Üsküplü Theodosius

Üsküplü Theodosius
Üsküplü Theodosius
Doğum	Vasil Iliev Gologanov; 7 Ocak 1846; Tarlis, Osmanlı İmparatorluğu, (günümüzde Yunanistan)
Ölüm	1 Şubat 1926 (80 yaşında); Sofya, Bulgaristan Krallığı
Din	Hristiyanlık

Üsküplü Theodosius ( Bulgarca; Теодосий Скопски, Makedonca; Теодосиј Гологанов), (1846 - 1926) Bulgar dili uzmanı ve tercüman olan Makedonya'lı bir Bulgar din insanı.^[1]^[2] Başlangıçta özerk bir Bulgar Kilisesi için mücadele etti ve daha sonra Bulgar Bilimler Akademisi'ne üye oldu. Üsküp'teki Bulgar Eksarhlığı'nın Metropolitan Piskoposu olarak atanmasına rağmen, Ohri Başpiskoposluğunun oluşumuyla ayrı bir Makedon Kilisesi kurma girişiminde bulundu ama başarısız oldu. Üsküplü Theodosius, Bulgaristan'da bir Bulgar ve Kuzey Makedonya'da ise etnik bir Makedon olarak kabul edilir.^[3]^[4]

Biyografi[değiştir | kaynağı değiştir]

*Küçük piskoposun vaaz kitabı.* *Üsküp Metropoliti Theodosius'un Bir Koleksiyonu.* Sofya. Bulgar Kilisesi Sinodu, 1911.

Üsküplü Theodosius, Vasil Iliev Gologanov ( Bulgarca ve Makedonca : Васил Илиев Гологанов) olarak Osmanlı İmparatorluğu'nda yer alan Slav nüfuslu Tarlis köyünde (şimdi Yunanistan'ın Kato Nevrokopi'sinin bir parçası) doğdu.^[5] Kardeşi Ivan Gologanov Veda Slovena kitabını düzenlemesiyle ünlenmiş bir türkü koleksiyoncusuydu. Vasil, Serres'teki klasik Yunan gymnasiumunda eğitim gördü. 1862'de Theodosius, Serres yakınlarındaki Aziz John Prodromus manastırında keşiş oldu. Daha sonra Konstantinopolis Rum Patriği tarafından bir hiyerodeacon olarak atandı. 1867'de bir dönem Metropolitan Prokopius'un protosingeli olarak çalıştığı Hercegovina'ya gitti. Theodosius 1868'de Bulgar topraklarına döndükten sonra önce Filibe'de sonra da Krihim'de papaz oldu. Filibe'de (1867 – 1878), Yoakim Gruev, Nayden Gerov ve Dragan Manchov gibi ünlü Bulgar Ulusal Uyanış aktivistleriyle temasa geçti. 1870 yılında Bulgar Eksarhlığı kurulduğunda ona katıldı. Krichim Manastırı'nda (1869 - 1873) devrimci komite liderlerinden İç Devrimci Örgüt'ün kurucusu Vasil Levski'yi gizlemesiyle de bilinir.^[6]

1873'ten itibaren Serez'deki Bulgar kilise topluluğunun başına geçti. Ancak Konstantinopolis Patrikhanesi'nin baskısıyla Osmanlılar tarafından tutuklandı, işkence gördü ve ölüm tehdidi aldı.^[7] 1874'te Osmanlı makamları tarafından Serez'de hapsedildi. Plovdiv bölgesindeki Bulgar devrimci hareketine dahil olmakla suçlandı. Daha sonra Theodosius, Yunan Metropoliti'nin yardımıyla serbest bırakıldı. Serbest bırakılması için yapılan yoğun baskı nedeniyle Eksarhlık'tan vazgeçti.^[8] Ancak aynı yıl, Üsküp ve Ohri piskoposluklarının Hristiyan nüfusu ezici çoğunlukla Eksarhlığa katılma lehinde oy kullanmasıyla Theodossius tövbe etti ve Bulgar Kutsal Sinodu onu görevine iade etti.^[9] 1874 ve 1875 yılları arasında Theodosius, Serez bölgesindeki yerel Bulgar Ortodoks Kilisesi teşkilatının başkanıydı. 1875'te başmandrit olarak atandı ve o sırada Bulgar Eksarhlığı'nın yetkisi altında olan Niş Metropoliti'nin yardımcısı oldu. 1876-1877'de İstanbul'da tekrar Bulgar Aziz Stephen Kilisesi'nde görev yaptı. 1878 ve 1880 yılları arasında Eksarh, Osmanlı-Rus Savaşı'nın başlamasından sonra Filibe'de mahsur kaldı ve görevlerini orada gerçekleştirdi.

