Atargatis (/əˈtɑːrɡətɪs/; Eski Yunanca: Ἀτάργατις, romanlaştırılmış: Atárgatis veya Aramice: 𐡀𐡕𐡓𐡀𐡕𐡄, Klasik Süryanice: ܬܪܥܬܐ, romanlaştırılmış: Tarʿaṯā), Klasik antik dönemde kuzey Suriye'nin baş tanrıçasıydı. Yunan tarihçi Ctesias ayrıca onun için Derketo (Koinē Yunanca: Δερκετὼ) adını kullandı ve Romalılar ona Dea Suriye veya tek kelimeyle Deasura adını verdiler. Öncelikle bir bereket tanrıçasıydı, ancak şehrinin ve halkının baalatı ("Hanım") olarak, onların korunmasından ve esenliğinden de sorumluydu. Baş mabedi, Suriye'nin Halep kentinin kuzeydoğusundaki modern Menbiç'teki Hierapolis'teydi.^[1][2]

Rus tarihçi Michael Rostovtzeff onu "Kuzey Suriye topraklarının büyük hanımı" olarak nitelendirdi.^[3] Eşi tanrı Hadad'dır . Ataratheh adıyla olarak, güvercinler ve balıklar onun için kutsal kabul edildi: Aşk Tanrıçası'nın bir amblemi olarak güvercinler ve suların doğurganlığının ve yaşamının simgesi olarak balıklar tanrıça özdeşlemiş figürlerdir.^[4]

Üçüncü yüzyıldan kalma bir Süryani kaynağına göre, "Suriye'de ve Urhâi'de [Edessa] erkekler kendilerini Taratha'nın onuruna hadım ederdi. Fakat Kral V. Abgar hristiyan olunca, kendini hadım edenin elinin kesilmesini emretti. Ve o günden bugüne artık Urhâi'de kimse kendini hadım etmiyor."

Aşkelon'da balık vücutlu bir tanrıça ile özdeşleşmesi nedeniyle bazen deniz kızı tanrıçası olarak tanımlanır. Günümüzde kullanılan adı Atargatis; antik yunancadan dilimize geçmiştir: Balık tanrıçası Atar.

Günümüz Şanlıurfa sınırları içinde olan Balıklıgöl, ona tapınak olarak yapılıp günümüze ulaşmış en iyi örneğidir.

Kökeni ve adı[değiştir | kaynağı değiştir]

Atargatis, Tunç Çağı tanrıçalarının devamı olarak görülmektedir. Ugarit'te çivi yazısı tabletleri, aralarında üçü Atargatis'in kökeni hakkındaki teorilerle ilgili olarak kabul edilen çok sayıda Kenanlı tanrıçaya tanıklık eder:

• ʾAṭirat(Aşera), "Deniz Hanımı" (rabbatu ʾaṭiratu yammi) ve "tanrıların annesi" olarak tanımlanır.
• 'Anat, bir savaş tanrıçası
• Atart(Astarte) savaşçı rolünü de paylaşan bir av tanrıçası olan Atart, Ugarit tanrı listelerinde İştar ve İşhara'ya benzer olarak kabul edilir ve bu nedenle muhtemelen aşkla bağlantılı

Yunanlar ona genellikle Atargatis veya Athara olarak atıfta bulunurken, Ctesias ona Derketo da demiştir.^[5][6][a]

John Day, üçünün de birbiriyle birçok özelliği paylaştığını ve 1500 yıllık kültür tarihi boyunca birlikte veya ayrı ayrı tapınılmış olabileceğini iddia eder.^[8] Steve A. Wiggins ise, Ashtart'ın Athirat ile birleştiğine dair hiçbir kanıt bulamadığını söyler.^[9]

Atargatis adı, çeşitli varyantlarda gelen Aramice ' ʿtrʿth biçiminden türemiştir. Hierapolis Bambyce'de (günümüz Menbiç) MÖ 4. yüzyıla ait sikkeler üzerinde, Nabatça bir yazıtta ' Atar'ate için 'tr ' ve 'tr' mnbgyb efsanesi görünür; Akko yakınlarındaki Kafr Yassif'te "duayı dinleyen tanrılar Adado ve Atargatis'e" bir sunak yazılıdır;^[10] ve tam adı 'tr ', Palmyra'da bulunan iki dilli bir yazıtta da geçmektedir.

