Leton mitolojisi, Letonya tarihi boyunca ortaya çıkan, bazen birbirini takip eden nesiller tarafından detaylandırılan ve diğer zamanlarda reddedilip yerine başka açıklayıcı anlatılar konan mitlerin toplamıdır. Bu mitler Leton halkının halk geleneklerinden ve Hıristiyanlık öncesi Baltık mitolojisinden kaynaklanmaktadır .

Letonyalı mitolojisi özellikle yeniden canlandırma ve tarihsel analiz için bir araç olarak kullanılır.

Bu mitlerin tümü olmasa da çoğunun en küçük ayrıntılarının bölgeye ve hatta bazen aileye göre değiştiğini belirtmek önemlidir.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

13. - 18. yüzyıl[değiştir | kaynağı değiştir]

Modern Letonyalıların ataları olan Baltık kabileleri ve 13. yüzyılda Hıristiyanlaşmaya kadar onların mitolojileri hakkında çok az rapor vardır. Hristiyanlaşmadan bu yana, yerel mitolojiyle ilgili tarihler, seyahat raporları, ziyaret kayıtları, Cizvit raporları ve diğer pagan uygulamalarına ilişkin açıklamalar dahil olmak üzere birçok rapor var. Bu raporlar, araştırmacılar tarafından ikincil kaynaklar olarak kabul edilir çünkü yazarlar Letonca olmadıkları için yerel dilleri konuşmazlar ve çoğu zaman önyargılıydılar.^[1] Bu materyaller bazen kesin değildir ve Hristiyan dünya görüşünden kaynaklanan hatalar, uydurmalar ve çarpıtmalar içerir. Buna rağmen, genellikle folklor bilgileri kullanılarak doğrulanabilirler.^[2]

18. - 20. yüzyılın başları[değiştir | kaynağı değiştir]

Folklor materyallerinin çoğu 19. yüzyılın ortalarından beri toplanmıştır.^[1] 18. ve 19. yüzyıllarda, Baltık kabilelerinin başlangıçta tek ulus olduğu ve dolayısıyla aynı tanrılara sahip olduğu varsayıldı.^[3] İlk yazarlar, komşu bölgelerden gelen verileri kullanarak bir Letonya panteonunu yeniden oluşturmaya çalışıyorlardı. Bu eğilim daha sonra Letonyalı ulusal romantistler tarafından da benimsenmiştir. Serfliğin kaldırılmasından sonra, yeni bir ulusal kimlik oluşuyordu ve yazarlar, Baltık kültürel geleneklerinin diğer uluslar kadar derin olduğunu kanıtlamaya çalıştılar. Folklorda korunan parçalar kullanılarak büyük bir destanın inşa edilebileceği umuluyordu. Ayrıca 700 yıllık zulümde unutulan eski dinin yeniden inşa edilebileceği düşünülüyordu. Ancak, folklor kaynakları bu görev için yetersiz kaldı. Bazıları, panteonları Yunan mitolojisindeki kadar etkileyici olacak şekilde yeniden inşa etmeye çalıştı, bu da bazı tanrıların basitçe icat edilmesine yol açtı. Diğer Baltık halklarının tanrılarının da Letonca olması gerektiği, ancak zamanla kaybolduğu varsayımının yanı sıra, birçok yeni tanrı Yunan ve Roma tanrılarına göre modellendi. Bu eğilimin bir örneği, Andrejs Pumpurs'un Letonya ve Prusya tanrılarının bir panteonunu içeren ve yazarın bazılarının kendisini icat ettiği epik şiir Lāčplēsis'tir . Benzer şekilde, Juris Alunāns ve şair Miķelis Krogzemis'in eserleri, icat edilmiş tanrıların panteonlarına sahiptir.

Aynı zamanda, bazı pagan ayinleri hala uygulanıyordu. Ve Hristiyanlık yabancı görüldüğünden, eski dini yeniden yaratmak için girişimlerde bulunuldu. Neopagan hareketlerinin en başarılısı, 1920'lerin sonlarında kurulan ve eski Letonyalıların tek tanrılı olduğunu ve çeşitli mitolojik varlıkların tek bir Tanrı'nın tüm yönleri olduğunu iddia eden Dievturi idi. Letonya geleneklerini yeniden inşa etmek için yabancı etkileri ortadan kaldırma ihtiyacı daha sonraki zamanlara kadar korunurken,^[1] Olimpus benzeri sahte tanrılar panteonu yaratma girişimleri nihayet sona erdiğinde, ulusal romantizmin yerini gerçekçiliğe bıraktı ve eleştirildi. 20. yüzyılın ilk yarısı bu konuda yoğundur. Ayrıca bazı folklor materyallerinin tahrif edilmiş olabileceğinden şüphelenildi.^[4] Bu zamanın araştırması sadece şüphecilikle değil, aynı zamanda yabancı etkiler arama girişimleriyle de karakterize ediliyor.