Theodosius, Eksarhane içinde yüksek rütbeli pozisyonları elinde tutmaya sonra da devam etti. 1880'den 1885'e kadar Babıali'de Eksarhlığın temsilcisiydi ve 1885'te Üsküp piskoposluğuna piskopos olarak seçildi. Ancak göreve başlamak için beş yıl beklemek zorunda kaldı. Bu arada 1887'de Sırp siyasetçi Stojan Novakoviç'in ajanları, sözde Sırp-Makedonlar Birliği'nin temsilcileri Kosta Grupchev ve Nahum Evrov ile bir araya geldi. Örgüt, o sırada Sırbistan'ın Osmanlı başkentinde tam yetkili bakanı olan Novakoviç tarafından yönetiliyordu. Sırp hükümeti daha sonra Makedonya'daki Bulgar etkisine karşı koymak için Makedonist fikirleri destekledi.^[10] Burada Makedon Slavlarının kademeli olarak Sırplaştırılmasını planladı.^[11] Bu görüşmeler sonucunda Theodosius onların etkisi altına girdi. Daha sonra, Üsküp piskoposu (1890-1891) olarak Theodosius, Bulgar Eksarhlığı'ndan tekrar fiili olarak vazgeçti ve Ohri Başpiskoposluğunu restore etmeye ve Makedonya'daki piskoposlukları Bulgar Eksarhlığından ayırmaya çalıştı.^[12] Planları, Roma Piskoposu'nun yardımıyla bir Makedon Uniat Kilisesi kurmaktı. Ancak kısa sürede başarısız oldular. Önceleri Bulgar Eksarhlığı oluşumunu bekledi, ancak 1891'de Üsküp'te ilk Sırp lisesi açıldmasıyla beklenti boşa çıktı.

1891 sonunda Eksarhlığın ısrarı üzerine Osmanlılar tarafından İstanbul'a iade edildi. Theodosius tövbe etmesine rağmen, ayrılıkçılığı nedeniyle 1892'de Eksarh tarafından yüksek pozisyonundan kovuldu. Simeon Radev'e göre, piskopos Theodosius'un ayrılıkçılığı Eksarhk I. Joseph'e olan kişisel nefretinden kaynaklanıyordu.^[13] Petko Slaveykov, Theodosius'un Makedonculığının Yunan propagandasından ilham aldığına inanıyordu. Gerçekten de faaliyetleri Yunan yanlısı eylemciler tarafından olumlu karşılandı.^[14] Makedon Ortodoks Kilisesi tarihi üzerine Makedon uzmanlarının çoğu, Theodosius'un dini ayrılıkçılığının gerçekten erken Makedon milliyetçiliğinin bir biçimine örnek teşkil ettiğini düşünmektedir.^[15] Eksarhlık tarafından görevlerinden alındı ve Sofya yakınlarındaki Dragalevtsi Manastırı'na sürgüne gönderildi. Orada 1892'den 1901'e kadar olan dönemi, kurgu ve dini literatür çevirileriyle uğraşmakla ve daha önce olduğu gibi Makedon sorunu'nda Bulgar yanlısı bir tutum sergilemekle geçti.^[16]^[17]

