yanlılığa yol açan bir mekanizmadır. Bir tehditin tehlike seviyesini belirlemek, eşiğin aciliyetine veya yoğunluğuna bağlıdır. Kaygı, seçici yönelimle ilişkili değildir.^[3]

Teoriler[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilişsel teori[değiştir | kaynağı değiştir]

Ön veya "uzak" nedenler,acil veya yakın nedenler yoluyla, bozukluğun bireysel tezahür semptomlarına yol açan bilişsel bir kırılganlığın oluşumuna; bozukluğun bireysel tezahür oluşumuna katkıda bulunur. Ani bilişsel ve duygusal tepkiler, geçmişte oluşturulmuş hayalleri ve varsayımları tetikleyerek dengelemeye, savunma davranışına yol açar ve bunun sonucunda yanlış inançları veya diğer bilişsel zayıflıkları pekiştirir.[1]

Bağlanma teorisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kişinin kendisiyle ilgilenen kişilerle (ebeveyn bakıcılar vb.) kurduğu temas, bağlanma sürecini belirler. Aralarındaki güvenli bağlanma bozulup güvensiz olmaya başladığında, anormallikler başlar ve depresyon riskini artırır. Çalışma modelleri başkalarıyla ilişkilerdeki algıları kurar. Bilişsel kırılganlık da ilişkiler ve bağlanmalar oluşturulurken gelişen uyumsuz bilişsel işleme ile meydana gelir.[3]

Diatez-stres ilişkisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Diatez bilişsel kırılganlığa katkıda bulunur.^[4] Başka bir değişle bedensel zayıflık olarak da adlandırılan diatez, hastalıklara yatkın olmayı ifade eder. Diatez-stres ilişkisinde gizli savunmasızlık, bireyin stresli bulduğu olaylar aracılığıyla harekete geçirilir. Psikolojik açıdan kırılganlık, artan bir duygusal acı olasılığı ve bir tür psikopatoloji olarak ima edilir. Kırılganlık, genetik veya edinilmiş deneyimlerin bir kombinasyonu ve etkileşimi olabilir. Aynı zamanda bilişsel kırılganlık, hoş olmayan bazı şeylere tahammül etmeye sebep olur ve çeşitli psikolojik bozuklukların semptomlarını temsil eder. Fakat bu kırılganlık yalnızca bireyleri bir bozukluğa yatkın hale getirir, bozukluğu başlatmaz. Diatez bireyin bir olaya dair öznel algısına bağlı olarak belirli bir psikolojik hastalığa yol açar.^[4]

Psikolojik problemler[değiştir | kaynağı değiştir]

Depresyon[değiştir | kaynağı değiştir]

Çeşitli bilişsel önyargılarla ve uzun aralıklarla, seçilen ruh hali ile uyumlu ipuçları oluşur. Duygusal kaygılarla eşleşen duygusal uyaranlar, depresyonla ilgili semptomlar üzerinde toplu bir etki yaratır. Depresyon seçici yönelim ile ilişkilidir. Bireyin savunmasız hale geldiği içselleştirilmiş şemaya uymayan duygusal ipuçlarına verilen dikkati engeller ve kaygıya yol açar. Depresyona yatkın bireylerden belirli bir olayı hatırlamaları istendiğinde, olayın genel hatlarını anlatırlar. (örn. “Ailemle yaşadığım dönem”) [4]

İkili işlem modeli[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilişsel kırılganlık depresyona dönüştüğünde ilişkisel ve yansıtıcı işleme mekanizmaları etkindir. İkili süreç modeli, sosyal ve kişilik psikolojisinde geçerli olmasına rağmen henüz klinik fenomenlere uyarlanmamıştır. Öz değerlendirmedeki olumsuz yanlılık, depresyona karşı bilişsel bir kırılganlık için bir temel sağlar, daha sonra ise ilerlemeye devam ederek disfori formları oluşturur. Negatif önyargılı çağrışımsal işleme, disforik ruh halini sürdürür. Disforik ruh hali yükseldikçe, disfori ile yansıtıcı işleme yoluyla mücadele etmek için gerekli bilişsel kaynaklar tükenir. Disforik ruh hali içindeyken alakasız görevler ve davetsiz düşünceler akla gelir. Bilişsel kaynakların tükenmesi, ruh halinin daha da artmasına sebep olur.[6]

Geribildirim döngüsü[değiştir | kaynağı değiştir]

İkili işlemdeki geri bildirim döngüsü, kendine başvuran billişsellik ve hoşnutsuzluk arasındadır. Geri bildirim döngüsü olumsuz önyargıları düzeltmek için yansıtıcı işlenme uygulamama oluşturur.[6]

Ruh hali kalıcılığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Yansıtıcı işlemeyi ertelemek ruh hali devamlılığına sebep açar. Kişi daha fazla negatif ruh hali deneyimledikçe, hoşnutsuzluk durumuna alışır hale gelir. Hoşnutsuz ruh halleri, negatif bilişsel önyargılar yüzünden depresif ve hassas insanlarda daha fazla çağrısımsal işleme yol açar. Çağrışımsal önyargılar güçlendikçe, önyargıyı etkisiz kılmak zorlaşır. Etkisiz yansıtıcı stratejiler, hoşnutsuz ruh hallerinin sürekliliğine yol açar.[6]

Depresyon için bir kırılganlık faktörü olarak bir depresif dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