1944–1970'ler[değiştir | kaynağı değiştir]

Letonya'nın 1944'te Sovyetlerin yeniden işgalinden sonra, Letonya'da mitoloji ve özellikle dini kavramların araştırılması yasaklandı. Benzer şekilde, paganizm şovenist olarak görüldüğü için neopagan gruplarının üyelerine de zulmedildi. Buna rağmen, halk türkülerinin mitolojisine odaklanan sürgündeki Letonyalılar tarafından araştırmalar devam etti.^[1] Şarkılar, savaşlar arası dönemde mitoloji araştırmaları için en iyi kaynak olarak görülüyordu. Bunun nedeni, şiirsel ölçü ve melodiyi koruma ihtiyacının olası değişiklikleri sınırlandırması nedeniyle, eski kavramların diğer folklor türlerinden daha iyi korunduğu düşünülüyordu.^[4] Buna göre halk türküleri uzun zamandır tek araştırma kaynağıydı. Bu yaklaşım, peri masalları, efsaneler ve halk inançları ve sihir pratiklerinin kayıtları gibi diğer türlerde bahsedilen temaların, her tür farklı temalar içerdiğinden ve yalnızca kısmi bir içgörü sağlayabileceğinden halk şarkılarını tamamlayabileceğini öne süren modern araştırmacılar tarafından eleştirilmiştir.

1970'ler-günümüz[değiştir | kaynağı değiştir]

Letonya'da araştırma ancak 1980'lerde yeniden başlayabilse de 1970'ler, neopaganlar olarak tanımlanabilecek üyelerle bir folklor hareketinin ortaya çıktığını gördü. Bu gruplar panteistti, daha az tekdüze, daha az dogmatikti, doğanın ve kültürel mirasın korunmasına ilgi duyuyordu ve komşu ülkelerden gelen geleneklerin etkisine daha açıktı. Daha sonra, marjinal hareketler maneviyatı hem yerel geleneklerde hem de Doğu dinleri gibi dünyanın dini ve manevi uygulamalarında keşfetmiştir. Örneğin, Pokaiņi Ormanı 1990'ların sonlarında bu gruplardan biri tarafından antik bir sakral bölge olarak ilan edilmiş ve her mevsim binlerce ziyaretçiyi çekmektedir. 1990'da bağımsızlığın yeniden sağlanmasından hemen önce Letonya'da faaliyete devam eden Dievturi, resmi olarak tanınan tek pagan dinidir ve (2001 (2001) itibarıyla) yaklaşık 600 takipçisi vardır . Hareketin azalan etkisi göz önüne alındığında, adı bazen daha geniş anlamda folklorla ilgili herhangi bir modern uygulamaya uygulanır.

Varlıklar ve kavramlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Göksel tanrılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Letonya efsanelerine uzayının çeşitli rekonstrüksiyonları var, ancak çoğu araştırmacı gökyüzü ile ilgili belirli özelliklerin anlamı üzerinde hemfikir. Gökyüzünün kendisi Debeskalns ("Sky Mountain") olarak tanımlanır. Gökyüzü, muhtemelen yıldızlara veya karlara atıfta bulunan sıfatlarla Oļu kalns ("Çakıl Dağı"), Sudraba kalns ("Gümüş Dağ") veya Ledus kalns ("Buz Dağı") olarak da anılır .^[1] Ayrıca Dievs (Tanrı) 'nın da gökyüzünün bir sembolü olduğu öne sürülmüştür çünkü isminin etimolojisi gökyüzü ile ilgili görünmektedir. Dievs, yüce tanrı olarak kabul edilir. Başka bir göksel tanrı, adı kelimenin tam anlamıyla "güneş" anlamına gelen güneş tanrıçası Saule'dir, dünyanın bereketini sağlar ve özellikle yetimler ve genç çobanlar için şanssızlıktan koruyucudur. Daugava başta olmak üzere nehirler de dahil olmak üzere deniz ve diğer su kütleleri, yaşayan ve ölülerin dünyaları arasındaki sınırı belirlemektedir. Letonca'da "dünya" kelimesi Güneş kelimesinden türemiştir ve bu dünyalar "bu güneş" ve "o güneş" olarak anılır. Bu nedenle, Saule'nin ölüm kavramıyla da yakından ilişkili olduğu görülmektedir. Görünüşe göre ölülerin ruhlarını denizden ölenlerin dünyasına taşıyor. Dolayısıyla günlük hareketi, her gün yeniden doğmasıyla insan yaşamının döngüsüyle ilişkilendirilebilir.