Sonuç olarak affedildi ve 1901 ile 1906 yılları arasında Filibe Piskoposluğu'nda ve ardından Bachkovo Manastırı'nda ve Rila Manastırı'nda piskopos olarak görev yaptı. 1910'da, o sırada boş olan Üsküp Metropoliti'ne yeniden aday olmayı denedi, ancak basında gösterdiği Eksarhlık yanlısı pozisyonlara rağmen reddedildi.^[18] 1913'te Bulgar Exarhat ve IMORO'nun düzenlediği bir misyon olan Rodoplarda Pomakların Hristiyanlaştırılmasına katıldı.^[19] Katolik özlemlerinden tamamen tövbe ederek, Sinod'un 1914'te Uniate hareketine karşı mücadele için bastığı ve kullandığı Ortodoks Kilisesi ve Katolik Propaganda broşürünü yazdı. Bu süre zarfında Sofya'da görev yaptı ve Kasım 1915'te Bulgar ordusunun Makedonya'daki Sırp birliklerini yenmesi sonrası Zafer Bayramı vesilesiyle ayin düzenledi, dualar okudu.^[20] Piskopos Theodosius, bölgenin Bulgaristan'ın bir parçası olduğu 1915 ve 1919 yılları arasında Gümyurdzhina'nın (Gümülcine) kısa ömürlü piskoposluğunu da yönetti. Hayatının son yıllarını Sofya'da edebi faaliyetlerle geçirdi - kitaplar ve yabancı edebiyat çevirileri yazdı.^[21]