Süryanice biçimleri ise şöyledir; Tarʿata(ܬܪܥܬܐ) ve Atā/eh.

Robert A. Oden, Atargatis adının Astarte ve Anat'ın bir bileşimi olduğunu varsayar.^[11] ' Atar'atheh adının, yaygın olarak, ' Atart'ın dişil son eki -t artı 'Attah veya 'Atā, ' Anat'ın bir türevi olan Aramice formunun 'Attar'ın bir bileşiminden türediği öne sürür.^[12][13] Alternatif olarak, ikinci yarı birçok bileşiğin bir parçası olarak ortaya çıkan bir Palmyrene ilahi adı 'Athe (yani tempus opportunum) olabilir.^[14] -gatis elementinin Yunan gados "balık" ile ilgili olabileceği de öne sürülmüştür.^[15] (Örneğin, "deniz canavarı" veya "balina"nın Yunanca adı, aynı kökenli ketos terimidir). Yani Atar-Gatis basitçe "balık tanrıçası Atar" anlamına gelebilir.

Klasik dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

Çeşitli Yunan ve Latin yazarlar tanrıça Atargatis veya Derketo hakkında yazılar yazmıştır.^[16]

Atargatis genellikle Hadad'ın eşi olarak görünür. Onlar toplumun koruyucu tanrılarıdır. Bir duvar tacı takan Atargatis, kraliyet evinin atası, sosyal ve dini yaşamın kurucusu, neslin ve doğurganlığın tanrıçası (dolayısıyla fallik amblemlerin yaygınlığı) ve kullanışlı cihazların mucididir.^[17]

M.Ö. 1. yüzyıl tarihçisi Diodoros ve M.Ö. 5 yüzyıl tarihçisi Ctesias'a göre; Derceto (Atargatis) yakındaki bir gölde boğulduktan sonra balığa dönüştüğünü açıklayan ekli efsane ile, Suriye'nin Aşkelon kentindeki bir tapınakta deniz kızı biçiminde, yani "bir kadının yüzü ve bir balığın tüm vücudu" ile saygı görmüştür. Tanrıça Aşkelon'da muhtemelen o balık biçiminde saygı görüyordu. Tanrıçaya duyulan saygının gerçekten Aşkelon'da gerçekleştiği ve oradan kaynaklanmış olabileceği tahmin edilmektedir.

Derceto'nun yarı kadın yarı balık imajına da Lucian (2. yüzyıl) tarafından Fenike'de (yani Fenike Suriye'de) bir yerde tanık olundu, ancak Kutsal Fenike Şehrinde (Hierapolis Bambyce) tamamen bir kadın olarak tasvir edildi. Bu tapınak nominal olarak "Hera" ya adanmıştı, ancak bazıları aslında Derceto'yu kutsadığını düşünüyordu.^[18] Lucian daha sonraki bir pasajda, yerlilerin Hierapolis'te "farklı bir adla" (Atargatis) çağırdığı bu "Hera"nın uzun uzun bir tanımını verir. Tanrıça, yanlarında iki aslanla otururken, "Bir elinde asa, diğerinde iğ, kafasında ışın, kule [duvar tacı].." ve bir kuşak takmıştır. (Antik Yunanca: κεστός) de. Baş, geceleri parlayan lychnis adında bir taşla süslenmişti.^[19]

İkonografi[değiştir | kaynağı değiştir]

Daha önce verilen edebi kanıtlar, Derceto'nun Aşkelon'da (Diodorus'tan sonra Ctesias tarafından) ve daha sonra Hieropolis'te (Lucian tarafından) balık kuyruklu tanrıça olarak tasvir edildiğine göstermektedir.

