Tifinag

Tifinag
Tifinag;
	Kidal'a giriş. Kasabanın adı geleneksel Tifinag ve Latin yazısı ile yazılmış.
Tür	Ebced
Diller	Berberice
Aile sistemi	Mısır hiyeroglifleri Proto-Sinaitic Fenike alfabesi Libyco-Berber Tifinag; ; ; ;
Kardeş alfabeler	Neo-Tifinag
	Bu sayfa UFA fonetik Unicode semboller içerir. Doğru bir görüntüleme desteğiniz bulunmadığı takdirde, soru işaretleri, kutular veya diğer Unicode karakterleri görebilirsiniz. IPA sembolleri ile ilgili rehberi okumak için, bakınız Yardım:IPA.

Tifinag ( Yeni Tifinag yazısı ile) başta Tuaregler olmak üzere bazı Berberiler tarafından dillerini yazmak için kullanılan yazıdır. Berberiler Kuzey Afrika'da Nil Vadisi'nin batısında yaşayan yerli halktır. Günlük iletişimde kullanılacak kadar yaygın değildir ancak genellikle politik ve sembolik olarak Berberi kimliğini vurgulamak için kullanılır. Tifinag Ircam adı verilen biraz değiştirilmiş şekli Fas ilkokullarında çocuklara Berberi dilini öğretmek için kullanılır.

Tifinag veya Neo-Tifinag?[değiştir | kaynağı değiştir]

Dilbilimciler ve tarihçiler bin yıllık Berberi ebcedi olan Tifinagi bu ebcedden türetilmiş, seslileri gösteren ve daha fazla sessiz içeren Neo-Tifinag'dan ayırmaya özen göstermektedirler. Eski Tifinag yazısı kuzey Cezayir, Tunus ve Afrika Sahrası'ndaki Tuareg bölgelerinde taşlara ve mezar taşlarına kazınmış olarak bulunmuştur.

Neo-Tifinag ise 20. yüzyılda bir kısmı Avrupa'da bulunan Fas ve Cezayirli araştırmacılar tarafından geliştirilip bilgisayarlaştırılmıştır.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Eski bir Tifinag versiyonu Kuzey Afrika'da yaşayan Berberi toplulukları tarafından daha yaygın olarak kullanılmakta idi. MÖ 300 ile MS 300 arasından kalmıştır.

Geleneksel Tifinag[değiştir | kaynağı değiştir]

Geleneksel olarak bu yazı son nida hariç hiçbir sesli içermez. Ancak sessizleri göstermek için bazı öneriler sunulmuştur. Bazı bölgelerde seslileri göstermek için Arapça sesli değişim işaretleri Tifinag karakterleri ile birleştirilmektedir. Nadiren bu yazı Tagdal (Songay dilleri) gibi diğer komsu dilleri yazmak için de kullanılmıştır.

İki varyantı vardır: doğu ve batı
Doğu varyantı bugün Cezayir ve Tunus olan bölgede kullanılmıştır. Fenike dili ve Libyaca olarak iki dilli yazıların keşfedilmesi yüzünden bugün en iyi çözülmüş varyanttır.
24 harfin 22'si çözülmüştür.
Batı varyantı daha ilkeldir (Février [1964–1965]). Akdeniz sahilleri boyunca Kabiliden Kanarya Adalarına kadar bir bölgede kullanılmıştır. 13 ek harf içermektedir.
Libya-Berberi yazısı saf bir ebceddir, hiç sesli harf yoktur.
Ünsüz İkizleşmesi (Geminasyon) göstermez.
Aşağıdan yukarı doğrudur, sağdan sola hatta diğer sıralarda yazıldığı bulunmuştur.

Neo-Tifinag yazısı[değiştir | kaynağı değiştir]

INALCO'de profesör olan Salim Çakır, Neo-Tifinag'da bir değişim önermiştir (Tafsut 1990 #14).

Son yıllara kadar Latin alfabesini veya Arap alfabesini tercih eden aktivistler yüzünden bu alfabeyi kullanan ne bir kitap ne de bir web sitesi yayınlanmıştır. Ancak web siteleri logoları ve kitap kapaklarında sembolik olarak Neo-Tifinag kullanımı oldukça popülerdir. Ancak Fas'ta Latin ve Arap yazısı arasında 'tarafsız' bir tutum alan kral 2003 yılında Tifinag yazısını kabul etmiştir. Bunun sonucu olarak okul kitapları bu yazı ile yazılmaya başlamış ve bazı okullarda eğitime başlanılmıştır. Fas dışında hiçbir remsi statüsü yoktur. İronik olarak Fas hükûmeti 1980'lerde ve 1990'larda bu yazıyı kullananları tutuklayıp hapse atmıştır.^[2]

Libya'da yetkililer, kararlı olarak Neo-Tifinag yazısını dükkanlar, ilanlar gibi halka açık yerlerde kullanımını ve gösterimini yasaklamaktadır.^[3]

Neo-Tifinag yazısı kod haritası[değiştir | kaynağı değiştir]

Neo-Tifinag, versiyon 4.1.0 dan itibaren Unicode U+2D30 ile U+2D7F arasında kodlanmıştır. 55 karakter tanımlanmıştır ancak tanımlanandan daha fazlası kullanılmaktadır. ISO 15924'te Tfng Neo-Tifinag'a atanmıştır.