Başka bir depresif epizod ihtimali, önceki epizodların sayısı arttıkça yükselir. Bir depresif epizod kendi kendine hassaslık faktörüdür. Depresyonun her epizodu, nörotransmiterlerin düzensiz olmasını kolaylaştırır. Güçlü bir stres etkeni ilk epizodu başlatmak için gereklidir; ancak; ilerideki epizodlar giderek daha hafif stresörler tarafından tetiklenebilir. Bağlamsal bilgi, ruh halindeki küçük değişikliklerin kırılganlığı etkinleştirmek için yeterli olduğu şekilde gelişir. Depresif epizodların güçsüzleşmesi ve sıklığı, önceki epizoddaki biyolojik süreçleri tetikler. Depresif epizodlar travmatik olay üzerinde etkisi olmama gibi hissedilir. Bir depresif durum, sosyal red ve düşük özsaygıya yol açar; sonuç olarak daha fazla depresif sendrom görülür.[5]

Şema modelleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Depresyondaki şemalar, çocukluktaki stresli olaylarla bağlantılı olarak oluşur ve bireyi çocukluk travmalarını hatırlatan yaşam deneyimlerine karşı anormal şekilde tepki vermeye şartlandırır.[3] Depresyona yatkın olan birey, çocukluk ve ergenlik döneminde, çocukluktan gelen belirli stresli deneyimlerin prototipleriyle yaşam durumlarını eşleştirmeye başlar. Bilişsel kırılganlık böylece kendini gösterir.[3]

Öğrenilmiş çaresizlik[değiştir | kaynağı değiştir]

Çocukluk döneminde yaşanan olumsuz olaylar, çocuğun olumsuz olayları içselleştirmesine neden olur. Tekrarlanan olumlu deneyimlerin çocuğu olumlu bir benlik imajı ve gelecek olaylara ilişkin iyimserlik geliştirmeye yönlendirmesi gibi, olumsuz olaylar da birey gelecekte stresli bir durumla karşı karşıya kaldığında kişideki umutsuzluk hatta depresyon beklentilerinin gelişmesine yol açmaktadır.[3]

Bipolar bozukluk[değiştir | kaynağı değiştir]

Bipolar bozukluğu olan kişiler üzerinde yapılan bir araştırmada bu kişilerin, bipolar olmayanlara kıyasla, depresyona karşı bilişsel kırılganlıklarını artıran mükemmeliyetçilik ve onaylanma ihtiyacı gibi işlevsel bozukluğu olan tutumlarının önemli ölçüde daha yüksek seviyede olduğu bulunmuştur.[7]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Hayvan bilişi
Bilişsel davranışçı terapi (CBT)
Bilişsel önyargı
Bilişsel önyargı azaltma
Bilişsel önyargı modifikasyonu
Bilişsel uyumsuzluk
Bilişsel çarpıtma
Bilişsel dilbilim
Bilişsel modül
Bilişsel alan
Bilişsel tarz
Bilişsel terapi (BT)
Karşılaştırmalı biliş
Önyargının azaltılması

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b Encyclopedia of Cognitive Behavior Therapy. 2005. ss. 122–26. ISBN 9781429411738. r |ad2= eksik |soyadı2= (yardım)
^ Jeronimus B.F. (2016). "Neuroticism's prospective association with mental disorders halves after adjustment for baseline symptoms and psychiatric history, but the adjusted association hardly decays with time: a meta-analysis on 59 longitudinal/prospective studies with 443 313 participants". Psychological Medicine. 46 (14): 2883-2906. doi:10.1017/S0033291716001653. PMID 27523506. 24 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2022.
^ ^a ^b Mathews, Andrew; MacLeod, Colin (1 Nisan 2005). "Cognitive Vulnerability to Emotional Disorders". Annual Review of Clinical Psychology. 1 (1): 167-195. doi:10.1146/annurev.clinpsy.1.102803.143916. PMID 17716086.
^ ^a ^b "Depression and Cognitive Vulnerability" (PDF). Department of Psychology, Faculty of Social Sciences, University of Tromsø. 2006. OCLC 171289106. 25 Nisan 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)

[black-1] Encyclopedia of Cognitive Behavior Therapy. 2005. ss. 122–26. ISBN 9781429411738. r |ad2= eksik |soyadı2= (yardım)

[NeuroticismMA-2] Jeronimus B.F. (2016). "Neuroticism's prospective association with mental disorders halves after adjustment for baseline symptoms and psychiatric history, but the adjusted association hardly decays with time: a meta-analysis on 59 longitudinal/prospective studies with 443 313 participants". Psychological Medicine. 46 (14): 2883-2906. doi:10.1017/S0033291716001653. PMID 27523506. 24 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2022.

[emo4-3] Mathews, Andrew; MacLeod, Colin (1 Nisan 2005). "Cognitive Vulnerability to Emotional Disorders". Annual Review of Clinical Psychology. 1 (1): 167-195. doi:10.1146/annurev.clinpsy.1.102803.143916. PMID 17716086.

[cat-4] "Depression and Cognitive Vulnerability" (PDF). Department of Psychology, Faculty of Social Sciences, University of Tromsø. 2006. OCLC 171289106. 25 Nisan 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)

[1]

[2]

[3]

[4]

Bilişsel Kırılganlık nedir?, Bilişsel Kırılganlık anlamı nedir?, Bilişsel Kırılganlık ne demektir?