Nümismatik (madeni para kültürü/bilimi)[değiştir | kaynağı değiştir]

Demetrius III Eucaerus (M.Ö. 96-87, yandaki madeni para görüntüsü) altında yayınlanan tetradrachm, ters tarafta, bursun Atargatis olarak tanımladığı balık gövdeli bir figür göstermektedir. Atargatis ve eşi Hadad'ın kült heykelleri, bu hükümdar ve onun yerine geçen Antiochus XII Dionysos (M.Ö. 87-84) tarafından tetradrachm sikkelerinin tersine motif olarak kullanılmıştır.

Hieropolis Bambyce, kendi sikkelerini basan şehirlerden biriydi. ^[20] Ve Hieropolit sikkelerinden bazıları, Lucian'ın tarif ettiği gibi, "Atargatis'i gerçekten aslanlar arasında oturmuş ve sağ elinde bir asa ve muhtemelen solunda bir iğ tutan" olarak tasvir ediyor. ^[21][22] Palmyra sikkelerinde ayrıca ön yüzde bir Tyche, arka yüzde gezinen aslan betimlenmiştir; bir madeni para ayrıca bir aslan üzerine monte edilmiş bir tanrıçayı tasvir ediyor ve aslan sembolizmi Atargatis'in temsil edildiğini gösteriyor.^[22]

Bazıları Dura-Europos'taki Palmyrene kolonisinde bulunan Palmyra sikkeleri tanrıçayı tasvir edebilir. Ön yüzünde Tyche, arka yüzünde gezen bir aslan ve bir aslana binen bir tanrıça bulunan sikke, aslan motifine dayanan Atargatis'e işaret ediyor. Ayrıca Atargatis'in adının (Aramice: ʿtrʿth ) yazılı olduğu bir Palmyrene tessera (sikke) bulunmuştur.

Heykeller[değiştir | kaynağı değiştir]

Dura-Europos'ta bulunan bir kabartma parçasının, Atargatis/ Tyche'yi (Yale-Fransız kazıları, 1935–46) temsil ettiği düşünülmektedir, çünkü bu parça, Atargatis için kutsal olan bir çift güvercini başının yanında göstermektedir; kayıp olan tahtının direğine güvercinlerin konduğu sanılmaktadır. Figürün duvar tacı, bir şehrin Tyche'sini (koruyucu-tanrıça) simgelemektedir.^[23]

Palmyra'daki Atargatis tapınaklarında ve Dura-Europos'ta eşi Haddad ile betimlenmiştir. Dura-Europos'taki betimlemelerde zengin senkretik din kültüründe Artemis Azzanathkona olarak ibadet edikmiştir.

1930'larda, Nelson Glueck tarafından Ürdün'deki Khirbet et-Tannûr'da, MS birinci yüzyılın başlarındaki tapınak kalıntılarında, Atargatis'in çok sayıda Nabati kabartmalı büstleri tespit edildi; orada hafifçe örtülü tanrıçanın dudakları ve gözleri bir zamanlar kırmızıya boyanmıştı ve başının üstünde bir çift balık karşı karşıya geldi. Glueck'e göre su çağrıştıran dalgalar saçlarını ortadan ikiye ayırmıştı. Petra'da kuzeyden gelen tanrıça, bir tapınakta ibadet edilen güney al-Uzzah'tan bir Kuzey Arap tanrıçası ile birleştirildi. Dura-Europus'ta Atargatis'in nitelikleri arasında iğ ve asa veya balık mızrağı bulunur.

Mitoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Atargatis hakkına efsaneler çoktur ve astrolojik bir karaktere sahiptir. Athenaeus 8.37'deki hikâyede, Suriyelilerin güvercinlere tapınma ve balıktan uzak durmanın gerekçesi, Atargatis'in safça, balık yemeyi yasakladığı söylenen bir kraliçenin adı olan "Gatis'siz" anlamına geldiğini açıklar.