Genellikle denizlerin ortasında bir ada veya kayanın üzerinde bulunan Güneş yolunda, dünya ağacını veya eksen mundisini temsil ettiği düşünülen Austras koks (şafak ağacı) vardır, genellikle ağaç olarak tanımlanır. ama aynı zamanda çeşitli bitkiler ve hatta nesneler de olabilir.^[1] Folklor, birçoğunun hayatları boyunca aradığını iddia etse de, hiç kimse ağacı görmemişdir. Yine de, doğal karşılığının kutup yıldızı veya Samanyolu olabileceği de öne sürüldü. Yıl için bir sembol olabileceği de önerildi.^[5] Ağaç, güneşin veya kızının Dieva dēli (tanrının oğulları), Auseklis (Venüs) veya Pērkons (Gök gürültüsü) tarafından davet edildiği göksel düğün mitosuyla ilgilidir .

Ayrıca, Letonca'da olduğu gibi kız (meita) kelimesi de kızlık anlamına gelir, tam olarak kimin evlendiği belirsizdir. Ancak bu, efsanevi olayların nasıl ortaya çıktığını etkilemez. Erkek tanrılar, dünya ağacındaki güneş tanrısına casusluk yapar, onun için bir banyo hazırlar, onunla alay eder vb. Sonunda kaçırılır ve evlenir (Saule'nin kocasının ay tanrısı Mēness olduğu öne sürülmüştür). Bu, dünya ağacına vuran Pērkons'u kızdırır, bu yüzden ağlayan Saule, üç yıl boyunca parçalarını toparlamak ve sonra onları yeniden birleştirmek zorunda kalır ve dördüncü yılda en çok ipucu ile bitirir.

Öbür dünya[değiştir | kaynağı değiştir]

Ölülerin dünyasına Aizsaule veya Viņsaule denir. Çeşitli ana tanrılar (veya belki de birkaç adla anılan biri) ile ilgilidir - Zemes māte (Dünya'nın Annesi), bazen "Nāve", kelimenin tam anlamıyla "ölüm" anlamına gelir. Tamamen beyaz bir elbise giymiş olarak tasvir edilmiştir ve bazen bir tırpan veya orak vardır.

Şeytanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Tüm büyücülerin ve cadıların kötü olduğu inancı ancak Hristiyanlaşmadan sonra ortaya çıktı. Önceden herkes gibi büyücülerin de hem kötü hem de iyi olabileceğine inanılıyordu. Hristiyanlaşmadan sonra, büyücülerin burvji, burtnieki (büyücüler) ve raganalar (cadılar) velni olarak adlandırılan kötülüğün hizmetkarları olduklarına inanılıyordu. Bunlar gerçekte halk hekimliği uygulayıcıları olabilir.

Başlangıçta farklı kavramlara atıfta bulunmak için speküle edilen terimler olan laumas ve spīganas, bazı bölgelerde cadılara atıfta bulunmak için de kullanıldı. Jodların yardımıyla çeşitli varlıklara dönüşebilirler veya kendilerine kötü ruhların hizmet etmesini sağlayabilirler. Bu nedenle iblislerin bağımsız ruhlar veya etrafta uçan büyücülerin ruhları olduğu çeşitli şekillerde düşünülebilir. Büyücülerin ruhlarının bedenlerini terk ettikleri, bu bedenlerin ölü hale geldiği ve daha sonra bedene nasıl döneceğini bilemediği için döndürülerek kalıcı olarak öldürebileceği düşünülüyordu.