1910'dan beri Bulgaristan Bilimler Akademisi üyesi olan Theodosius, din üzerine makaleler yazdı. Ayrıca Virgil, François-René de Chateaubriand, John Milton ve diğerlerinin bazı eserlerini Bulgarcaya çevirdi. "Mir" gazetesinde yayınlanan makalelerinden birinde, ilk olarak, Bulgar Ulusal Uyanışının atası olan Hilendarlı Aziz Paisius'un Makedonya'nın Pirin kentindeki Bansko'da doğduğunu ve Makedonya imajının inşasına önemli ölçüde katkıda bulunduğunu iddia etti.^[22]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Galeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Bulgar Eksarhlığı hakkında Theodosius'un Novini gazetesine yazdığı yazılar. 04.02.1892 tarihinde Bulgar kimliğini ve bağlılığını kabul ediyor.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Bishop Theodosius translated into Bulgarian works by Epictetus, Virgil, Milton and Chateaubriand (Bogdanov 1991: 46).For more see: Dimitrov, Vladimir (2009) The Minov Family of Zographs: Personalities and Works. Scripta & e-Scripta : The Journal of Interdisciplinary Medieval Studies, 7 . pp. 267-280. 22 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISSN 1312-238Х.
^ Владимир Трендафилов, Александър Шурбанов, Преводна рецепция на европейска литература в България: в 8 тома, том 1, Академично изд-во "Проф. Марин Дринов", 2000, ISBN 9548712059, стр. 59-61.
^ Although he was named Bulgarian metropolitan bishop in Skopje, in 1890–1892 Gologanov tried to establish a separate Macedonian Church, an activity that resulted in his dismissal and temporary marginalization. Thus after this short period as an early Macedonian national ideologist, Gologanov again became a Bulgarian bishop, as well as a writer and a member of the Bulgarian Academy of Sciences. As we have seen, he contributed significantly to the construction of the image of Macedonia as “cradle of the Bulgarian Revival” through his “data” about Paisiy Hilendarski's birthplace For more see: A Vezenkov, The Concept of National Revival in Balkan Historiographies, p. 450; In: Entangled Histories of the Balkans - Volume Three. Authors: Alexander Vezenkov and Tchavdar Marinov, BRILL, 2015, ISBN 9004290362, p. 451.
^ Theodossius of Skopje (1846–1926). Bulgarian Exarchist metropolitan of Skopje, born as Vasil Gologanov in the village of Turlis near Serres. Theodossius (Teodosij) is credited by the Macedonian historiography for his attempt to restore the autocephaly of the Ohrid Archbishopric under the aegis of the Catholic Church in 1891. Bulgarian historians have explained this initiative with Theodossius’s personal animosity toward the Istanbul-based Exarch Joseph. Removed from the Skopje See in 1892, he was exiled to a monastery near Sofia. From 1901 to 1906, Theodossius was the metropolitan of Plovdiv, and from 1913 to 1919 was the Bulgarian bishop of Maroneia in present-day Greek Thrace. Theodossius was also a member of the Bulgarian Academy of Sciences. Dimitar Bechev, (2009) Historical Dictionary of the Republic of Macedonia, Historical Dictionaries of Europe, No. 68, The Scarecrow press, ISBN 978-0-8108-5565-6, p. 220.
^ "Григорович, Виктор. Очерк путешествия по европейской Турции, 1877, стр.124". 17 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2022.
^ "Митрополит Теодосий: „Беше при мене Василий Левски…" Вестник ТРЕТА ВЪЗРАСТ, 21 октомври 2017 г". 22 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2022.
^ At the insistence of the Greek metropolitan of Serres, the chairman of the Serres Bulgarian ecclesiastical community, Theodosius (later Metropolitan of Skopje), was arrested in the village of Frashteni, where he served on January 4, 1873, and, despite protests from the whole village, was taken to Serres. On the way he was very tortured and beaten. The Greek priest in the village advised him to recognize the Patriarchate, because otherwise he would have suffered badly in Serres and he could have been killed. In Serres, the mutesarifin Haidar Bey released him, but due to Greek threats, Theodosius moved to a Turkish house. Because even after that. Theodosius went to serve in the Bulgarian villages, he was summoned before the Greek metropolitan and other Greek leaders to give explanations why he went to the villages to serve in Bulgarian and was threatened with imprisonment. Иван Снегаров. Отношенията между Българската църква и другите православни църкви след провъзгласяването на схизмата. по "Църковен архив", книга III-V, София — печатница "П. Глушков" — 1929.
^ Борис Цацов, Архиереите на Българската православна църква: Биографичен сборник, Принцепс, 2003, ISBN 9548067757, стр. 297.
^ 141-во засед. на Св. Синод, 16 януари 1874 г., стр. 316.
^ Claudia-Florentina Dobre, Cristian Emilian ed., Quest for a Suitable Past: Myths and Memory in Central and Eastern Europe, Central European University Press, 2018, 9633861365, p. 139.
^ Contested Ethnic Identity: The Case of Macedonian Immigrants in Toronto, 1900–1996, Chris Kostov, Peter Lang, 2010, 3034301960, p. 65.
^ Theodosius of Skopje Centralen D'rzhaven istoricheski archiv (Sofia) 176, op. 1. arh.ed. 595, l.5-42 - Razgledi, X/8 (1968), p.996-1000.
^ "Simeon Radev. "Early Memories" (Симеон Радев. „Ранни Спомени")". 21 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2022.
^ Roumen Daskalov, Tchavdar Marinov, Entangled Histories of the Balkans - Volume One: National Ideologies and Language Policies, BRILL, 2013, 900425076X, p. 288.
^ С. Димевски, Присуството на Теодосиј Гологанов во развојот на македонската национална мисла во епохата на национално - револуционерното движење, Скопје, 1976.
^ Theodosius of Skopje. Memories from the times of the Bulgarian political and religious revival (Otalamci). A collection honouring Metropolitan Simeon, Metropolitan of Preslav and Varna, Sofia 1922, 212-19. (in Bulgarian: Теодосий Скопски. Спомени от епохата на българското духовно и политическо възраждение (Отъломци). Сборник в чест на Варненский и Преславский Митрополит Симеон, София 1922, 212-219.)
^ „Беззащитно във всяко едно отношение, българското население, онеправдано от местните власти и бедно от материална и умствена страна, то представляваше твърде удобна почва за насаждането и възприемането на всякакви пропагандистични идеи. На това се дължеше и успехът на чуждите пропаганди в такива чисто български градове в Македония като Воден, Ресен, Лерин, Неврокоп, Щип и пр., където български училища нямаше, или ако имаше те бяха незначителни, а гръцки училища имаше по градове и по села и добре бяха наредени." Теодосий Гологанов - бивш митрополит Скопски, вестник „Ден", София, 20 септември, 1910 год., бр. 2322.
^ „Беззащитно във всяко едно отношение, българското население, онеправдано от местните власти и бедно от материална и умствена страна, то представляваше твърде удобна почва за насаждането и възприемането на всякакви пропагандистични идеи. На това се дължеше и успехът на чуждите пропаганди в такива чисто български градове в Македония като Воден, Ресен, Лерин, Неврокоп, Щип и пр., където български училища нямаше, или ако имаше те бяха незначителни, а гръцки училища имаше по градове и по села и добре бяха наредени.“ Теодосий Гологанов – бивш митрополит Скопски, вестник „Ден“, София, 20 септември 1910 г., бр. 2322.
^ Елдъров, Светозар. Православието на война. Българската православна църква и войните на България 1877-1945, София 2004, с. 112.
^ Празникът на победите– 27 ноември, непознатата история на бойния празник на Българската Армия. Светлозар Елдъров, проф. д.и.н. списание Военноисторически сборник, ISSN 0204-4080, бр. 4, 2004 г.
^ Писма и изповеди на Иван Гологанов: Веда Словена, Христо Спирев, ВУДУТЕК ООД, 2015, 5 стр.
^ Първото сведение, че от Банско е първобудителят се свързва с публикация във в-к"Мир" от 18-ти април 1912 г., в която Теодосий, митрополит Скопски споделя свой спомен за негов родственик и съселянин от с. Търлис, Неврокопско, който му разказвал за "един хилендарски калугер, йеромонах Паисий, негов съотечественик от Банско, Разложко."