**Unicode karakterleri (soldan saga)**
Code	+0	+1	+2	+3	+4	+5	+6	+7	+8	+9	+A	+B	+C	+D	+E	+F
U+2D30
U+2D40
U+2D50
U+2D60
U+2D70

Çeşitli versiyonlar arası karakter karşılaştırma tablosu:

**Renk anahtari**
Renk	Anlam
	Temel Tifinag (IRCAM)
	Geliştirilmiş Tifinag (IRCAM)
	Diğer Tifinag alfabeleri
	Modern Tuareg harfleri
	Kullanılmayacak

Basit harfler (ve değistirici harf)

Kod	Kabartma	Unicode	Transliterasyon		Ad
Kod	Kabartma	Unicode	Latin	Arap	Ad
U+2D30		ⴰ	a	ا	ya
U+2D31		ⴱ	b	ب	yab
U+2D32		ⴲ	b	ٻ	yab fricative
U+2D33		ⴳ	g	گ	yag
U+2D34		ⴴ	g	ڲ	yag fricative
U+2D35		ⴵ	dj	ج	Berber Academy yadj
U+2D36		ⴶ	dj	ج	yadj
U+2D37		ⴷ	d	د	yad
U+2D38		ⴸ	d	د	yad fricative
U+2D39		ⴹ	ḍ	ض	yaḍ
U+2D3A		ⴺ	ḍ	ض	yaḍ fricative
U+2D3B		ⴻ	e	ه	yey
U+2D3C		ⴼ	f	ف	yaf
U+2D3D		ⴽ	k	ک	yak
U+2D3E		ⴾ	k	ک	Tuareg yak
U+2D3F		ⴿ	k	ک	yak fricative
U+2D40		ⵀ	h b	ھ ب	yah = Tuareg yab
U+2D41		ⵁ	h	ھ	Berber Academy yah
U+2D42		ⵂ	h	ھ	Tuareg yah
U+2D43		ⵃ	ḥ	ح	yaḥ
U+2D44		ⵄ	[ˤ] (ε)	ع	yaε
U+2D45		ⵅ	kh (x)	خ	yax
U+2D46		ⵆ	kh (x)	خ	Tuareg yax
U+2D47		ⵇ	q	ق	yaq
U+2D48		ⵈ	q	ق	Tuareg yaq
U+2D49		ⵉ	i	ي	yi
U+2D4A		ⵊ	j	ج	yaj
U+2D4B		ⵋ	j	ج	Ahaggar yaj
U+2D4C		ⵌ	j	ج	Tuareg yaj

Kod	Kabartma	Unicode	Transliterasyon		Ad
Kod	Kabartma	Unicode	Latin	Arap	Ad
U+2D4D		ⵍ	l	ل	yal
U+2D4E		ⵎ	m	م	yam
U+2D4F		ⵏ	n	ن	yan
U+2D50		ⵐ	ny	ني	Tuareg yagn
U+2D51		ⵑ	ng	ڭ	Tuareg yang
U+2D52		ⵒ	p	پ	yap
U+2D53		ⵓ	u w	و ۉ	yu = Tuareg yaw
U+2D54		ⵔ	r	ر	yar
U+2D55		ⵕ	ṛ	ڕ	yaṛ
U+2D56		ⵖ	gh (γ)	غ	yaγ
U+2D57		ⵗ	gh (γ)	غ	Tuareg yaγ
U+2D58		ⵘ	gh (γ) j	غ ج	Aïr yaγ = Adrar yaj
U+2D59		ⵙ	s	س	yas
U+2D5A		ⵚ	ṣ	ص	yaṣ
U+2D5B		ⵛ	sh (š)	ش	yaš
U+2D5C		ⵜ	t	ت	yat
U+2D5D		ⵝ	t	ت	yat fricative
U+2D5E		ⵞ	ch (tš)	تش	yatš
U+2D5F		ⵟ	ṭ	ط	yaṭ
U+2D60		ⵠ	v	ۋ	yav
U+2D61		ⵡ	w	ۉ	yaw
U+2D62		ⵢ	y	ي	yay
U+2D63		ⵣ	z	ز	yaz
U+2D64		ⵤ	z	ز	Tawellemet yaz = Harpoon yaz
U+2D65		ⵥ	ẓ	ﻈ	yaẓ
U+2D6F		ⵯ	+^w	ۥ+	Dudak işareti = Tamatart = <super> 2D61