Diodorus Siculus (2.4.2), Cnidus'lu Ctesius'tan alıntı yaparak, Derceto'nun Simios adlı güzel bir gence (ayrıca 'balık' anlamına gelen Ichthys'e) nasıl aşık olduğunu ve bir kız çocuğu doğurduğunu, ancak yasa dışı aşktan utanarak Derceto'nun kendini nasıl aşık olduğunu anlatır. Aşkelon yakınlarındaki bir göl ve vücudu, kafası insan kalmasına rağmen bir balık şekline dönüştürüldü. Diodorus'un efsane versiyonunda Derceto, çocuğu bu birliktelikten mahrum bırakmış ve kızı, güvercinler tarafından büyütüldüğü çöle maruz bırakmış ve kızı, efsanevi Asur kraliçesi Semiramis'e dönüşmüştür. Lucian ayrıca, Hieropolis'teki tapınağın inşasının, bazıları tarafından, onu annesi Derceto'ya ithaf eden Semiramis'e atfedildiğini kaydeder.^[18]

Analiz[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir analize göre Ctesias'ın anlatımı, Derceto dönüşüm miti ve Semiramis doğum miti ^[b] olmak üzere iki mitten oluşur ve her mitin bir anlatımı birkaç klasik yazar tarafından anlatılır. ^[24]

İlk efsane (Derceto'nun balığa dönüşmesi), Ovid tarafından bir Dione-Cupid efsanesi olarak anlatılır. İroni şu ki, Ovid açıkça Babil'in bir balığa dönüştüğü Derceto'dan (Latince: Derceti) bahsetmesine rağmen, Ovid'in bu ilk mitin versiyonunun Fasti'de kaydedilmiş olması ve Suriye'deki tanrıçadan (Dione) başkalaşımdan bahsetmemesidir (balık şeklinde).

İkinci efsane (Semiramis doğum efsanesi) çeşitli yazarlar tarafından Venüs'ün doğuşunun alternatif bir versiyonu olarak anlatılır (balıklar tarafından karaya taşınan ve daha sonra güvercinler tarafından kuluçkalanan bir yumurtadan), ancak Ctesias yumurta öğesini "düşürmek" zorunda hissetti. analize göre. Venüs'ün okyanusta bulunan bir yumurtadan doğuşunun, Afrodit/Venüs'ün sudan (deniz köpüğü) oluşumunun bilinen versiyonundan çok uzak olmadığı göz önüne alındığında, tekseksiyon analist için gereksiz ("inanılmaz") bir eksizyon gibi göründü.^[25]

Suriye Venüsü[değiştir | kaynağı değiştir]

Fastı'daki Ovid, tanrıça Dione'nin Cupid / Eros'un eşlik ettiği efsaneyi Filistin'de (Fırat) nehre daldığını ve bir çift balığın Typhon'dan kaçmasına yardım etmek için su yoluyla iletmeye geldiği efsanesini anlatıyor. Balık çifti Zodyak'ın Balık takımyıldızı olarak anıldı ve yerel Suriyeliler bu nedenle balık yemekten kaçındı. Menander ve diğerleri de bu efsaneyi anlatır ve bazı versiyonlar, muhtemelen orijinal anlatımı koruyarak tanrıça ve Cupid'in daha sonra balığa dönüştüğünü söyler.^[26]

Dione adı Afrodit'in annesine atıfta bulunabilir, ancak aynı zamanda Afrodit/Venüs'ün kendisinin bir sıfatıydı. Bu yüzden efsaneye, Cupid'in kendini Fırat'a atıp sonra balığa dönüşen Venüs'ten biri olduğu da anlatılmıştır.^[27]

İkinci efsane, Suriye Venüsünün doğuşunu, Fırat'a düşen, balıklar tarafından karaya yuvarlanan ve güvercinlerin pençelerinde yumurtadan çıkan bir yumurtadan kaynaklandığını açıklar.^[28]

Catasterismi'nin yazarı, Balık takımyıldızını oluşturan iki balığın ebeveyni olarak Piscis Austrinus takımyıldızını açıkladı; Bu hesaba göre, Derceto'nun Suriye'de Fırat yakınında bulunan Hierapolis Bambyce'deki göle düşmesi ve yine Suriye'nin balıktan uzak durmasını açıklamak için büyük bir balık tarafından kurtarılması anısına cennete konulduğunu söyler.