[1] Bishop Theodosius translated into Bulgarian works by Epictetus, Virgil, Milton and Chateaubriand (Bogdanov 1991: 46).For more see: Dimitrov, Vladimir (2009) The Minov Family of Zographs: Personalities and Works. Scripta & e-Scripta : The Journal of Interdisciplinary Medieval Studies, 7 . pp. 267-280. 22 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISSN 1312-238Х.

[2] Владимир Трендафилов, Александър Шурбанов, Преводна рецепция на европейска литература в България: в 8 тома, том 1, Академично изд-во "Проф. Марин Дринов", 2000, ISBN 9548712059, стр. 59-61.

[3] Although he was named Bulgarian metropolitan bishop in Skopje, in 1890–1892 Gologanov tried to establish a separate Macedonian Church, an activity that resulted in his dismissal and temporary marginalization. Thus after this short period as an early Macedonian national ideologist, Gologanov again became a Bulgarian bishop, as well as a writer and a member of the Bulgarian Academy of Sciences. As we have seen, he contributed significantly to the construction of the image of Macedonia as “cradle of the Bulgarian Revival” through his “data” about Paisiy Hilendarski's birthplace For more see: A Vezenkov, The Concept of National Revival in Balkan Historiographies, p. 450; In: Entangled Histories of the Balkans - Volume Three. Authors: Alexander Vezenkov and Tchavdar Marinov, BRILL, 2015, ISBN 9004290362, p. 451.

[4] Theodossius of Skopje (1846–1926). Bulgarian Exarchist metropolitan of Skopje, born as Vasil Gologanov in the village of Turlis near Serres. Theodossius (Teodosij) is credited by the Macedonian historiography for his attempt to restore the autocephaly of the Ohrid Archbishopric under the aegis of the Catholic Church in 1891. Bulgarian historians have explained this initiative with Theodossius’s personal animosity toward the Istanbul-based Exarch Joseph. Removed from the Skopje See in 1892, he was exiled to a monastery near Sofia. From 1901 to 1906, Theodossius was the metropolitan of Plovdiv, and from 1913 to 1919 was the Bulgarian bishop of Maroneia in present-day Greek Thrace. Theodossius was also a member of the Bulgarian Academy of Sciences. Dimitar Bechev, (2009) Historical Dictionary of the Republic of Macedonia, Historical Dictionaries of Europe, No. 68, The Scarecrow press, ISBN 978-0-8108-5565-6, p. 220.

[5] "Григорович, Виктор. Очерк путешествия по европейской Турции, 1877, стр.124". 17 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2022.

[6] "Митрополит Теодосий: „Беше при мене Василий Левски…" Вестник ТРЕТА ВЪЗРАСТ, 21 октомври 2017 г". 22 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2022.

[7] At the insistence of the Greek metropolitan of Serres, the chairman of the Serres Bulgarian ecclesiastical community, Theodosius (later Metropolitan of Skopje), was arrested in the village of Frashteni, where he served on January 4, 1873, and, despite protests from the whole village, was taken to Serres. On the way he was very tortured and beaten. The Greek priest in the village advised him to recognize the Patriarchate, because otherwise he would have suffered badly in Serres and he could have been killed. In Serres, the mutesarifin Haidar Bey released him, but due to Greek threats, Theodosius moved to a Turkish house. Because even after that. Theodosius went to serve in the Bulgarian villages, he was summoned before the Greek metropolitan and other Greek leaders to give explanations why he went to the villages to serve in Bulgarian and was threatened with imprisonment. Иван Снегаров. Отношенията между Българската църква и другите православни църкви след провъзгласяването на схизмата. по "Църковен архив", книга III-V, София — печатница "П. Глушков" — 1929.