Kader tanrıçaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaderin en önemli tanrıçası Laima'dır (şans tanrıçası). Dünya'da yaşıyor ve insan yaşamıyla yakından ilgileniyordu. Temel işlevi doğum ve bir çocuğun kaderine karar vermekle ilgilidir. Kadınlar geleneksel olarak hamamlarda doğum yaparlardı. Bir hamama giden yol, Laima'nın doğum sürecine kolayca yardımcı olabilmesi için temizlenirdi. Kadın ritüel olarak temizlenir ve dualar sunulur ve Laima'ya ritüel adaklar sunulurdu. Başarılı bir doğumdan sonra evli kadınlar ziyafet çekerler ve Laima hamamda minnettarlık göstergesi olarak onur yeri ayrılır. Ayrıca bir kişinin kaderini de belirlerlerdi. daha sonra kendisinin bile değiştiremeyeceği bir karar vermekle yükümlüydü. Hayatın diğer önemli alanlarında da yardımcı olması bekleniyordu ve genel olarak insanların refahına önem veriyordu. Evlenmemiş kızlar, onlara iyi kocalar ve mutlu evlilikler vermesi için ona dua ederlerdi. Ayrıca tarlaların ve hayvanların (özellikle atların) verimliliğini bir ölçüde sağladı. Tanrıça Māra'nın Laima ile ortak birçok işlevi vardır.^[6] Bu görüş eleştirilse de, birçok araştırmacı Māra'nın Aziz Mary ile eş anlamlı olduğu konusunda hemfikir. Mary'nin Laima da dahil olmak üzere eski tanrıların bazı işlevlerini devraldığı öne sürüldü. Bununla birlikte, Māra, doğum sırasında da çağrılan Aziz Mary'ye atıfta bulunmak ve modern Letonca adı Marija ya da Hristiyan örtbaslarıyla bir dizi rahatsızlığa yardımcı olmak için kullanılmıştır. Bütün bunlar aynı zamanda halk büyüsünde rahime atıfta bulunmak için örtmece olarak kullanıldı. Onu çok çeşitli diğer Hint tanrılarıyla ilişkilendiren karşılaştırmalı dilbilime dayanan karşıt görüş, onun hem hayat veren hem de alan önemli bir Hristiyanlık öncesi ktonik tanrı olduğudur. Benzer işleve sahip diğer iki tanrıça Kārta ve Dēkla'dır. Dēkla, tarihsel olarak Pilten Bölgesi olan Courland'ın tek bir Katolik bölgesinden gelen folklorda esas olarak bahsedilir. Kārta'dan folklorda daha da nadiren bahsedilir, adından da anlaşılacağı gibi Laima ve Dēkla'nın verdiği kararları uyguladığı düşünülmektedir. O her zaman Laima'nın yanındadır ve muhtemelen dinden çok türkülerin telefon dinleriyle ilgisi olan, tarihsel olarak yakın tarihli bir olay olabilir.^[7]

Doğurganlık tanrıları[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğurganlığı sağlamak, birçok ruh ve tanrıya verilen önemli bir işlevdi. İyi bir hasadı sağlamak Jumis'in birincil işleviydi . Tarlalarda yaşadığı düşünülüyordu, bu nedenle Jumis'in yaşaması için son mahsulün tarlada bırakılacağı düşünülüyordu.^[6] Bu inanç, genellikle hasadın son günü olan Miķeļi'de gerçekleştirilen Jumis'in yakalanmasını içeren bir ritüelin temelini oluşturuyordu.^[8] Bu, tahılın sonuncusu toplanırken şarkı söylemeyi içeriyor gibi görünüyor ve Jumis'ten mahsulün depolandığı yere koşmasını istiyordu. Mahsulün son parçası Jumis için aranacak ve ardından bir düğümle bağlanacaktı. Bir diğer ilgili uygulama da, gelecek yıl tohumların ilk ekileceği zamana kadar saklanacak olan tahıllardan çelenk yapmaktı. Genellikle bu çelenklere Jumis sapları yerleştirilmeye çalışılırdı. Bu anlamda Jumis, iki kulaklı saplarla sembolize edilir. Bu tür anormal çoğaltma gösteren herhangi bir meyve veya çiçeğe Jumis adı verildi. Jumis yemenin kadın veya dişi hayvanların ikiz doğurmasına neden olacağına inanılıyordu. Çiftlik hayvanlarının refahını sağlamak, ancak, diğer tanrıların bir işleviydi. Ūsiņš, Ūsiņi kutlamasıyla ilişkilendirildi ve bu nedenle bir şekilde Aziz George ile birleşti. Esas olarak atların koruyucusu olarak ibadet edildi. Ayrıca arıların tanrısı ve ışık tanrısı olabileceği düşünülüyor.^[9] İneklerin ana koruyucusu Māra gibi görünüyor. Aynı zamanda Lopu Marija (Hayvancılık Mary'si), Lopu māte (Hayvancılık Annesi) ve Piena māte (Süt Annesi) olarak da bilinir. Görevi ineklerin süt vermesini sağlamaktı. Bu nedenle, su sütü sembolize ederken, kil tereyağı sembolize ettiği için sık sık su, nehir ve denizle bağlantılı olarak da bahsedilir. Tarihsel kaynaklar ayrıca Letonyalı putperestlerin yılanları (muhtemelen çimen yılanları) ve kurbağaları “süt anne” olarak kabul ettiklerinden ve onları sütle beslediklerinden bahsediyor.^[10]