Senkretizm (Farklı din ve kültürlerde Atargatis)[değiştir | kaynağı değiştir]

Birçok durumda, bir zamanlar bağımsız kültleri ve mitolojileri olan Atargatis, 'Ashtart ve diğer tanrıçalar , ayırt edilemeyecek kadar kaynaştı . Bu kaynaşma, muhtemelen Ashtaroth-Karnaim'deki ünlü 'Ashtart tapınağıyla aynı olan Carnion'daki (Carnaim ) tapınakta örneklenir.

Doğal olmayan bir şekilde Yunan Afrodit ile özdeşleşmiştir. Birçok işlevinin (doğurganlık tanrıçası ve cinsellik olarak) bir araya gelmesiyle ^[c], Amphitrite'ye benzer bir deniz tanrısı olarak ortaya çıkmasına rağmen, nihayetinde Kibele ve Rhea'ya benzeyen büyük bir doğa tanrıçası olur.^[14] Bir yönüyle, yaşamın üretilmesinde suyun korunmasını simgeliyor; bir diğerinde, diğer dünyanın evrenseli;^[29] üçüncüsünde (şüphesiz, Keldani astrolojisinden etkilenmiştir), Kader'in gücü.^[14] Ayrıca Lucian tarafından De Dea Suriye'sinde Hera ile özdeşleştirildi.^[30]

Adının ilk yarısının bir sonucu olarak, Atargatis, yanlış da olsa, sıklıkla Ashtart olarak tanımlanmıştır.^[31] İki tanrı muhtemelen ortak bir kökene sahipti ve birçok ortak özelliğe sahipti, ancak kültleri tarihsel olarak farklıdır. 2 Maccabees 12.26^[32] ve 1 Maccabees 5:43^[33] 'te Gilead'deki Carnion'daki Atargatis tapınağı olan Atargateion veya Atergateion'a atıfta bulunulmaktadır, ancak tanrıçanın evi tartışmasız İsrail veya Kenan değil, Suriye idi. kendisi; Hierapolis Bambyce'de kendi adına bir tapınağı vardı.^[14]

Kültür[değiştir | kaynağı değiştir]

Tapınaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Aşkelon, Hierapolis Bambyce ve Edessa'daki tapınaklarında sadece rahiplerinin dokunabileceği balıkların bulunduğu balık havuzları vardı.^[34] Glueck 1937 tarihli makalesinde, " Lübnan, Tripolis'in üç kilometre doğusunda bir derviş manastırı olan Qubbet el-Baeddwī'de bugüne kadar dokunulmaz balıklarla dolu kutsal bir balık havuzu olduğunu" kaydetti.^[35]

Hierapolis'teki Suriye Tanrıçası kabartma heykeli, Lucian'a göre bir çift triton ile desteklenmiştir.^[36]

Yakın Doğu'daki kült yerler arasında Dura-Europos, Palmyra, Akko (Ptolemais), Karnaim ve Nabataea bulunmaktadır. Lübnan'ın Niha kentinde iyi korunmuş iki tapınak ona ve eşine adanmıştır.

Suriye'den, Atargatis ve Hadad'a tapınma Yunanistan'a ve en uzak Batı'ya, Akdeniz'e kadar uzanıyordu. Lucian^[37][38] Apuleius, büyük şehirleri bir eşek üzerinde tanrıçanın bir görüntüsüyle dolaşan ve para toplayan dilenci rahiplerin tanımlarını verdi. Kültün yaygınlaşması büyük ölçüde Suriyeli tüccarlara atfedilebilir; böylece büyük liman kentlerinde izlerine rastlıyoruz; Delos'ta özellikle onun önemine tanıklık eden çok sayıda yazıt bulunmuştur. Yine, Sicilya'da, onu Roma İmparatorluğu'nun en uzak kuzey sınırlarına bile taşıyan köleler ve paralı askerler tarafından tanıtılan kültü bulunmaktadır.^[14] Romalılar karşı olan Birinci Köle Savaşı'ndaki isyancı kölelerin lideri, Eunus adında bir Suriyeli, Enna'nın Demeter'i ile özdeşleştirdiği Atargatis'in vizyonlarını aldığını iddia eder.