[8] Борис Цацов, Архиереите на Българската православна църква: Биографичен сборник, Принцепс, 2003, ISBN 9548067757, стр. 297.

[9] 141-во засед. на Св. Синод, 16 януари 1874 г., стр. 316.

[10] Claudia-Florentina Dobre, Cristian Emilian ed., Quest for a Suitable Past: Myths and Memory in Central and Eastern Europe, Central European University Press, 2018, 9633861365, p. 139.

[11] Contested Ethnic Identity: The Case of Macedonian Immigrants in Toronto, 1900–1996, Chris Kostov, Peter Lang, 2010, 3034301960, p. 65.

[12] Theodosius of Skopje Centralen D'rzhaven istoricheski archiv (Sofia) 176, op. 1. arh.ed. 595, l.5-42 - Razgledi, X/8 (1968), p.996-1000.

[13] "Simeon Radev. "Early Memories" (Симеон Радев. „Ранни Спомени")". 21 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2022.

[14] Roumen Daskalov, Tchavdar Marinov, Entangled Histories of the Balkans - Volume One: National Ideologies and Language Policies, BRILL, 2013, 900425076X, p. 288.

[15] С. Димевски, Присуството на Теодосиј Гологанов во развојот на македонската национална мисла во епохата на национално - револуционерното движење, Скопје, 1976.

[16] Theodosius of Skopje. Memories from the times of the Bulgarian political and religious revival (Otalamci). A collection honouring Metropolitan Simeon, Metropolitan of Preslav and Varna, Sofia 1922, 212-19. (in Bulgarian: Теодосий Скопски. Спомени от епохата на българското духовно и политическо възраждение (Отъломци). Сборник в чест на Варненский и Преславский Митрополит Симеон, София 1922, 212-219.)

[17] „Беззащитно във всяко едно отношение, българското население, онеправдано от местните власти и бедно от материална и умствена страна, то представляваше твърде удобна почва за насаждането и възприемането на всякакви пропагандистични идеи. На това се дължеше и успехът на чуждите пропаганди в такива чисто български градове в Македония като Воден, Ресен, Лерин, Неврокоп, Щип и пр., където български училища нямаше, или ако имаше те бяха незначителни, а гръцки училища имаше по градове и по села и добре бяха наредени." Теодосий Гологанов - бивш митрополит Скопски, вестник „Ден", София, 20 септември, 1910 год., бр. 2322.

[18] „Беззащитно във всяко едно отношение, българското население, онеправдано от местните власти и бедно от материална и умствена страна, то представляваше твърде удобна почва за насаждането и възприемането на всякакви пропагандистични идеи. На това се дължеше и успехът на чуждите пропаганди в такива чисто български градове в Македония като Воден, Ресен, Лерин, Неврокоп, Щип и пр., където български училища нямаше, или ако имаше те бяха незначителни, а гръцки училища имаше по градове и по села и добре бяха наредени.“ Теодосий Гологанов – бивш митрополит Скопски, вестник „Ден“, София, 20 септември 1910 г., бр. 2322.

[19] Елдъров, Светозар. Православието на война. Българската православна църква и войните на България 1877-1945, София 2004, с. 112.

[20] Празникът на победите– 27 ноември, непознатата история на бойния празник на Българската Армия. Светлозар Елдъров, проф. д.и.н. списание Военноисторически сборник, ISSN 0204-4080, бр. 4, 2004 г.

[21] Писма и изповеди на Иван Гологанов: Веда Словена, Христо Спирев, ВУДУТЕК ООД, 2015, 5 стр.

[22] Първото сведение, че от Банско е първобудителят се свързва с публикация във в-к"Мир" от 18-ти април 1912 г., в която Теодосий, митрополит Скопски споделя свой спомен за негов родственик и съселянин от с. Търлис, Неврокопско, който му разказвал за "един хилендарски калугер, йеромонах Паисий, негов съотечественик от Банско, Разложко."

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

Üsküplü Theodosius nedir?, Üsküplü Theodosius anlamı nedir?, Üsküplü Theodosius ne demektir?