Diğer uygulamalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Letonyalıların saygı duyduğu bir dizi başka ruhlar ve tanrılar olabilirdi. Örneğin, "anne" olarak anılan çok çeşitli tanrılar vardır - sayılarının 50 ila 115 arasında herhangi bir yerde olduğu tahmin edilmektedir. Bu belirsizliğin nedenleri, bazen belirli "annelerin" gerçekliğinin sorgulanması, hangi tanrılara tapındığı konusunda bölgeler arasında farklılıklar olması ve bunların birçoğunun tek bir tanrının eşanlamlı sıfatları olmasıdır.^[11] Anne ve diğer akrabalık terimleri yalnızca yaşı belirtmek ve aynı zamanda saygı göstermek için (yaşlılardan bahsederken) kullanılabilir. Çoğu dişi ruh "anne" olarak adlandırılırken, erkek ruhlar "baba" (tēvs) veya "usta" (kungs) veya "tanrı" (dievs, dieviņš) veya "ruh" (gars, gariņš) olarak adlandırılır. Tarihi kaynaklar, ruhların yerde yaşadığına dair bir inanç olduğunu bildiriyor. Evlerde yaşayan ve ibadet edilen Mājas gari (ev ruhları) veya Mājas kungs (evin efendisi) de vardır. Bunlar bazen kutsal hayvanlardı. Genellikle her yiyeceğin ilk parçasıyla beslenirlerdi.^[12] Ruhlara ve tanrılara da, yalnızca yılın belirli zamanlarında ziyaret edilebilen belirlenmiş yerlerde ibadet edilirdi. Bunları başka zamanlarda ziyaret etmenin veya bilmeden bile olsa, bu tür bir siteyi herhangi bir şekilde kirletmenin suçlu tarafa büyük talihsizlik getireceğine inanılıyordu - körlük veya ölüm yaygın örneklerdir. Bazıları dieva sunīši (tanrı köpekleri) olarak bilinen ve talihsizlik getirecek olanları öldüren hayvanlar da vardı, bunlar arasında kakalar, kurt, kurbağalar, uğur böceği vb. Ancak bazen, öldürmenin talihsizlik getirmeyeceğine inanılırdı, ancak hayvan kaçarsa korkunç bir intikam alırdı. Bu çoğunlukla yılanları ifade eder. Kurtlar, yılanlar da ismen anılmayacaktı. Şeytan veya vebadan bahsetmemek gibi benzer inançlar var. Bu tabunun sebebi, insanlara zararlı olan varlığın adıyla geleceği inancıdır. Benzer şekilde belirli yerlerde ıslık çalmak şeytanı davet ederken şarkı söylemek tanrıyı davet ederdi. Bu nedenle, bunun yerine karşılaştırmalar, insan isimleri ve diğer antropomorfik terimler de dahil olmak üzere çok çeşitli örtmeceler kullanıldı - örneğin yılanlar iplere benzetildi veya gelin olarak adlandırılırken, kurt Juris veya Ansis olarak adlandırıldı veya insan (aynı zamanda erkek kardeş veya arkadaş) Ormanın.^[6][10]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Leton folkloru / mitolojisi (Letonca)
• Letonya halk inançları (Letonca'da) 3 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Letonya masalları ve efsaneleri (Letonca) 14 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Letonca halk şarkıları (Letonca) 4 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Letonya pagan tanrıları, festivalleri, tasarım öğeleri ve halk kostümleri 18 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• "Letonca'da Ejderha Nasıl Öldürülür?" makalesi: Letonya türkülerinde Hint-Avrupa şiiri 10 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.