Rahiplik[değiştir | kaynağı değiştir]

Roma döneminde hadım rahipler, Kibele'nin Galli rahiplerine benzer şekilde Atargatis'e taparlardı. Semiramis tarafından kurulan Hieropolis'teki türbede, hadım rahipler balık kuyruklu bir kadın imajına hizmet ettiler. Tanrıça ritüellerine flüt çalma ve çıngırak sallama eşlik ediyordu. Bir ayinde, genç erkekler tapınakta kılık değiştirmiş rahipler olmak için kendilerini hadım ettiler ve daha sonra genellikle kadınlar tarafından yapılan görevleri yerine getirdiler. Yakınlarda, kimsenin yemesine izin verilmeyen kutsal balıklarla dolu zorunlu göl veya gölet uzanıyordu; ne de kimse Atargatis'in kutsal güvercinlerini yiyemezdi.^[39] Rahipler, Apuleius tarafından, bir eşeğin sırtında ipek bir kaftan giymiş tanrıçanın bir görüntüsüyle dolaşan dilenciler olarak tanımlandı. Köy meydanlarına veya kabul edilen bir mülke vardıklarında, bir kalabalığı çekmek ve katkılarını ortaya çıkarmak için tasarlanmış kendinden geçmiş bir ayin gerçekleştirirlerdi. Rahipler kadınsı, ağır makyajlı, başlarında sarıklı ve safran renkli ipek ve keten elbiseler giymiş; bazıları mor çizgilerle boyanmış beyaz tuniklerde. Bağırdılar ve flütlerin müziğiyle çılgınca dans ettiler, uzun saçları uçuşacak şekilde boyunlarını bükerek etrafta döndüler; ve kendinden geçmiş bir çılgınlık içinde kendi etlerini ısırır ve kanayana kadar kollarını bıçakla keserlerdi.^[40]

Lucian tarafından yeniden anlatılan bir hikâyeye göre, Asur kraliçesi Stratonice, Hieropolis'te tanrıça için bir tapınak inşa etmesi gerektiğini bir vizyonda gördü ve böylece kral, görevi yerine getirmek için Combabus adında genç bir adamla onu oraya gönderdi. Kraliçenin ününü bilen Combabus kendini hadım etti ve cinsel organını bir kutuda mühürlü bıraktı. Kraliçe Combabus'a aşık olduğunda ve onu baştan çıkarmaya çalıştığında, sakatlığını ifşa etti, ancak bu onu sürekli arkadaşlığını arzu etmekten caydırmadı. Stratonice ve Combabus eve döndüklerinde, onu baştan çıkarmaya çalışmakla suçladı ve Combabus tutuklandı, yargılandı ve ölüme mahkûm edildi. Combabus, masumiyetini kanıtlamak için mühürlü kutuyu istedi, burada kral, Combabus'u sadakatinden dolayı affetti ve ödüllendirdi. Tapınak tamamlandı ve içine bir Combabus heykeli yerleştirildi. Bunun tapınaktaki rahipler tarafından hadım etme uygulamasının kökeni olduğu söylenir.

Combabus'a atfedilen bir başka hikâye, kutsal bir toplantıya katılan, aşırı güzel bir insan biçimini gören ve erkek kıyafetleri giymiş yabancı bir kadının ona şiddetle aşık olduğundan bahseder: onun hadım olduğunu öğrendikten sonra intihar etti. Bunun üzerine Combabus, aşktan aciz olduğu için umutsuzluk içinde, kadın kıyafetlerini giydi, böylece gelecekte hiçbir kadın aynı şekilde aldatılmasın.^[41]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]